Italia herrialde menditsua da; ordokiak lurraldearen % 23,2 besterik ez dira,muinoak – % 41,6, eta mendiak – % 35,2[3]. Mendilerro nagusiak bi dira:Alpeak, iparraldean, etaApeninoak, 1.350 kilometroan Italiar penintsula luzetara zeharkatzen dutenak.Liguriako Alpeetako Colle di Cadibona hartzen da Alpe eta Apeninoen arteko mugatzat[4]. Bi mendilerroen arteanPo ibaiarenharan zabala dago, Italiako ordokirik handiena, 46.000 kilometro koadroko eremua hartzen duena[5].
Alpeetan jatorri glaziarreko aintzira asko daude;Gardako aintzira (370 km²),Maggiore (212,2 km²),Comoko aintzira (145,9 km²) etaIseoko aintzira (65,3 km²) dira handienak.Lazio eskualdean jatorri bolkanikoko aintzirak daude, Bolsena (114,5 km²), Bracciano (57,5 km²), sumendi itzalien kraterretan[3].Trasimeno (128 km²) aintziraendorreikoa da,Lesinakoa (51,4 km²) itsasertzekoa.
Paleolito garaiko aztarnek (duela 100.000 urte inguru) gaur Italia den lurretan gizona bizi izan zela frogatzen dute.Burdin Aroko herriak (retiarrak,ligureak etaetruriarrak)indoeuroparra ez zen hizkuntza batez mintzatzen ziren. K.a. 2.000–1.000 urte bitartean herri indoeuroparrak sartu ziren oldetan (oskoak,umbriarrak,iliriarrak etazeltak) Italiako penintsulan, eta bertakoekin nahasi ziren. Antzinako herri haietatik etruriarrak nabarmendu ziren,Tiber etaPo ibaien arteko lurraldea bere mendean izan baitzuten. Halaber, K.a. 1.000 urte inguruan,greziar itsasgizonek koloniak sortu zituzten hegoaldean:Siracusa,Agrigento,Catania,Tarento,Ischia, etab.K.a. 753. urtean sortu zen Erroma, eta etruriarren mendean egon ondoren, askatasuna lorturik, beste lurralde batzuk beretzen hasi zen;K.a. II. mendean italiar penintsula oso osorik berea zuen.
Erromatar Inperioa desegin zenean (476. urtean),ostrogodoak sartu ziren Italiako penintsulan. VI. mendearen erdialderaBizantziokoJustiniano I.a enperadorearen gudarosteek ostrogodoak menderatu zituztelarik, haren inperioaren exarkerri bilakatu zen Italia,Ravena hiriburu zuela. Handik urte gutxira,586tik aurrera,lombardiarrek herrialde haren iparraldea hartu zuten. Alabaina, bizantziarrek kostaldeko lurralde askotan segitu zuten. Lombardiarren eta bizantziarren arteko borroketan Erromako aita santuek zuhur jokatu zuten, oreka bilatu nahian, eta bien bitartean haren ahalmen politikoa eta militarra gero eta handiagoa bihurtu zen. Hala, VIII. mendean,frankoek aita santuaren gudarosteekin bat eginik lombardiarrak menderatu zituzten.800. urteanInperio Santua sortu zen, Europari politikan eta erlijioan egitura berria eman ziona,Leon III.a aita santuakKarlomagno enperadore izendatu zuenean. Bestalde, arabiarren ahalmena gero eta handiagoa zen Mediterraneoan: Sizilia musulmanen mendean egon zen IX–XI. mendeetan, eta846. urtean Erroma sakailatu zuten.
XI. mendearen lehen urteetan, aita santuen eta enperadorearen arteko tirabirak areagotu ziren, eta horren ondorioz Italiakofeudoak gero eta ahulago bihurtu ziren; aldiz, itsasaldeko hiriak eta merkataritzara emanak zirenak indartu egin ziren. Hain zuzen, Italiako Erdi Aroko ezaugarrietako bat hiri horien arteko guduak eta liskarrak dira (guelfoak etagibelinoak). XIV. mendean, iparraldean, estatu txikiak sortu ziren, hiri nagusiak (Milan,Turin,Verona,Venezia,Florentzia) ahulenak beretzen hasi zirenean.
