| Jaurrieta | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Nafarroa Garaia,Euskal Herria | |||||||||||
 Herriko ikuspegia iparraldetik | |||||||||||
| |||||||||||
 | |||||||||||
| Kokapena | |||||||||||
| Herrialdea |  Euskal Herria | ||||||||||
| Lurraldea | Nafarroa Garaia | ||||||||||
| Merindadea |  Zangoza | ||||||||||
| Eskualdea | Pirinioak | ||||||||||
| Administrazioa | |||||||||||
| Estatua |  Espainia | ||||||||||
| Erkidegoa | Nafarroa | ||||||||||
| Barrutia | Agoitz | ||||||||||
| Mankomunitatea | Ezka-Zaraitzu | ||||||||||
| Izen ofiziala |  Jaurrieta | ||||||||||
| Alkatea (2022-2023) | Jose Manuel Naravaiz Aiharra (Jaurrieta Kandidatura) | ||||||||||
| Posta kodea | 31691 | ||||||||||
| INE kodea | 31134 | ||||||||||
| Herritarra | jaurrietar, eaurtar | ||||||||||
| Geografia | |||||||||||
| Koordenatuak | 42°54′25″N1°09′31″W / 42.90699476°N 1.15869181°W /42.90699476; -1.15869181 | ||||||||||
| Azalera | 30,84 km² | ||||||||||
| Garaiera | 800-1311 metro | ||||||||||
| Distantzia | 87,9 km (Iruñetik) | ||||||||||
| Demografia | |||||||||||
| Biztanleria | 180 (2024:  4) | ||||||||||
| |||||||||||
| Dentsitatea | 0,06 bizt/km² | ||||||||||
| Zahartzea[1] | % 20,74 | ||||||||||
| Ugalkortasuna[1] | ‰ 34,48 | ||||||||||
| Ekonomia | |||||||||||
| Jarduera[1] | % 70,83(2011) | ||||||||||
| Desberdintasuna[1] | % 0(2011) | ||||||||||
| Langabezia[1] | % 4,52(2013) | ||||||||||
| Euskara | |||||||||||
| Eremua | eremu mistoa | ||||||||||
| Euskaldunak[2] | % 19.9 + % 16.7 hartzaile(2021) | ||||||||||
| Kaleko erabilera[3] | % | ||||||||||
| Datu gehigarriak | |||||||||||
| Sorrera | 1846(independentzia) | ||||||||||
| Webgunea | www.jaurrieta.net | ||||||||||
Jaurrieta[4][a] (zaraitzueraz:Eaurta)[b]Euskal Herriko udalerri bat da,Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta.Zangozako merindadean etaPirinioak eskualdean dago,Iruñea hiriburutik 87,9 kilometrora. Altuera 800 eta 1311 metro artekoa da, eta 30,84 km²-ko azalera hartzen du. 2024 urtean 180 biztanle zituen.
JaurrietaZaraitzuko herririk garaiena da,Abaurreko lautadatik ekialdera kokatua, lurra nahiko malkartsua den eremu batean. Hori daZaldaña ibaiaren gainean dagoen eta erliebe handia duen herriguneak hartzen duen formaren erantzulea. Bere arkitektura zaraitzuar tradizionala da, altuera handikoa izan eta nabarmenagoak dira teilatuak, lau isurialde baitituzte. Ibaxa oso estua denez, etxeak elkarren ondoan daude eta altuera ezberdinak dituzte. Hormak zuriak dira, harri grisaxkaz apainduta daude eta zurezko elementuak dituzte, hala nola leihatilak edo habeak.
Zaraitzu ibaxan kokatuta da,Errartea kiñoian, baina1846tik udalerri independentea da. Bertako biztanleakjaurrietarrak (zaraitzueraz:eaurtarrak) dira.
Jaurrieta edo Eaurta toponimoa beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:
Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:[5]
Jaurrietaeuskaratik datorren toponimoa da.XI. mendeko dokumentu batean herriaEiaurrieta izenarekin aipatzen da. Herriaren antzinako izen horretatik Jaurrietaren esanahi etimologikoa atera da,Eiaurrieta "txerritoki gutxien lekua" (eia -"txerritegia"zaraitzueraz- +urri -"gutxi"- +eta -atzizki lokatiboa-) bezala interpretatu baita.
