Jesus figura garrantzitsua da mugimendu eta erlijio ez-kristauetan.Islamean Jesus (Isa gisa transliteratzen dena) Jainkoaren profeta garrantzitsutzat eta Mesias gisa dute.[28][29][30] Musulmanek uste dute Jesusekidazkiak ekarri zituela eta birjina batetik jaio zela, baina ez dela Jainkoaren semea.Koranaren arabera, Jesusek ez zuen inoiz jainkotartasuna aldarrikatu.[31] Musulman gehienek ez dute uste Jesus gurutziltzatu zutenik, baizik eta Jainkoak fisikoki igo zuela Zerura.Judaismoak, kontrara, ez du uste Jesus itxoiten duten Mesiasa izan zenik, argudiatzen ez zituelaprofezia mesianikoak bete, eta ez zela ez jainkotiarra ez inoiz berpiztu[32].
Jesusen garaianjudu batek izen bakarra izan ohi zuen, askotan"<aitaren izena>ren semea" formularekin edo jaiolekuaz jarraituta[33]. Euskaltzaindiaren arabera Jesus Nazaretekoa edo Jesu Kristo dira erabili behar diren izenak[1], hala ere Bibliaren itzulpenetan "Jesus Nazaretarra" ere agertzen da, Itun Berran ohikoena den izendapena[34]. Jesusen bizilagunek Nazareten bera izendatzeko "arotza, Mariaren semea eta Santiago, Jose, Judas eta Simonen anaia anaia" dela esaten dute[35], "arotzaren semea"[36] edo "Joseren semea"[37].Joanen EbanjelioanFilipek "Jesus Jose Nazaretekoaren semea" dela aipatzen du[38].
Jesus izenak, jatorrian, «Yahvehk salbatzen du» esan nahi zuenarameraz.[39][40]HebreerazIehoshua (ישׁו, Yēšûaʿ) zen, eta hortik latinera pasa zen,Iesus forman.
Kristo hitzalatinetik dator (christus) eta hori era bereangrezieratik (Christós - 'Χριστoς' /khristos/). 'Χριστoς', halaber,hebreeratik dator eta bertanmeshiah erabiltzen da. Haren esanahia, hizkuntza horietan guztietan, «olioztatua» da.
Izen horrekinjuduek euren apaiz, errege eta profetak izendatzen zituzten,Jainkoaren izenean hitz egiteko olioz igurtzi behar baitziren. Jesus Nazaretekoaren jarraitzaileek ere titulu hau eman zioten,Jesu Kristo deituta.[41] DenborarekinKristo izenaJesusen baliokide bilakatu zen.
II. mendetik aurrera, Jesus Nazaretekoaren jarraitzaileeikristau deitzen hasi zirenAntiokian,kristoa jarraitzen zutela esaten baitzuten.
Jesusen historia ezagutzeko oinarri garrantzitsuenaItun Berria da, bereziki bere jarraitzaileek idatzitako lauEbanjelioak. Hala ere, ez dira liburu historikoak, gaur egun ulertzen den bezala, Jesusengan sinesten zuten bere jarraitzaileek idatzitako lanak baizik, JesusJainkoaren Semea eta Gizadiaren salbatzailea dela adierazteko.
Jesusen jaiotza eta haurtzaroa ezagutzeko iturri bakarrak Mateo (Mt 1:18-2) eta Lukasen (Lk 1:5-2) ebanjelioak dira. Markosen eta Joanen ebanjelioetan ez dira gai horiek aipatzen.[42][43]
Mateoren arabera,Maria bere senargaiJosefekinBetleemen bizi zen, ezkontzeko hitz emanda. Maria haurdun geratu zen inork nola jakin gabe, eta Josefek beragandik banatzea erabaki zuen. Hala ere, ametsetan mezu bat jaso zuen, Mariaren semeaEspiritu Santuaren bitartez sortu zela esanez, Jainkoak Israeli bidali beharreko Mesias hain zuzen (Mt 1:19-21). Jesus jaiotzean Ekialdeko Azti batzuk etorri ziren bera gurtzera, izar bati jarraituz.Herodes erregeak Jesus hil nahi zuela jakinda, JosefekMaria eta Jesus hartutaEgiptora alde egin zuen eta han egon ziren Herodes hil arte (Mt 2:19-29).
