| Jerax | |
|---|---|
| hiria | |
 | |
| Administrazioa | |
| Herrialdea |  Jordania |
| Probintzia | Jerax Gobernazioa |
| Izen ofiziala | جرش |
| Geografia | |
| Koordenatuak | 32°16′20″N35°53′29″E / 32.272280555556°N 35.891397222222°E /32.272280555556; 35.891397222222 |
 | |
| Azalera | 410 km² |
| Altuera | 600 |
| Demografia | |
| Biztanleria | 50.745(2015) |
| Dentsitatea | 124 bizt/km² |
| Informazio gehigarria | |
| Sorrera | K.a. 2000 |
| Ordu eremua | UTC+02:00 |
| Hiri senidetuak | Orăștie(en) |
| jerash.gov.jo | |
Jerax[1] (arabieraz جرش)Jordania ipar-mendebaldeko hiria da,izen bereko gobernazioko hiriburua dena.
Garaigreko-erromatarreanGerasa (antzinako grezieraz, Γέρασα) zuen izena etaDekapoliseko antzinako hiria izan zen. Bere hondakinakEkialde Hurbileko erromatar garaiko garrantzitsuenetakoak eta hobekien kontserbatuetakoak dira[2]. 2004tikUNESCOrenGizateriaren Ondareen behin behineko zerrendan dago[3].
Arabiar herrixka moderno bat antzinakoGerasaren ekialdean ezarri zen 1878an[4]. Jerax hiri modernoa, beraz,Gerasa hiri zaharraren ondoan dago[1].
2015eko abuztuan,Jordaniako Unibertsitateko indusketa arkeologikoko talde batekNeolito garaiko (K.a. 7500 – 5500) bi giza burezur aurkitu zituen Jeraxeko toki arkeologikoan[5]. Aurkikuntza hauek garai hartan Jordaniako bizigarritasunaren froga sendoak ematen dituzte, batez ereAmmanekoEin Ghazal asentamendu neolitoan 1980ko hamarkadan antzeko aurkikuntza bat gertatu zela kontuan hartuz. Aurkikuntzaren garrantzia burezurren bitxitasunean datza, arkeologoen ustez, mundu osoan, gehienez ere, hamabi lekuk antzeko giza hondakinak baitituzte.
Berriki eginiko indusketek JeraxBrontze Aroan etaBurdin Aroan jada populatua zegoela erakusten dute (K. a. 3200-K. a. 1200).
Jeraxen kolonizaziorik antzinakoenaBurdin Aroaren lehen zatian datatua dago, leku honetanammondarren herrixka bat izan zenean[6].
K. a. IV. mendearen amaieran,Ekialde HurbilaAlexandro Handia errege mazedoniarraren inperioan sartu zen eta, hau hil ondorenK. a. 323an, bere jeneralen artean banatu zen inperioa. Sasoi honetatik hasita, teoria ezberdinak daude hiriaren fundazioaren gainean.
Greziar elezahar batek Alexandro Handiari berari ematen dio lekuaren fundazioaren gidaritza.Gerasa toponimoa bere lehen biztanleak Alexandroren kanpainetako beteranoak,gerasmenos, izan zirelako omen da, persiarren aurka borrokatu ondoren lur-sail bat jaso zutenak sari gisa K.a. 331an. Beste iturri batzuren arabera, berriz, mazedoniar nobleen ondorengoak zirenPtolomeotar dinastiak etaSeleukotar Inperioak lurraldeagatik norgehiagoka aritu zirengarai helenistikoan; K. a. III. mendean,EgiptokoPtolomeotarrek kontrolatu zuten lurraldea. Ondoren, Siriakoseleuzidar dinastiakoAntioko IV.ak berriz fundatu zuen hiria, etaChrysorrohas ibaiaren ertzeko Antiokia deitu, Chrysorrhoas izena zeraman Jakob ibaiaren afluentearen ertzean egoteagatik[6].
Berrehun urtetan zehar, greziar kultura, eskualdean zehar hedatu zen,semitar tradizioekin etaaramear hizkuntzarekin nahastuz, eta garai distiratsu baten hasiera bultzatuz:helenismoa. Honela, antzinako erresumaammondar etamoabitek izaera komertzialeko eta kultura helenistikoko hiri-estatu oparo sorta bati lekua utzi zioten, inguru hartako zorigaiztoko geografiara eta karabana-fluxu gero eta handiagora hobeto egokitzen zen formula bat. Hiri horietako batGerasa izan zen[7].
