Judaismo ortodoxoak, beraz,juduen legea edohalakha zorrotz betetzearen alde egiten du, hau da, metodo tradizionalen arabera soilik interpretatu eta zehaztu behar dela suposatzen den legea, eta denboretan zehar jaso diren aurrekariei jarraitu behar zaiola suposatzen den legea.Halakharen sistema osoa, azken batean, errebelazio aldaezin batean oinarritzen den lege-sistematzat hartzen du, funtsean kanpoko eraginetatik at dagoena.Sabbat betetzea,koxer jatea etaToraren ikasketa dira praktika gakoak. Funtsezko doktrinen artean etorkizunekoMesias bat dago, juduen praktika berrezarriko duena,Jerusalemen tenplua eraikiz etajudu guztiak Israelen bilduz, hildakoenetorkizuneko gorputz-berpizkundearen sinesmena, eta Jainkoaren saria eta zigorra justuentzat eta bekatarientzat.
Judaismo ortodoxoak praktika erlijioso ugari hartzen ditu,Haredi komunitateetatik hasi eta taldeortodoxo modernoetaraino. Judu ortodoxo guztiakhalakhari atxikitzen bazaizkio ere, lege horien interpretazioa eta aplikazioa aldatu egiten da, eta horrek mundu modernoarekin interakzio-maila desberdinak izatea eragiten du. Adibidez, Haredi komunitateak are hertsiago atxikitzen zaizkio tradizioari, eta gizartesekularrarekin kontaktua mugatzen duten enklabeetan bizi ohi dira. Judu ortodoxo modernoek, aldiz, behaketa eta karrera profesionala eta hezkuntza uztartzen dituzte, eta askok gizartean, oro har, parte-hartze aktiboaren alde egiten dute. Talde horiek lotzen dituen hari komuna Tora, idatzizkoa zein ahozkoa, jainkozkoa eta aldaezina dela dioen ustea da[1].
Sinesmen tradizionalekin bat egiten badu ere, mugimendua fenomeno modernoa da.XVIII. mendetik aurrera komunitate judu autonomoaren desintegrazioaren ondorioz sortu zen, eta hein handi batean, sekularizazioaren presioen eta alternatiba aurkarien erakargarritasunaren aurkako borroka kontzientearen bidez eratu zen. Ortodoxo zorrozki behatzaileak gutxiengo bat dira judu guztien artean, baina badira ortodoxiarekin zorroztu edo identifikatzen diren erdi-praktikante eta ez-praktikante ugari ere. Juduen talde erlijioso handiena da, bi milioi jarraitzaile baino gehiago ditu eta, gutxienez, beste hainbeste kide nominal.
XVIII. mendearen bigarren erdira arte, Europa erdialdeko eta mendebaldeko komunitate juduak erakunde autonomoak ziren, pribilegio eta betebehar ezberdinekin. Zaindarien klase aberatsek (parnasim) zuzentzen zituzten,errabinoen auzitegien menpe zeudenak, arazo zibil gehienak zuzentzen zituztenak. Klaseerrabinikoak hezkuntza eta morala monopolizatzen zituen,klerokristauak bezala. Lege judua arau-emailetzat hartzen zen eta lege-hausleei aplikatzen zitzaien (bekatu komuna gaitzetsi egiten zen, baina onartu), zigor komunal guztiak argudiatuz: espetxeratzea, zergak, zigortzea, pikota eta, batez ere,eskumikatzea. Judua ez zen gizartearekiko hartu-eman kultural, ekonomiko eta soziala mugatuta eta araututa zegoen.