Lukasen ebanjelioaren arabera, Maria eta JosefNazareten bizi ziren. Mariak aingeru baten bidez Jainkoaren semearen ama izango dela jakin zuen (Lk 1:26-38). Bere haurdunaldia, gainera, bere lehengusina Elisabetenarekin lotuta dago: harengandik jaio zen Joan Bataiatzailea, Jesusi bidea gertatu ziona. Garai hartanErromatar Inperioan errolda garrantzitsu bat egin zen eta JosefBetleemgoa zenez, bertara joan behar izan zen izena ematera.[44] Bidaia hartan jaio zen Jesus, estalpe batean. Artzainek eta inguruko herritarrekgurtu zuten. Hortik aurrera, Jesusen haurtzaroa Nazareten pasatu zen, 12 urte zituelaJerusalemera egindako erromesaldi bat gorabehera.
Bataioaren ondoren, Jesus basamortura joan zen berrogei eguneko baraua egitera. Aldi hartan,Satanek tentatu zuen hiru aldiz. Horren ostean, bere jarraitzaileak (Apostoluak) aukeratu zituen, Galileara itzuli zen eta han hasi zuen bere bizitza publikoa.
Bere jarraitzaileekin batera (Apostoluak eta gainerako ikasleak), Jesus Galilea eta Judea lurraldeetan zehar ibili zen bere mezua zabaltzen eta mirariak egiten.[45] Aldi honen iraupenari buruz ez dugu datu zehatzik. Hala ere, Joanen ebanjelioan aipatzen den bezala, Jesus hiru aldiz igo zenJerusalemeraPazko judua ospatzera bere ikasleekin. Hori dela eta, Jesusen bizitza publikoa hiru urte ingurukoa izan zela uste dute aditu gehienek. Beste ebanjelioekJerusalemen ospatu zuen Pazko bakarra aipatzen dute. Pazko horretan gertatu zen Jesusenazken afaria,nekaldia, heriotza etapiztuera.
Jesusen bizitza publiko gehiena Galileako iparraldean gertatu zen, Tiberiades lakuaren inguruan,Kafarnaum herritik gertu. Hala ere,Kana, Nazaret,Nain,Betsaida eta beste herri galilear batzuetan ere ibili zen. Judean Jerusalen,Betania,Jeriko... bisitatu zituen.
Jesusek 12 Apostolu aukeratu zituen, bere jarraitzaile leialenak izateko.Petri etaAndres anaiak etaJakue etaJoan anaiak ziren taldearen gunea, lehendabizi aukeratutakoak. Beraien bizimoduari buruz, badakigu lau horiek (eta seguru beste batzuk ere)arrantzaleak zirela, familia apalekoak, baina bazeuden bestelakoak ere,Mateozerga-biltzailea, esaterako.
Jesuseksinagoga eta toki publikoetan hitz egiten zuen, eta ebanjelioen arabera, jendetza izugarriak biltzen ziren berari entzuteko. Parabolak erabiltzen zituen Jainkoaren Erreinuaren izaera azaltzeko, eguneroko gertakizun arruntetan oinarritutako ipuinak: ezagunak dira, besteak beste, seme galduarena, ardi galduarena, galburuarena, Epulon aberatsa eta Lazaro behartsuarena, ezkontzara gonbidatutako neskatilena, eta abar haren mezua maitasunean oinarritzen zen, baita etsaiei agertu beharreko maitasunean ere. Jainkoaren gertutasuna azpimarratzen zuen, JainkoariAbba (Aita) deituz. Jainkoa gertu zegoela zioen, bereziki bekatari eta ahulenei bihotz berritzeko eta berarengana gerturatzeko dei eginez.