XV. mendeanKarlos VIII.a Frantziakoa erregearen osteak Italian sartu ziren, eta frantsesen eta espainiarren arteko borrokaleku bihurtu zuten, harik eta1559an ia Italia osoa mende eta erdiz espainiarren eskuetan geratu zen arte. XV. mendean Italiako arteak gailurra jo zuen, baina urte gutxiren buruanburgesiaren aberastasunak hondoa jo zuen, frantses eta espainiarren inbasioen ondorio larriengatik ezezik turkiar otomanoak zabaltzen hasi eta ekialdearekiko merkataritza eten zutelako; izan ere, ekonomiaren erdigunea Mediterraneotik Europako iparraldera eta ekialdera aldatu zen. 1710–14 bitarteko urteetanEspainiako Ondorengotza Gerra izan zen, eta haren ondorioz Espainiak, besteak beste,Milanerria,Sardinia etaNapoli galdu zituen, eta austrariarren mendean geratu zen Italia.
Frantziako Iraultzaren ondorenNapoleonek sartu-irten asko egin zituen Italiara: austriarrak garaitu zituen,Venezia eman zionAustriari, errepublika berriak sortu zituen, eta1805. urtean Italiako Erresuma sortu zuen. 1815ean, Napoleon aginpidetik kendu ondoren,Vienako Batzarrak lurraldea estatu txikitan banatu etaabsolutismoa ezarri zuen berriro.
XIX. mendea:Risorgimento eta lurraldearen batasuna
Giuseppe Garibaldi jotzen da Italiaren batasunaren ekintzaile nagusitzat.
Vienako Batzarra egin zenetik,Frantziako Iraultzako ideiak akuilatuta, Italiako intelektualak absolutismoa baztertzen ahalegindu ziren:Risorgimentoaren hasiera zen. Absolutismoa desagerraraztea eta Italiako nazio batasuna lortzea azken buruan gauza bera zela aldarrikatzen zuen higikundea sortu zen.1820–21ean matxinadak piztu zirenSizilian,Napolin etaPiemonten, baina europar estatu absolutistenAliantza Santuak zapaldu zituen.1831eanGiuseppe Mazzinik,Risorgimentoko teorizatzaile nagusiak,Italia Gaztea erakundea sortu zuen erbestean, eta haren ideiak Italia osora zabaldu ziren[6].
1848. urtean matxinada piztu zen Milanen, eta hasieran Italia osoaPiemonteko Karlos Alberto erregeariaustriarren aurka egiteko laguntzeko prest agertu bazen ere, azkenean, haren ahalmena gehiegizkoa izan zitekeelako beldurrez laguntza ukatu zioten eta galtzaile atera zen. Austriak, berriz ere, bere estatuak nahi bezala antolatzeko ahalmena zuen[6].Erroman ere matxinada hasi zen;Aita Santuak ihes egin zuen, baina Frantziako gudarosteei esker berriro eskuratu zuen aginpidea.
1848–49ko iraultzen ondorenPiemonteko estatua zen konstituzio liberala zuen bakarra.Italiar nazionalistek, Piemonteko gobernuburu zenCavour kondearen gidaritzapean,Viktor Emanuel II.a erregeagan (hots, Karlos Albertoren semearengan) jarri zuten beren uste osoa independentzia eskuratzeko. Cavourrek frantsesen laguntza lortu zuen eta1859ko apirilean Austriaren kontrako gerrari ekin zioten: Milan eskuratu zuten austriarrengandik,Toskana,Romagna etaParmako etaModenako dukerriek beren borondatez lotu zitzaizkion Piemonteko Erresumari, etaGiuseppe Garibaldiren eskutik jaso zituen hark askatu berri zituen Napoli eta Sizilia.