Gauzen egoera hau,Estatumoderno eta zentralizatuaren sorrerarekin amaitu zen, autoritate osoaz jabetu zena. Noblezia, kleroa, hiri-gremioak eta gainerako estamentu korporatibo guztiak pribilegioez gabetuak izan ziren, gizarte berdinzaleago etasekularizatuago bat sortuz oharkabean. Juduak izan ziren kaltetutako taldeetako bat: eskumikatzea debekatu zen, eta errabinoen auzitegiek ia jurisdikzio osoa galdu zuten. Estatua, berezikiFrantziako Iraultzaren ondoren, gero eta gehiago makurtu zen juduak erlijio-sekta gisa onartzera, baina ez erakunde autonomo gisa, eta haiek erreformatzen eta integratzen saiatu zen, «subjektu baliagarri» gisa.Juduen emantzipazioa eta eskubide berdintasuna izan zituzten hizpide. Kristautasuna (eta berezikiprotestantea) «erlijioa» eta «sekularra» banantzea juduen aferetan aplikatu zen, kontzeptu horiek arrotzak zitzaizkien eta. Errabinoak zur eta lur geratu ziren Estatuak zaintza pastorala bere gain hartzea espero zuenean, funtzio judizial nagusiari uko eginez. Bigarren mailako garrantzia zuten, eraldaketa zibil eta juridikoak baino askoz txikiagoa, eta tradizioaren eta fedearen autoritatearekin talka egiten zutenIlustrazioaren ideiak izan ziren.
XVIII. mendearen amaieran, estamentu errabiniko ahulduak transgresore mota berri bati aurre egin behar zion: ezin ziren sailkatu euren bulkadek garaitutako bekatari onargarri gisa (khote le-te'avon), eztasabatearrak edofrankistak bezalako zismatiko gisa ere, zeinen aurka zigorrak ezartzen ziren. Haien jarrerak ez zetozen bat ezarritako irizpideekin, fedea bizitza mundutarraren zati arauemaile eta agerikoa zenean; aitzitik, aro sekularizatu berriko errealitateetan oinarritzen ziren. Zaindarien klasea, komunitateen barruan botere gehiena zerabilena, azkar ari zen akulturatzen, eta sarritan estatuaren agendari atsegin ematen saiatzen zen.
Elazar Fleckeles errabinoak, 1783an landatikPragara itzuli zenak, gogoratzen zuen han egin ziela aurre lehen aldiz p«bizio berriei», tradizioaren aurkako lotsagabekeria kasu, txutxu-mutxu edo fornikazioa bezalako «bizio zaharrei» aurre egin beharrean. Hanburgon,Raphael Cohen errabinoa arau tradizionalak indartzen saiatu zen. Cohenek bizarra hazten uzteko agindu zien bere komunitateko gizonei, publikoki emaztea eskutik hartzea debekatu zuen eta ilea estaltzeko burukoen ordezileordeak zeramatzaten emakumeak zentsuratu zituen; Cohenek zergekin kargatu zituen edo beste bide batzuetatik jazarri zituen hiria utzi eta dibortziatutakoekin ezkontzen zirenapaiz kastako kideak, epaitegi zibiletara jotzen zutenak,judua ez den norbaitek kozinatutakoak jaten zituztenentzat, eta beste arau-apurtzaile batzuetan. Hanburgoko juduek behin eta berriz jo zuten agintari zibilengana, eta, azkenean, Coheni arrazoia eman ohi ziotenak. Hala ere, bere jurisdikzioan aurrekaririk gabeko esku-sartze zibilak sakonki hunkitu zuen, eta kolpe bat eman zion errabinoen instituzioaren ospeari.
Autoritate errabinikoaren aurkako desafio ideologiko bat, sekularizazio prosaikoarekin kontrastean,Haskalah (Ilustrazio judua) mugimenduaren forman agertu zen, 1782an lehen planora pasatu zena.Hartwig Wesselyk,Moses Mendelssohnek eta bestemaskilim batzuek juduen hezkuntza erreformatzearen alde egin zuten, kontzientzia kontuetan hertsadura abolitzearen alde eta beste neurri modernizatzaile batzuen alde. Ez zioten jaramonik egin errabinoen onespenari, eta, inplizituki behintzat, elite intelektual etsai bihurtu ziren. Borroka mingotsa izan zen ondoren[2].