Izen honek hasierakoe- galdu egingo luke. Jaurrietaren hainbat forma sinkopatu modu tradizionalean eta informalean erabili dira herriaren izena aipatzeko:Iaurta,Igaurta,I(g)orta edoEaurta.Euskaltzaindiak herriaren izenaeuskaraz transkribatzeko modu ofizial bat erabaki zuenean,Eiaurrieta izen zaharra aukeratu zuen lehenik, eta, ondoren, izenaren bertsio modernoago bat aukeratu zuen. Normalean erabiltzen diren forma sinkopaturen bat aukeratu beharrean, izenaren forma informaltzat hartu behar zirela ulertuta,Jaurrieta ofizialtzea erabaki zuen azkenean.
Gaztelania nagusitu zenean,erdara-hizkuntza horrekJaurrieta izena hartu zuen, nahiz etagaztelaniara ahoskatu, eta horrek, praktikan,/j/ -tik/x/ -ra aldatzea dakar,bizkaieraz balitz bezala.Aragoierak,nafar erromantzearen bidez, hasierako soinua bere hizkuntzara ere egokitzen du,j-ch- -rekin ordezkatuz, eta horrek praktikan/j/ -tik/t͡ʃ/ -ra soinua aldatzen du (euskal "tx" baten antzekoa).
Jaurrietako armarriaZaraitzuko armarria da. Armarri honek honako blasoi hau du:[6]
| « | Hondo gorri batez eta aurrean otso beltz batez osatuta dago, urrezko azazkalekin eta ahoan arkume zuri batekin, urrezko adar eta apatxekin. | » |
Jaurrietako banderaZaraitzuko bandera da. Armarria, gaineankasket bat eta bi aldeetan lanbrekinak dituela irudikatzen da, baita azpian "Azkenean konta" goiburua duela ere. Bandera honekZaraitzuko armarri eskuinerantz biratzea dauka San Andresen gurutze gorri baten gainean, hiruki berdez inguratua. Bandera hau bera daZaraitzu osatzen duten herri guztientzat,Otsagabiarentzat izan ezik; izan ere, herri honek bandera bera erabiltzen du, baina hiruki urdinak ditu.
OtsagabiaZaraitzu ibaxan barruan dago. Ibar hauPirinioetako ibarra da,Aezkoa etaErronkaribar ibarren artean. Ibarra zeharkatzen duZaraitzu ibaiak,Irati ibaiaren adarrak.
 | Hiriberri,Abaurrepea | Otsagabia | Otsagabia | |
| Abaurregaina |  | Ezkaroze | ||
| ||||
 | ||||
| Urraulgoiti | Espartza | Orontze |
JaurrietaZangozako merindadearen ipar-ekialdean dago,NA-140 errepideak zeharkatuta. Herrira heltzeko errepideak honako hauek dira:NA-178Irunberri etaNabaskoze bitartean,N-135Zubiri etaErroibar bitartean etaNA-1720Agoitzera bitartean.
Jaurrietak klima atlantiko eta mediterraneoaren ezaugarriak dauzka, zenbat eta iparralderago edo hegoalderago egin tenperatura eta prezipitazioak gehiago aldatzen dira. Urteko batez besteko tenperaturak 6 eta 10 gradu bitartekoak dira, eta prezipitazioak 1.400 eta 1.800mm bitartekoak. Urteroko egun euritsuak 130 inguru izaten dira.
Landarediari dagokionez, hegoaldean basapinuak daude, eta zenbat eta iparralderago egin, altueraz igotzen hastean, pagadiak gehiago nagusitzen dira,Erremendian etaAbodiko mendilerroaren lehen maldetan.Pagoez gain,Aezkoako udalerri gehienetan,haritz ugari daude. Birlandaturiko pinuek 24,6 hektarea hartzen dituzte,Austriatik etaJaponiatik ekarritako espezieak dira, oro har.