Ogi eta arrainen ugaritzea (Mc 6,32-44; Mt 14,13-21; Lc 9,10-17; Jn 6,1-13). Markosen ebanjelioan (Mk 8,1,10) eta Mateorenean (Mt 15,32-39) bina ogi ugaritze agertzen dira.
Jesusen etsaien arabera, mirariok egiteko ahalmenaDeabruagandik zetorkion. Jesusek, hala ere, sendo defendatu zuen bere burua, egintza harrigarriak eginez. Mirariak egiteko ahalmena eman zien bere ikasleei. Gainera, Jesusen ikasle izan ez arren bere izenean mirariak egiten zituen gizon baten aipamena ere egiten da ebanjelioan.[47]
Ebanjelio sinoptikoetan agertzen denez, Jesus Jerusalema zihoala mendi batera (Tabor mendia) igo zen Petri, Joan eta Jakuerekin batera. Otoitzean zegoela aurpegia aldatu zitzaion eta bere jantzia zuri ikusgarri bihurtu zen.Moises etaElias profetak agertu ziren bere ondoan, eta Zerutik ahots bat entzun zen: "Hau da nire Semea, nire maitea, entzun iezaiozue". Apostoluek ez zuten honetaz ezer esan, Jesus berpiztu zen arte.[48]
Ebanjelio guztietan aipatzen da Jesus Jerusalemen astakume baten gainean eserita sartu zela. Jendetzak "Daviden Seme" gisa goraipatu zuen, baita errege gisa ere.[49] Horrek agintari politiko eta erlijiosoen artean ezinegona sortu zuen.
Sinoptikoen arabera, Jesus Tenpluan sartu zen eta bertan merkatariak negozioetan ikusi zituen. Otoitz lekua lapur-zulo bihurtu zela esan zuen, eta merkatari guztiak kanporatu zituen eta animaliak (sakrifikatzeko zeudenak) askatu egin zituen.[50] Tenpluaren erorketa, nekaldia eta eliza berriaren sorrera aurreikusi zituen.
Ebanjelioen arabera,Pazko Afaria Jerusalemen egin zuen Apostoluekin. Apostoluetako batek,Juda Iskariotek, salduko zuela aurreikusi zuen bertan. Afaltzen ari zirela, ogia hartu, bedeinkatu eta hitz hauek esan zituen: "Har ezazue eta jan guztiok honetatik. Hau nire gorputza da, zuentzat emango dena". Afalondoan, ardoaren kaliza harturik, zera esan zuen: "Har ezazue eta edan, guztiok honetatik. Hau nire odolaren kaliza da,Itun Berri eta betikoaren odola, zuentzat eta guztientzat bekatuak barkatzeko isuriko dena. Egizue hau nire oroigarri".
Ekintza hau biziki garrantzitsua daEliza Katolikoarentzat (baita beste eliza kristauentzat ere, jakina). Katolikoek Azken Afarian Eukaristia eta Abadetzako sakramentuen sorrera ikusten dute.
Afaldu ondoren, Jesus bere ikasleekinGetsemaniko baratzera joan zen otoitz egitera. Apostoluek ezin izan zuten otoitzean jarraitu, eta loak hartu zituen. Jesusek bazekien zer zetorkion (heriotza), eta momentu gogorra izan arren, Jainko Aitaren nahia betetzea erabaki zuen oso-osorik.
Bat-batean Juda agertu zen erromatar eta farisear talde batekin. Jesusi musu eman zion, eta horrela soldaduek harrapatu egin zuten. Apostolu batzuk erresistentzia jarri zuten arren (Petrik soldadu bati belarria moztu zion) azkenean guztiek alde egin zuten Jesus bakarrik utzita. Judak, zer egin zuen jakitean, bere buruaz beste egin zuen.