K. a. 82 inguruan,Alexandro Janeo gobernadoremakabeoak Gerasa hartu zuen eta bere estatu juduari gehitu zion. Hala ere,Ponpeio erromatar jeneralakPalestinako arazoetan esku hartu zuen, Gerasa eta inguruko lurraldeakSiriakoerromatar probintziari erantsi zitzaizkion, eta, beranduago,Dekapolisko hirien ligari.
Ponpeiok eskualde osoa politikoki berrantolatu zuen, K. a. 63an.Erregeen Bidearen iparraldeko muturreko hiriakSiria probintziaren menpekoDekapolis izena jaso zuen. Hiri hauekprefektu baten administraziopean zeuden.
Oktavio Augustok heredatu duen Siriako probintzia, gutxi gorabehera, Ponpeioren probintzia zen. Herrialdearen iparraldea eta erdialdea hartzen zituen, hau da,seleukotar fundazioko hiriak eta feniziarrak aldi berean hartzen zituen zatirik urbanizatuena. Baina,Dekapoliseko hiriak ere hartzen zituen, gehienak ipar-mendebaldean zeuden hamar hirik osatutako talde bat (Gerasa,Gadara, Pela, Hipos, Dion, Filadelfia, Kanata), baita Eszitopolis ere, Jordanetik mendebaldera zegoen bakarra, Damasko, argi eta garbi iparralderago zegoena, eta Rafanea,Jabal al-Ansariyah edoAlaui mendietatik hegoaldera zegoena eta Plinioren zerrendan[8] oraindik ere enigma bat dena[9]. Bitxia bada ere,Plinio Zaharrak bereHistoria Naturalean ohartarazten zuen ez zegoela adostasunik ez kopuruari buruz, ez liga osatzen zuten hiriei buruz.Damaskon hasi eta Filadelfian amaitzen zela erabaki zuen,Ptolomeo Filadelfo egiptoar erregearen omenez honela deitua,Eszitopolis (Jordandik mendebaldera),Gadara,Hipo,Dion,Pela,Kanata,Rabana eta, jakina, Gerasa bezalako hiriak gehituz[8].
Flavio Josefo historialariak dio hirian, nagusiki, siriarrak bizi zirela, eta baitajudu komunitate txiki bat ere[10].
Hurrengo mendeetannabateoekiko merkataritza loratu zen eta hiriak oparotasun aldia izan zuen.Nekazaritzak etaAjlun eskualdekoburni meatzaritzak lagundu zuten eremuaren aberastasunera. K.o. I. mendean, hiriaren trazadurak aldaketa garrantzitsu bat izan zuen, nabarmenena kolomadun kale nagusia bi kale perpendikularrekin elkartzen zena.
Trajano enperadoreakNabatear erresuma abertsa anexionatu zuenean,106 inguruan, GerasaArabia Petraeaerromatar probintzian sartu zen, Filadelfia (gaur egungoAmman),Petra etaBostra hiriak barne hartzen zituena. Garai honetan oraindik gehiago aberastu zen Gerasa.Trajanokgaltzadak eraiki zituen probintzia osoan, besteak besteVia Traiana Nova (Trajanoren Bidea) 112-114 bitartean eraikia,SiriatikAqaba hiriraino hedatu zena;Petra,Palmira etaEkialde Urruneko lurraldeekin merkataritza gehiagotu zuen[11]. GranitoaAswan urrunetik (Egipto) ekarri eta hiria berreraiki zen[12]; tenplu harrigarri, antzoki eta egitura publikoekin apaindua izan zen, azken modu arkitektonikoen arabera.
Hiriak beste gorakada bat izan zuenHadriano enperadoreak Gerasa bisitatu zuenean 129-130an eta latinez idatzitako idazkun batek bertan negua igaro zuten guardia inperialeko kideek egindako eskaintza erlijiosoa erregistratzen du. Gerasakogaraipen arkua (edo Hadrianoren Arkua) bere bisita ospatzeko eraiki zen hiriaren hegoaldean.
II. mendearen hasieran, kolonia mailara igo zen,Colonia Aurelia Antoniniana[13] izenarekin, Gerasaren oparotasunaren erakusgarrikarabanen merkataritzari esker; bere distirarik handienaAntonino Pioren garaian lortu zuen.