Zaraitzun dagoenEzpartza udalerrian, itsasoaren mailatik 695 metrora,Nafarroako Gobernuak1974n jarritako estazio meteorologikoa dago.[7]
 Datu klimatikoak (Ezpartza, 1974-2020)  | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
| Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) | 19.0 | 23.0 | 25.0 | 28.0 | 32.0 | 36.0 | 38.0 | 38.0 | 35.0 | 29.0 | 23.0 | 21.0 | 38.0 |
| Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 8.2 | 9.6 | 12.6 | 14.2 | 18.7 | 23.5 | 26.8 | 26.6 | 22.6 | 17.4 | 11.7 | 8.6 | 16.7 |
| Batez besteko tenperatura (ºC) | 3.4 | 4.3 | 6.8 | 8.7 | 12.6 | 16.6 | 19.2 | 19.1 | 15.6 | 11.6 | 6.8 | 4.1 | 10.7 |
| Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | -1.3 | -1.0 | 1.0 | 3.2 | 6.6 | 9.7 | 11.5 | 11.5 | 8.5 | 5.8 | 2.0 | -0.4 | 4.8 |
| Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) | -17.0 | -14.0 | -13.0 | -4.0 | -2.0 | 1.0 | 3.0 | 0.0 | 0.0 | -3.0 | -10.0 | -13.0 | -17.0 |
| Batez bestekoprezipitazioa (mm) | 106.8 | 99.9 | 88.5 | 124.4 | 101.6 | 64.1 | 45.4 | 51.2 | 79.7 | 122.1 | 136.5 | 139.0 | 1159.2 |
| Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) | 63.5 | 51.0 | 55.7 | 45.4 | 42.7 | 53.0 | 57.4 | 82.0 | 76.0 | 111.2 | 77.0 | 74.2 | 111.2 |
| Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) | 13.4 | 11.7 | 12.1 | 15.5 | 15.9 | 10.1 | 7.7 | 8.4 | 10.1 | 14.2 | 14.6 | 13.8 | 147.5 |
| Elur egunak (≥ 1 mm) | 4.8 | 5.2 | 3.7 | 2.7 | 0.5 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.1 | 1.9 | 4.1 | 23.1 |
| Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[8] | |||||||||||||
Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.
Ikusi edo aldatudatu gordinak.
Erdi Aroan, jasota dago bere lurraldean Done Anderes monasterioa eraikia zela,1068anLeireko abadiari Mantzeo Aznarrek, bere semeek eta ilobak Aznar monjea eman ziotena. Bertako bizilagunak 8 izan zirenOrhi mendian1072n kubilare batzuk abadiara bertara besterentzen; ondorengo garaietan bezala, herria hirugarren lekuan agertzen da,Otsagabia etaEzkarozen ondoren,Zaraitzu ibaxako kideen artean. Hiritar zitalek beren urteroko paparraNafar Koroari ematen zioten,almiradioko gainerakoekin batera, harik etaLeonor I.a Nafarroakoak guztiei1469nkaparetasun pribilegioa eman zien arte.
Jaurrieta herriasorginkeria prozesu batean sartuta egon zen1539an. Auzitegiek bidalitako legelaria Camus komisario gaztea izan zen. Akusatuen artean, Lope EzpartzakoaZaraitzuko alkatea bera zegoen,Otsagabiko lau sorginekin eta Jaurrieta,Ezpartza,Itzaltzu etaEzkarozeko beste batzuekin batera. Lope Ezpartzakoak egozten zizkioten gertaera fantastikoei emandako erantzuna zentzuzko eredua eta fede lanbide beroa da. Errege Kontseiluak erbesteratutako hilabete batzuetako epaiak eman zituen ustezko sorgin horien aurka.
1568an JaurrietaErrartearen kiñoitik banandu zen eta alkateorde esklusibo bat lortu zuen.1630ean, azken hori alkate bihurtu zen, eta jurisdikzio propioa izan zuen ibaxaren gainerakotik bereizita, 600 dukaten truke.
1846an herriaZaraitzu Unibertsitatetik banandu, eta udalerri independente bihurtu zen.1855ekomaiatzaren 1ekodesamortizazio-legea betez, irin-errota bat saldu zen herri horretan1862an. Ordutik aurrera, eraikin gehienetan teila lauak jarri zituzten. Garai hartan, eskola bat zuen, urtean 2300 erreal zituena; herritarrek hornitzen zuten kuratua, eta herrian zeuden bi eliz onurak, berriz, parrokoaren eta erregearen hornidurakoak ziren, haiek behatzen zuten hilabetearen arabera. Errekasto baten gainean irin-errota bat zegoen, eta oihalak egiten ziren bertan erabiltzeko.
1880an herriak sute bat jasan zuen eta erabat suntsitu zuen, neurri handi batean teilatuak oholtxoz estaltzeagatik. Ordukoa da haren abandonua eta teila lauaren sarrera.1920ko hamarkadan Jaurrietak bi eskola eta karabinero-postua zituen.
2022an Nekane Moso Elizari hil zen, Jaurrietako alkatea2011tik, karguan zegoela. Jose Manuel Narvaiz Aiharra alkateordeak ordezkatu zuen.[9]
2024 urteko erroldaren arabera 180 biztanle zituen Jaurrietak.[10]
| 1842 | 1857 | 1860 | 1877 | 1887 | 1897 | 1900 | 1910 | 1920 | 1930 | 1940 | 1950 | 1960 | 1970 | 1981 | 1991 | 2001 | 2011 | 2021 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 596 | 558 | 519 | 643 | 624 | 611 | 605 | 581 | 579 | 569 | 572 | 598 | 579 | 467 | 391 | 321 | 238 | 217 | 181 |
Gaur egun, Jaurrietak hainbat jarduera ekonomikotan banatzen ditu bere biztanleak, besteak beste, nekazaritza, abeltzaintza eta basogintza; turismoa; eraikuntza eta administrazio publikoa, bereziki.