1861eko martxoaren 17anItaliako Erresuma sortu zen, baina artean,Veneto etaAita Santuen Lurraldea falta ziren batasun osoa lortzeko. Hala,Prusiarekin bat eginik, Austriari aurre egin eta Venetoa eskuratu zuten.1870ko irailaren 20an, frantsesak ahuldurik zeudelarik prusiarren kontrako gerra galdu ondoren, eta Erroma ia osterik gabe zegoela, italiar gudarosteak Erroman sartu eta beretu zuten[7].1878. urteanHunberto I.ak hartu zuenViktor Emanuel II.aren tokia.1882an Italiako erreinuak, Alemaniako etaAustria-Hungariako inperioarekin bateraAliantza Hirukoitza osatu zuen. Garai hartantxeEritrean koloniak ezarri ziren eta1889anSomalian sartu ziren italiarrak. XIX. mendearen bukaeran barneko egoera politikoa oso nahasia zen, langileen eta nekazarien matxinadak zirela eta.1900eko uztailaren 29an Humberto I.a hil zuten atentatu batean,Monzan.
XX. mendearen hasieratikLehen Mundu Gerraren arteko urteetanGiovanni Giolitti lehendakaria nabarmendu zen: aurreko urteetako berrikuntzeei segida eta langileen mugimenduari nolabaiteko askatasuna eman zien; gizarte legedia aurreratu bat bultzatu eta garapen bidean ari zen iparraldeko industria babestu zuen,Libia etaEgeo itsasoko uharte batzuk eskuratu zituen, etab. Lehen Mundu Gerran Italiak neutralki jokatu nahi izan zuen, baina zenbait lurralde eskuratuko zituelako ustean aliatuekin bat egin zuen; hala ere, gerra amaitu zenean agindutako lurraldeetatik gutxi batzuk baizik ez zituen eskuratu.
Gerra ostean, langileen mugimenduaren gorakadak kezkatuta, sortu berria zen higikundefaxistari lagundu zion burgesiak. Erregeak gobernu konstituzionalari ahalmen guztiak kendu zizkion eta faxisten buruzagiari,Benito Mussoliniri, ministro batzorde berria antolatzeko agindua eman zion.1925. urteko lehen egunetan gobernu faxistak estatuko egitura eta funtzionamendua guztiz aldatu zituen: eskubide batzuk murriztu ziren eta greba, adierazpen eta batzartzeko eskubideak, adibidez, ezeztatu; naziotasuna goraipatu zen eta sinbolo eta keinu bereziak, esaterako besoa altxatuta agurtzea, erabiltzen hasi ziren. Faxisten ekonomia politikak ez zuen Italiako bizitza maila askorik jaso, eta nazioa burujabea izan zedin nekazaritza bultzatu zuen. Hirurogeita hamar urtez irtenbiderik gabe zirauen auzi bati aurre egin zion Mussolinik1929an: bakeak egin ziren Eliza Katolikoaren eta Italiako estatuaren artean, eta Aita SantuariVatikanoko estatuaren gaineko aginpidea aitortu zitzaion.
Mussolini, bien bitartean,Etiopia konkistatzera abiatu zen 1935–36an etaViktor Emanuel III.a izendatu zuen hango enperadore.Frantziak etaBritainia Handiak, baina, ez zuten begi onez ikusi ekintza hori eta Mussolinik Alemaniaren laguntza bilatu zuen. ItaliakAlbania konkistatu izanak aurrez aurre jarri zituen gobernu faxista eta sartaldeko demokraziak.Bigarren Mundu GerranGrezia hartzeari ekin zion Italiak, eta kolonietako gudarostea britainiarrenarekin topatu zen Afrikako iparraldean.1943. urtean, faxisten Batzorde Gorenak Mussolini kargutik kendu zuen;1945. urtean partisanoek Mussolini harrapatu eta hil zuten. Italiak kolonia guztiak galdu zituen.
Alcide De Gasperi, Italiako Errepublikako aurreneko lehen ministroa (1945–53)
1946ko ekainaren 2an egin zen erreferendumean monarkia ezeztatu zen.1948ko urtarrilaren 1ean errepublika konstituzioa jarri zen indarrean Italian, eta handik urtebeteraNATO erakundean sartu zen. Hurrengo urteetanKristau Demokraziak bakarrik gobernatu zuen.1950–60 urte bitartean ekonomiakmirarizko hazkundea izan zuen, Europako aurreratuenetakoa izateraino.1980. urtetik aurrera gobernu aldaketa asko izan zen Italian. 1948ko konstituzioaren arabera errepublikako presidentea da estatuburua, eta berak aukeratzen du gobernuburua edo lehen ministroa. Presidentea zazpi urtez behin aukeratzen da.