JesusKaifas apaiz nagusiaren aurrera eraman zuten, eta bertanSanedrinak (juduen epaitegia garai hartan) epaitu egin zuen gezurrezko testigu batzuei entzunda. Baina deklarazioak bat ez zetozela eta, Kaifasek zuzenean galdetu zion Jesusi ea bera zen etortzeko zegoen Mesias. Jesusek erantzun zion: "Zeuk esan duzu". Horregatik, Abade nagusiak biraoa esan zuela aldarrikatu zuen eta heriotza merezi zuela pentsatu zuten.[51]
Hurrengo goizeanPontzio Pilatoren aurrera eraman zuten Jesus, herria nahasten zebilelako salaketapean.[52] Pilatok galdeketa egin zion, baina ez zion errurik aurkitu. Hala ere, abade nagusiak eta bere jarraitzaileak bere aurka hain gogor jotzen zutela ikustean amore eman zuen eta Barrabas izeneko gaizkilea askatu zuen Jesusen ordez. Jesus gurutzean hiltzeko agindu zuen, baina erabakiarekin ados ez zegoela adierazteko eskuak garbitu zituen guztien aurrean.[53]
Jesus torturatu egin zuten soldaduek, eta arantzazko koroi bat jarri zioten, "Agur, Juduen errege" iseka egiten zioten bitartean. Bere gurutzea hartu eta Golgota mendira igoarazi zuten, Zireneko Simon izeneko baten laguntzaz. Han bere jantziak zozkatu eta lapur biren erdian gurutziltzatu zuten.
Eguerdian Jesusek garrasi latz bat bota zuen:E′li, E′li, la′ma sa‧bach‧tha′ni? ("Ene Jainko, ene Jainko, zergatik utzi nauzu bertan behera?"). Une hartan Jesusekin ziren bere ikasleetako batzuk:Mateo eta Markosen arabera, emakume batzuk zeuden negarrez. Joanek Jesusen amaMaria eta Jesusen ikasle maiteena (Joan bera, kristau tradizioaren arabera) aipatzen ditu. Azken momentuan beste garrasi bat egin zuen : "Aita, zure eskuetan uzten dut nire espiritua". Eta une hartantxe azken arnasa eman zuen.[54]
Jesusen adiskide zen Arimateako Jose fariseoak Pilatori Jesus hilobi berri batean hilobiratzeko baimena eskatu zion.[55] Hilobia harri handi batez estali zuen, eta, Mateoren arabera, erromatar soldadu batzuk jarri zituzten hilobi aurrean, Jesusen ikasleek gorpua lapur ez zezaten.
Lau ebanjelioetan azaltzen denez, Jesus hirugarren eguneanpiztu egin zen hilen artetik.Maria Magdalena (Jesusen jarraitzailea) izan zen Jesus berpiztua ikusi zuen lehen pertsona, baina beste ikasle guztiek ere ikusi zuten. Piztuera lau ebanjelioetan kontatzen da, baina historia ez da berbera, eta detaile asko aldatu egiten dira batetik bestera.
Mateoren Ebanjelioan Maria Magdalena eta beste Maria bat (Jesusen ama?) hilobira joan ziren hirugarren egunean. Bidean zihoazela, lurrikara bat gertatu zen. Hilobiko harria zabaldu eta zuriz jantzitako aingeru bat harriaren gainean eseri zen. Zaintzaileak ikaratuta gelditu ziren, hilda baleude bezala. Aingeruak Jesusen piztueraren berri eman zien emakumeei, eta agindu zien ikasle guztiak Galileara joan zitezela, bertan ikusiko zutela eta. Emakumeak gainerako ikasleengana zihoazela Jesus agertu zitzaien, eta hauek gurtu egin zuten. Ikasle guztiak Galilean batu ziren eta han ikusi zuten Jesus. Honek Berri Ona gizaki guztiei zabaltzera bidali zituen.
Markosen Ebanjelioan Maria Magdalena, Santiagoren Maria (ama edo emaztea?) eta Salome hilobira joan ziren Jesusen gorpua usaingarriz igurztera. Hilobiko harria mugituta ikusi zuten eta barrura sartzean gazte bat ikusi zuten hilobian jarrita. Honek esan zien Jesus berpiztu zela eta apostoluei Galileara joateko agindu zien. Emakumeek, beldurtuta, ez zioten inori ezer esan. Jesus Magdalako Mariari agertu zitzaion, eta honek apostoluei kontatu zien, baina ez zioten sinistu. Beste bi ikasleri ere agertu zitzaien, baina hauei ere ez zieten sinistu. Azkenik Hamaika apostoluei agertu zitzaien, haserre egin zien fede gutxikoak izateagatik eta Ebanjelioa zabaltzeko agindu zien. Ondoren Zerura igo zen eta han Jainko Aitaren eskuinaldean jarrita dago.