Jaurrietako udaletxea erdigunean dago, eta idazkaria, era berean,Orontzeko etaEzkarozeko Udaletako idazkaria da. Udalbatza udalerriko alkateak eta hiru zinegotziak osatzen dute. Egungo alkatea Jose Manuel Narvaiz Aiharra da,Jaurrieta Kandidatura hautagai gisa aurkeztu zena.
| Alderdia | Legealdiko eserlekuak, hasiera-urtearen arabera | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1979 | 1983 | 1987 | 1991 | 1995 | 1999 | 2003 | 2007 | 2011 | 2015 | 2019 | |
| Jaurrieta Kandidatura | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | 5 |
| Jaurrietako Independenteak | - | - | 7 | 7 | - | - | 4 | - | 3 | 3 | - |
| Erremendiako Zaraitzuarrak | - | - | - | - | - | - | 1 | - | 2 | - | - |
| Santa Ageda | - | - | - | - | 5 | - | - | - | - | - | - |
| Zuriko Andra Mari | - | 2 | - | - | 2 | - | - | - | - | - | - |
| Otxate | - | 5 | - | - | - | - | - | - | - | - | - |
| San Pedro | - | 0 | - | - | - | - | - | - | - | - | - |
| Eaurta hautesle-elkartea | 5 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |
| Zaraitzu hautesle-elkartea | 2 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |
Hauek diraNafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:
|
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Udalaren egoitza eta udaletxea herrigunean dago.
Jaurrietako Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Jose Manuel Narvaiz Aiharra da,Jaurrieta Kandidatura zerrendakoa. Zinegotziak 3 daude:[11]
 | Atal hau hutsik dago, xehe-xehe edo osatu gabe.Zure laguntza ongi etorria da! |
1979tik, Jaurrietak 7 alkate izan ditu:
| Alkatea | Agintaldi hasiera | Agintaldi amaiera | Alderdia[12] | |
| Javier Ilitxeta Andres | 1979 | 1983 | Eaurta hautesle-elkartea | |
| Felipe Urralburu Recalde | 1983 | 1987 | Otxate | |
| ? | 1987 | 1995 | Jaurrietako Independenteak | |
| ? | 1995 | 1999 | Santa Ageda | |
| ? | 1999 | 2003 | kudeaketa-batzordea | |
| Javier Matias Zelai Rodrigo | 2003 | 2007 | Jaurrietako Independenteak | |
| Javier Matias Zelai Rodrigo | 2007 | 2011 | kudeaketa-batzordea | |
| Nekane Moso Elizari | 2011 | 2019 | Jaurrietako Independenteak | |
| Nekane Moso Elizari | 2019 | 2022 | Jaurrieta Kandidatura | |
| Jose Manuel Narvaiz Aiharra | 2022 | jardunean | Jaurrieta Kandidatura | |
Autobuses Artieda autobus konpainiak AezkoaIruñekin batzen du. Autobus lineak honako ibilbidea egiten du:
Luis Luziano Bonapartek,1869an,Zaraitzuko herri guztiak sailkatu zituen, ekialdekobehe-nafarrera euskalkian, hegoaldekoPirinio ibarretik bakarra.
Koldo Zuazok,2010ean,Zaraitzuk atzerakada-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.[14]
Ibar honetan hitz egiten deneuskarak bere berezitasunak ditu. Horregatik sailkatzen daZaraitzuera azpieuskalkian.Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbateuskaldun baden arren,Zaraitzuko mintzaira zaharra oso hiztun gutxik dakite.2007koudazkenean, 2zaraitzuerazkoeuskaldun behintzat bazirenOtsagabian eta Jaurrietan, 93 eta 86 urtekoak.
Ohiko janzkerari dagokionez, Zaraitzu ibaxak adierazpen aberatsa du, kanpoko modismoen eraginei aurre egin dien nortasun errotua transmititzen duena. Jantzi horietako batzuk egun seinalatuetan ikusten dira oraindik, jaiak, erromeriak eta beste ekitaldi batzuk direla eta.Nafarroako artxiboan dagoen1817. urteko dokumentu baten arabera, Zaraitzu ibaxako bizilagunak eta bertakoak berenjantziagatik bereizten ziren. Oihal horiek beraiek egiten zituzten beren aziendaren artilearekin, eta beren etxeetan garbitzen, iruten eta ehuntzen zituzten. Oihalezko piezak, gero, batanatuak, ehunduak eta tindatuak izaten ziren. Haiek ebaki, josi eta egiten zituzten arropak.