1978. urtea arte presidente guztiak alderdi kristau demokratakoak izan ziren. Urte hartan,Sandro Pertini sozialista izan zen garaile, baina1985ean Alderdi Kristau Demokratikoaren (PDC) kide bat aukeratu zuten ostera estatuburu,Francesco Cossiga hain zuzen. Italiako sistema politikoa formetan baizik ez zen izan sendoa. Ministro taldeak osatzeak luze jotzen zuen, baina gero berehala desegiten ziren. Salbuespen bakarraBettino Craxi izan zen;1983ko apiriletik1987ko martxora izan zen gobernuburu. Politikaren sendotasunik eza, zerga defizit ikaragarriak etamafiaren etacamorraren eragina zirela eta, konstituzioa berritu beharra ere ikusi zen.1991ko otsailean Alderdi Komunista izenaz aldatu eta Ezkerreko Alderdi Demokratikoa (PDS) bihurtu zen. Abenduan, baina, talde disidente batek alderdi komunista fundatu zuen ostera.
1991ko bukaeran areagotu egin ziren tirabirak PDCren barruan eta Cossigaren eta PDSko buruAchille Occhettoren artean.1992ko otsailean, presidenteak eta Lehen Ministroak hauteskundeak deitu zituzten, Legebiltzarra desegin ondoren. 1992ko apirileko hauteskundeetan ofizialismoak Legebiltzarreko gehiengo absolutua galdu zuen lehengoz 1946az geroztik. Handik gutxira,Giulio Andreottik gobernuaren dimisioa aurkeztu zuen, eta Cossigak ere bere dimisioa aurreratu zuen. Maiatzaren bukaeranmafiakGiovanni Falcone epailea, «mafiaren etsai nagusia», hil izanak jendea presidente demokrata kristauaOscar Luigi Scalfaro hautatzera bultzatu zuen neurri handi batean. Falcone hil eta bi hilabetera, ordea, mafiak haren ondorengoa hil zuen,Paolo Borsellino. 1992ko urrian 10 milioi langilek greba egin zuen gobernuak ekonomia doitzeko hartutako neurrien aurka protesta egiteko.
Italiako prokuradore nagusiak, Antonio di Pietrok, operazio ilegalen sistema konplexu bat argitzeko «Esku garbiak» ikerketa bultzatu zuen, eta era guztietako politikoak, enpresaburuak eta mafia nahasita zeudela aurkitu zuen:Bettino Craxi etaGiulio Andreotti lehen ministro ohiak, besteak beste. 1980 eta 1992 bitartean ustelkeriak 20 mila milioi dolar inguru galarazi zizkion estatuari. Gainera, funtzionario eta politikoei emandako ezkutuko sariak zirela-eta, Italiako inbertsio publikoak Europako gainerako erkidegoetakoak baino % 25 garestiago ziren. 1993ko apirilean Banketxe Zentraleko presidente ohia,Carlo Azeglio Ciampi, izendatu zuten lehen ministro.
1994ko martxoko hauteskundeetako faborito nagusia PDS zen, sozialistei eta demokristauei baino gutxiago eragin zielako ustelkeriak. Hala ere, hilabete gutxitan, hedabideen magnateak,Silvio Berlusconik,Forza Italia alderdia sortu zuen, etaUmberto Bossiren Iparraldeko Liga Federalistarekin etaGianfranco Finiren Aliantza Nazional neofaxistarekin batera gehiengoa atera zuen Legebiltzarrean. Berlusconi izendatu zuten lehen ministro, eta Europarako hauteskundeak ere bere alderdiak irabazi zituen. Hala ere, Iparraldeko Liga gobernuaren oztopo bilakatu zen, Berlusconi eta Aliantza Nazionalekofaxistak kritikatuz denbora guztian. Urrian gobernuak jubilazioaren eta pentsioen erreforma proposatu zuen, baina sindikatuak horren aurka azaldu ziren, eta manifestazio jendetsuen ondoren, Berlusconik bertan behera utzi zuen proiektua. Abenduan Bossik uko egin zion gobernuari eta Berlusconik dimisioa aurkeztu zuen. Scalfarok ez zuen ostera hauteskunderik deitu nahi izan, eta Berlusconiren ekonomia ministro ohia –Lamberto Dini– izendatu zuen lehen ministro. Honek teknokratez osaturiko gobernuapolitikoa eratu zuen. Ezkerraren laguntzaz, Lamberto Dinik jubilazio eta pentsioen sistema berritzea eta defizit publikoa gutxitzea lortu zuen. Aurretik beste ministrotekniko batzuek egin izan zuten bezala, Ciampik, esate baterako, 1993 eta 1994 bitartean, Dinik itun bat egin zuen PDSrekin ekonomia neurri zorrotzak ezarri ahal izateko.