Lukasen ebanjelioan emakume batzuk (Maria Magdalena, Joana, Santiagoren Maria eta beste batzuk) hilobira joan ziren igande goizean Jesusen gorpua igurztera. Harria mugituta aurkitu zuten, eta bi gizonezkok Jesus biztu zela esan zieten. Hauek bizkor joan ziren Apostoluengana, baina ez zieten sinistu. Pedro, hala ere, hilobira joan zen eta gorpua falta zela ikusi zuen. Egun berean Emausera bidean zihoazen bi ikasleri agertu zitzaien, eta beraiekin egin zuen bide zati bat hauek ezagutu gabe. Gauez, ogia zatitu eta Azken Afariko hitzak errepikatu zituenean ezagutu zuten, baina, bat-batean desagertu egin zen beraien artetik. Handik gutxira Hamaiken artean agertu zen, bere gorputza, zauri eta guzti, erakutsi zien, eta beraiekin jan zuen. Betaniara joan zen beraiekin, eta handikZerura igo zen.
Joanen ebanjelioan Maria Magdalena hilobira joan zen eta harria mugituta ikusi zuen. Petri eta Jesusen ikasle maiteenaren bila joan zen, haiei berri emateko. Hauek bizkor joan ziren hilobira. Pedrok gorpua falta zela ikusi zuen, eta beste ikasleak sinistu zuen (berpizkundean). Mariari aingeru batek galdetu zion ea zergatik zebilen negarrez, eta honek erantzun: "Nire irakaslea eraman dute, eta ez dakit non jarri duten". Berehala atzera begiratu eta gizon bat ikusi zuen, eta baratzezaina zela uste zuenez berari galdetu zion. Honek bere izenez deitu zion ("Maria") eta bat-batean ezagutu zuen Jesus berpiztua zela. Jesusek gainerako ikasleei berri ematera bidali zuen. Arratsalde hartan Tomas ez beste ikasle guztiak areto batean bildurik zeudela Jesus agertu zitzaien, eta guztiek sinistu zuten. Tomasi esan ziotenean, honek ez zuen sinistu nahi izan; bere atzamarra Jesusen zaurien gainean jarri arte ez zuela sinistuko esan zuen. Handik zortzi egunera, ikasle guztiak, Tomas barne, zeuden aretoan agertu zen Jesus eta Tomasi bere zauriak ukitzeko esan zion. Orduan Tomasek sinistu zuen. Hortik aurrera Jesus arrantzaleei agertu zitzaien beste behin; bere aholkuz sekulako arrantza egitea lortu zuten.
Jesusen jarraitzaileen dokumentuez beste (Itun Berrikoebanjelioak), Jesus Nazaretekoa aipatzen duten historialari fedegabeen dokumentuak oso gutxi dira. Nabarmenenak hauek dira:
Flavio Josefo (K.o. 38-100), historialari judua, erromatarren zerbitzura. Antzinate judua liburuan, Jesusen izena aipatzen du. "Garai horretan, Jesus bizi izan zen, gizon jakintsua, baldin eta gizon deitzerik badago (...). Gure nazioko pertsona nagusiek eginiko salaketa tarteko,Pilatosek gurutzean hiltzera kondenatu zuen. Baina maite zutenek ez zuten utzi." (Flavio Josefo, Antzinate judua, XVIII.liburua, 63).
Tazito (K.o. 55-120), historialari latindarra eta politikari erromatarra. "Bazebiltzan zurrumurru batzuk,Neroni Erroma erretzea egozten ziotenak. Esamesak isiltzeko, errudun batzuk aukeratu zituen, kristauak. Herriak gorroto zien. (...) Izen horren sortzailea, Kristo,Pontzio Pilatos gobernadoreak kondenatu zuen hiltzera,Tiberio enperadorearen agintaldian" (Tazito, Annales III, XV, 44).