1860tik aurrera,Erronkaribar etaZaraitzu ibarretako neskekZuberoakoMaulera bidaiatzen zuten abarketaren sasoia lantzeko. Lana gogorra zen. Urtez urte udazkenetik udaberrira arte lan egiten zuten, eta horregatik ziren ezagunak "enarak" bezala. Abarketaren merkatuak garai oso bat markatu zuenMaule-Lextarreko ekonomian, eta ibar horien emigrazioak biztanleria nabarmen handitu zuen. Apretagile batzuk 14 urterekin joaten ziren beren adinari buruz gezurretan lan egitera.
Maulera iristean, etxe beretan bizi ohi ziren, eta etxejabeei ordaindu egiten zieten lo egin eta jateagatik. Denek partekatzen zuten lehen platera, bigarrena neskek erosi behar zuten. Bertakoekineuskaraz komunikatzen ziren,euskalkiak nahiko antzekoak baitira. Tailerretan, bakoitzak lan bat egiten zuen. Batzuek oihala josten zuten, beste batzuek soka jartzen zuten, etab. Bizi zuenak dioenez, batzuetan besoetako minagatik ezin zuten lorik egin, egunean zehar egindako ahaleginagatik.
Gertaera bitxi eta garratzak gertatu dira abarketen inguruan. Eaurtar batek dioenez, urtebetez, nesketako batzukGabonak pasatzeko itzultzea erabaki zuten, baina ez ziren Jaurrietara iritsi, eztaMaulera itzuli ere. Handik irten eta ez ziren hona iritsi.Abodi mendilerroa,elur-ekaitz batekin, oztopo fisiko gaindiezina da.Udaberrian, elurra joan zenean, hilda agertu ziren denakAbodin, Paso Zabalean, eskutik helduta.[15]
Ogi bedeinkatuaren tradizioa,Zaraitzun, antzina-antzinakoa da, eta oraindik bizirik dirau ibaxako herri batzuetan (Otsagabia,Ezpartza, Jaurrieta,Ezkaroze,Orontze, etab.). Igandero, herriko familia batek eramaten du ogia xerratan moztuta igandeko mezara. Ogia, herriko etxe bakoitzetik astero txandakatzen joango den egurrezko artesa batean lekualdatzen da. Ogi hau mezaren sagaratzean bedeinkatzen da eta honen ondoren fededun bakoitzari banatzen zaio. Duela urte gutxi arte,Otsagabian, ogia gizonei bakarrik banatzen zitzaien, baina udalaren erabaki batek tradizioa aldatzea eragin zuen eta, gaur egun, gizonen eta emakumeen artean banatzen da. Ogia sagaratu ondoren, salacenkoek ekitaldiari buruzko abesti bat abesten dute. Ohitura da, halaber, ogi honen zati bat etxe bakoitzera eramatea. Entregatzeko unean, honela zioen bere artean: "Bakea eta ogia izan itzazu urte osorako".
Hildakoen argia duela urte gutxi arte mantendu den tradizioa da, ibaxako herrietan.Zaraitzuar baten hileta-egunean, familiakmaindire zuri bat jartzen zuen elizaren albo batean. Bere gaineanargizaiolak jartzen ziren, handiak eta txikiak. Argizari horiek oihal beltz batean bildutako egur zati bat -hildakoa heldua bazen behintzat- edo zuria -hildakoa haurra bazen ere- ziren, argizarizko kordoia biltzen zuena. Heriotzaren hurrengo urtean, senide batek egunero eraman behar zuen mezatara argizari txikia.Gantzudura Santuaren garaian ere, gaixoaren senide hurbilenek hildakoen argizaria edo argia eraman behar zuten.[16]
.jpg)
Jaurrietaren dantza, hau da,Axuri Beltza, Jaurrietaren tokiko musika propio bati buruzko birsortze dantza bat da, denboran galtzen den musika, eta bere letrarekin kontserbatzen dena. Kantuaren letrak dio: «Axuri beltxa ona dut bainan / xuria berriz obea, / dantzan ikasi nai duen orrek / nere oneitara begira». Dantza hau emakumeen dantza gisa eratu da, eta emakumeek abesten dute abestiaren letra biribilean dantzatzen duten bitartean. Janzkera bertakoa da:Zaraitzuko jantzia.[17]
Datuak:Q2192349
Multimedia:Jaurrieta /Q2192349
Liburuak:Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Jaurrieta