Hala ere, norgehiagokaErdialdeko Europa gehienean amaitu zen, gobernuek modernizazioa ezarri baitzieten beren menpeko juduei. Eskolek ohikochederrak ordezkatu zituzten, etaaleman estandarrayiddisharen lekua hartzen hasi zen. Buruzagi klasearen eta ilustratuen arteko ezberdintasunak garrantzirik gabekoak bihurtu ziren, eta lehenengoek bigarrenen ikuspuntuak hartu zituzten sarri (orain zaharkituta, akulturazio modu oldarkorragoek ordezkatu baitzuten Haskalahen programa). 1810ean,Israel Jacobson filantropoak Seesenen lehensinagoga erreformista zabaldu zuenean, erritual modernizatuak zituen lehena, apenas aurkitu zuen protestarik[3].
Judaismoak ez zuen inoizkredo guztiz itxirik formulatu; oraindik ere eztabaidatzen da eadogmarik ba ote duen. Ikerlari batzuek diote eguneroko praktikaren garrantziak etahalakha (lege judua) zaintzeak eztabaida teorikoak alboratzen dituztela. Beste batzuek erabat baztertzen dute ikuspuntu hori, antzinako eztabaida errabinikoak aipatuz,heresia ezberdinak zigortzen zituztenak, ia obserbaziorik aipatu gabe. Hala ere, doktrina uniformerik gabe ere, judaismo ortodoxoa funtsean lotuta dago bere oinarrizko sinesmenetan. Horiei uko egiteabirao larria da.
Erdi Aroko hainbat agintari saiatu ziren sinesmen horiek kodetzen; besteak beste,Saadia Gaon etaJoseph Albo. Bakoitzak kredo bat konposatu zuen, nahiz etaMaimonidesek 1160ko hamarkadakoMishnari egindako iruzkinean azaldutakohamahiru printzipioak oraindik ere onartuenak izan. Hainbat puntu eztabaidatu zituzten Maimonidesen garaikide eta ondorengo jakintsu askok, hala nola formulazio zehatza eta sinesgabeen estatusa (gaizki informatuak edo heretiko kanporatuak). Era berean, Albok hiru oinarri baino ez zituen zerrendatu, eta ez zuenMesiasa printzipio giltzarritzat hartu. Aurka agertu ziren askok argudiatu zuten Toraren corpus osoak eta antzinako jakintsuen esaerek kategoria kanonikoa zutela, hautatutako puntu gutxi batzuen ordez. Ondorengo mendeetan, agintari ortodoxoek unibertsalki lotesle eta kardinaltzat hartu zituzten hamahiru printzipioak.
Erdi Aroan, bi pentsamendu-sistema lehian aritu ziren nagusitasuna lortzeko. Eskola razionalista-filosofikoa manamendu guztiak helburu moral eta etiko gorenen zerbitzuan bezala aurkezten ahalegintzen zen, tradizio mistikoak,Kabalan adibidetuta, erritu bakoitzari errealitatearen dimentsio ezkutuetan paper bat ematen zion bitartean. Obedientzia huts eta sinplea, komunitatearekiko eta arbasoekiko leialtasunetik eratorria, nahikoa iruditzen zitzaion herri xeheari; kultuek, berriz, bi eskoletako bat aukeratzen zuten.Aro modernoan, bien prestigioak gainbehera egin zuen, eta «fede xaloa» jendarteratu zen. Sinesmenen kontenplazioa sekularizazioarekin lotzen zen garai batean,Yisrael Meir Kagan bezalako addituek Jakintsu beatifikatuek transmititutako aginduekiko konpromiso sinple eta ez oso sofistikatuaren garrantzia azpimarratu zuten[4].
↑Meyer, Michael A.. (1988). Response to modernity: a history of the reform movement in Judaism. Oxford Univ. Pr ISBN978-0-19-505167-4. (kontsulta data: 2024-10-14).