Plinio Gaztea (K.o. 61-114) Gobernadore erromatarraBitinian (egungo Turkia). 112. urtean, gutun bat idatzi zionTrajano enperadoreari, kristauekin izan behar zuen jokabideari buruz aholkua eskatzeko. Gutunean Jesus aipatzen du. "Kristauen erru bakarra hauxe zen: ohitura zutela egun jakin batean egunsentiaren aurretik elkartzea, eta, bata bestearen atzetik, Kristori kanta bat errezitatzea, Jainkoa balitz bezala" (Plinio Gaztea, Trajanori gutuna, 10,96).
↑2011nBart Ehrmanek ikerlari modernoek egindako lanen laburpen kritikoa egin zuen, eta ondorio honetara iritsi zen, "benetan existitu zen, Antzinaroaren ikertzaile konpetente ia guztiek, kristau zein ez-kristauk, babesten duten moduan"[7].Richard A. Burridgek dio: "Badaude diotenak Jesus Elizaren imaginazioaren figura bat dena, Jesus ez zela inoiz ere existitu. Esan behar dut ez dagoela ikerlari kritiko errespetaturik horrelakoak esaten duenik gaur egun".[8]Robert M. Pricek ez du uste Jesus existitu zenik, baina onartzen du bere ikuspegiak ikerlarien gehiengoarekin talka egiten duela.[9]James D. G. Dunnen ustez Jesus existitu ez zela babesten duten teoriak "gaur egun hilda dagoen tesia" dira.[10]Michael Grantek 1977an idatzi zuen "azken urteotan ez da egon ikerlari seriorik postulatu duena Jesusen historizitatea ez zela gertatu, eta baldin baleude oso gutxi dira, eta ez dute lortu kontrakoa dioena babesten duten ebidentziak ukatzea".[11]Robert E. Van Voorstek dio Bibliaren ikerlariek zein historialari klasikoek Jesusen existentzia ezaren teoriak errefutatutzat dituztela gaur egun[12].
↑(Frantsesez) Michel Quesnel, «Jésus et le témoignage des Évangiles»,Aux origines du christianisme, Gallimard/Le Monde de la Bible, 2000, 201. orr.
↑(Gaztelaniaz) Geza VermesEl nacimiento de Jesús, 237. orr.
↑(Gaztelaniaz) E.P. Sanders,Jesús y el judaísmo. Madrid: Trotta, 2004.ISBN 978-84-8164-685-6.
↑(Gaztelaniaz) Rudolf Bultmann,Historia de la tradición sinóptica, Salamanca: Sígueme, 2000; 306. orr.
↑(Ingelesez) Morton Smith,Jesus the Magician. Charlatan or Son of God, 1978.
↑(Ingelesez) Burridge, R & Gould, G,Jesus Now and Then, Wm. B. Eerdmans, 2004, 34. orr.
↑(Frantsesez) Albert Schweitzer,Le secret historique de la vie de Jésus, Albin Michel, 1967
↑(Gaztelaniaz) Theissen, Gerd, eta Merz, Annette:El Jesús histórico, 184. orr.
↑(Gaztelaniaz) Winter, Paul:El proceso a Jesús. Muchnik: Bartzelona, 1983.ISBN 84-85501-50-0
↑(Frantsesez) Pierre Geoltrain, «Les origines du Christianisme: comment en écrire l'histoire»,Aux origines du christianisme, Gallimard/Le Monde de la Bible, 2000, XVII. orr.
↑(Ingelesez) Funk, Robert, et al.:The Five Gospels: What Did Jesus Really Say? The Search for the Authentic Words of Jesus. New York: Macmillan, 1993.ISBN 0-06-063040-X
↑(Gaztelaniaz)Piñero, Antonio. (1991). Orígenes del cristianismo. Antecedentes y primeros pasos. Madril: El Almendro ISBN84-86077-95-8..