II. mendearen erdian,oroimen historikoaren erakustaldi bat izan zen, ohoreen aldeko borrokan hirien arteko lehia gupidagabearen ondorioz. Greziako Dekapoliseko hiriek, zeinen helenismoa antzinagokoa baitzen Arabiako hiri berriekin (Bostra, Petra...) alderatuz, beren tituluen edo izenen bidez eskualdeko hiririk loriatsuenak zirela gogorarazten zuten.Hadrianoren agintalditik aurrera, baina batez ereAntonino Pio etaMarko Aurelioren agindupean, Dekapoliseko zenbait hirik, horien artean Gerasak, euren txanponetan aurretik erabiltzen ez zutenseleukotar dinastiaren izendapen bat (Gerasa-Krisorroasen Antiokia, 115etik aurrerakoak guztiak[14]) gogorarazten aritu ziren, edo antzinako fundazio edo birfundazio bat gogorarazten zuen epiteto bat, edo, baita ere, argi eta garbi adierazi zutenAlexandro Handiaren fundazio bat zirela, Gerasaren kasuan bezala[15].
Kultura arloan, hiri helenistikoetan hain bereizgarriak diren lehiaketen garapena ematen da, 105-114 urteen inguruan ezarritako literatura eta musika lehiaketa edo jokoak ezagutzen baitira, eta, baita ere, joko atletikoak, garaileen zerrendak gordetzen direlako[16].
III. mendean Gerasaren gainbehera nabaritzen hasi zen, pixkanaka-pixkanaka,karabana-merkataritzaren garrantzia galduz joan zelako eta,limes inperialaren aurkako eraso gero eta larriagoengatik, K. o. 273anPalmiran gertatu zen bezala, barne ibilbideen segurtasun eza hasi zelako. Itsas-merkataritzaren garapenak ere eragina izan zuen.
Susperraldi une bakarraDioklezianoren agintaldian izan zen, 300 urtearen inguruan, eraikuntzak indarra hartu zuenean.
GerasaNikomako Gerasakoa (antzinako grezieraz: Νικόμαχος) matematikariaren jaioterria izan zen (K. o. 60 – 120).
Banaketa inperialaren ondoren, Gerasa,Ekialdeko Erromatar Inperioaren zati izan zen. V. mendearen hasieran, erlijio kristatua zen garrantzitsuena eta, denbora laburrean, eliza ugari eraiki ziren.Justinianoren agindupean (527-565) zoladuran mosaiko aberatsak zituzten eliza ugari eraiki ziren, gehienak aurreko tenplu eta santutegietako harriak berrerabiliz. Gerasan 530ean eraiki zen bizantziar eliza baten oinarrien azpian mosaiko bat aurkitu zen, antzinako greziar eta hebrear-aramear inskripzioekin. Hebrear-aramear idazkien presentziak, garai batean, sinagoga bat zela pentsatzera eraman ditu ikerleak, eliza bihurtu aurretik. Hala ere, 611an elizen eraikuntza geratu zen.
614 urtean persiarsasandarrek Gerasa inbaditu zuten. Urte batzuk geroago, Bizantziar armadaYarmuk ibaiko guduan (636) garaitu zuten indar musulman inbaditzaileek, eta lurralde hauekOmeiatar kalifa-herriaren zati bihurtu ziren.
HiriaOmeiatar kalifa-herriaren garaian loratu zen. Denda asko zeuden eta txanponak "Jerash" izenarekin arabieraz. Zeramika fabrikatzeko zentroa ere bazen; zeramikazko lanparek inskripzio arabiarrak zituzten, buztinlariaren izena eta Gerasa industri lekua adierazten zutenak. Meskita handiak eta zenbait elizak, gurtza leku gisa erabiltzen jarraitu zutenak, adierazi zuten Omeiatarren garaian Gerasak komunitate musulman handi bat zuela kristauekin batera[17]. 749an, lurrikara batek Gerasa eta bere inguruak suntsitu zituen. Hiria bertan behera geratu zen,gurutzatuen goarnizio baten XII. mendeko okupazio-aldi labur bat izan ezik.
XII. mendearen hasierangurutzatuek gotorleku bat eraiki zutenean, Damaskokoatabeg zenZahir ad-Din Toghtekek gidatuta, biztanlerik gabea bezala deskribatu zuten.Baldwin II.a Jerusalemgo erregeak 1121-1122an gotorlekua harrapatu eta erre zuen. Gotorlekuaren kokapena Artemisaren tenpluaren hondakinekin identifikatu den arren, ez dago frogarik XII. mendean tenpluan gotorleku bat sortu zela esateko. Gotorleku honen kokapena hiriko harresien punturik altuenean egongo zen, muinoen ipar-mendebaldean.
Basamortuko hareek, ahanztura eta antzinako hiriaren babesa ekarri zuten.
Asentamendu txikiek iraun zuten GerasanMamelukoen Sultanerrian etaOtomandar garaietan. Hau, bereziki, Iparmendebaldeko auzoan eta Zeusen tenpluaren inguruan gertatu zen, non, gaur egun, Erdi islamiar/Mameluko garaiko zenbait etxe-egitura induskatu diren.
1596an, Otomandar garaian, Gerasa Jaras bezala ezagutua izan zendefter izeneko erregistroan, Bani Ilwangonahiyan, Ajlounekoliwa eremuan. 12 familiamusulman zituen. Hainbat nekazaritza-produkturen %25 zerga-tasa finkoa ordaintzen zuten, besteak beste, garia, garagarra, olibondoak/fruta-arbolak, ahuntzak eta erlauntzak, baita noizean behingo errentak eta oliba olio/mahats-almibarra egiteko prentsa bat ere; guztira 6.000akçe.
1878anErdialdeko Asiatik zetozenzirkasiarrak kokatu ziren lurraldean[18].
1806an,Ulrich Jasper Seetzen bidaiari alemaniarra[19] ingurura iritsi eta hondakinen zati txiki bat ezagutu zuen eta berraurkikuntza egin. 1838an Gerasa hondakin gisa ezaguna zen.
Gerasaren indusketa sistematikoa eta hondakinen azterketa 1920an hasi zen eta enpresa kooperatibo bat izan zen. 1925ean hasi zenJohn Garstang, garai hartanPalestinako Gobernuko Antzinatasun Departamentuko zuzendaria eta Arkeologia Eskola Britainiarreko zuzendariaJerusalemen, Antzinate DepartamentukoGeorge Horsfieldekin elkartuta, Arkeologia Eskola BritainiarrekoJ. W. Crowfoot,Yale UnibertsitatekoC. S. Fisher eta Ekialdeko Ikerketa EskolakoChester C. McCown. Lanak Yaleko Unibertsitatearen eta Jerusalemgo Arkeologia Eskola Britainiarraren babespean jarraitu zuen 1928tik 1930era. Yaleko Unibertsitateak eta Ekialdeko Ikerketarako Amerikako Eskolek zuzendu zuten lana 1930-31 eta 1933-34 denboraldietan. Amerikar Eskolako zuzendari eta laguntzaileek gainbegiratu zituzten indusketak liburuki batean laburbildu ziren,C. H. Kraelingik argitaratua 1938an,Gerasa, City of Decapolis[11].
GerasaItaliatik kanpo dagoen erromatar arkitekturako gunerik handi eta hoberen kontserbatuenetariko bat da[20], eta, batzuetan,Ekialde Hurbileko edoAsiakoPonpeia bezala aipatua izan da, bere tamaina, indusketa zabalera eta kontserbazio maila kontuan hartuz.
Gerasa greko-erromatarretik geratzen dira:
Monumentu horietatik gehienak hiriko hiritar aberatsen dohaintzekin eraiki zituzten. Hegoaldeko antzokiak gune bat duorchestraren erdian, eszenatokiaren aurrean, harri berezi batez markatua, eta bertatik normal hitz egiten erraz entzuten da auditorio osoan. 2018an, gutxienez 14 marmolezko eskultura aurkitu ziren Gerasako ekialdeko termen indusketan, baita Afrodita eta Zeusen irudiak ere[23].
Gerasako erromatar hiriaren irudizko berraikitzea[24]National GeographicArchaeology bildumarako egina.
Komunitate kristau handi bat bizi zen Gerasan. Hirian katedral handi bat eraiki zen IV. mendean, IV. eta VII. mendeen artean eraikitako 14 elizetatik, gutxienez, lehena; horietako asko mosaikozko zoru bikainekin. Gerasaren ustezko zerrategia ongi deskribatuta dago Bisitarien Zentroan. Zura edo harria zerratzeko uraren erabilera oso ezaguna da erromatar munduan: asmakizuna K. a. III. mendean gertatu zen. Errotaren mugimendu errotarioa mugimendu lineal bihurtu zutenbiribarkia erabiliz, etaHierapolis etaEfesotik ere ezagutzen dira adibide onak.
Omeiatarren garaiko etxeak
Gerasa, kokaleku arkeologikoaren ikuspegia hegoekialdetik.