1996ko apirilean Olibondoa koalizioak –Romano Prodi kristau demokrata ohiaren gidaritzapean eta PDSren laguntzarekin– izan zen garaile Legebiltzarrerako hauteskundeetan. Prodik, lehen ministro kargua hartuta, PDSko buruzagiekin eta Ciampi eta Dini bera bezalako kontserbadore ezagunekin eratu zuen gobernua. Komunista ohiak gobernuan egotea eta alderdi komunista berriak laguntza ematea izan ziren aldi berri horren ezaugarri aipagarrienak.1997ko urrian, baina, gobernua kolokan jarri zuen 35 orduko lan astea onartu ezean Alderdi Komunistak Prodiri laguntza ukatu ondoren sorturiko eztabaidak. Azkenean gobernuak 2001. urtetik aurrera eta 15 langile baino gehiagoko enpresetan lan astea murriztea onartu zuen. Azaroko udal hauteskundeetan ere Olibondoa koalizioa izan zen garaile.1998ko urrian berriro sortu ziren tirabirak gobernuaren eta Alderdi Komunistaren artean, aurrekontuak zirela eta, eta oraingoan Prodik dimisoa eman behar izan zuen. Berriro hauteskundeak deitzekotan eskuinak irabazteko arriskua zegoela ikusirik, zentro-ezkerreko aliantzak PDSko buruMassimo D'Alema izendatu zuen lehen ministro.
2006an,Romano Prodi hautatu zuten italiarrek lehendakari, ezkerreko eta zentroko koalizio zabal baten buru.2008an, berriz, Prodik dimisioa eman behar izan zuen, eta handik gutxira egin ziren hauteskundeakSilvio Berlusconiren koalizioak irabazi zituen berriz. Emigranteen aurkako oso lege gogorrak eman zituen,ijitoen aurkakoak bereziki, eta polemika handia sortu du erabaki horrek.
Italiakerrepublika egitura du. Azken konstituzioa1948an onartu zen. Sistema politikoa Europako gainerako demokrazien antzekoa da. Ahalmen legegilea Parlamentuaren esku dago, eta bi ataletan banatzen da: Diputatu ganbera eta Senatua. Lehendakaria zazpi urtez behin aukeratzen da, bozketen bidez.
Hogei eskualdetan banatzen da Italia (italieraz:regioni). Haietako bostek (* markakoak) autonomia estatusa daukate. Hori dela eta, beren eskualdeko auzien gaineko legeak egiteko eskubidea dute. Eskualde guztiak,Aostako Harana izan ezik, probintzietan banatuta daude.
2022ko azaroan Italiak 58.885.601 biztanle zituen, hau da, 195,4 biztanle kilometro koadroko.[2] Herrialdea bi eskualdetan banatu ohi da: iparralde hiritarra (iparraldeko mugaren etaAnconako portuaren artekoa) eta hegoalde nekazaria. Iparraldean daude hiri nagusi eta jendetsuenak (biztanleria osoaren ia bi herenak). Hegoaldean nekazaritza da bizibide nagusia, ekonomia askoz atzeratuagoa dago iparraldean baino, eta askoz jende gutxiago bizi da. Bizi itxaropena 82,2 urtekoa da; 79,6 urtekoa gizonezkoentzat eta 85 urtekoa emakumezkoentzat (2016ko zenbatespena)[9].
Italian bizi diren atzerritarren jatorria. 2006ko datuak.
2016 hasieran 5.026.153 atzerritar bizi ziren Italian[10], biztanleria osoaren %8,3. Kopuru horretan sarturik daude atzerritarren seme-alabak, bigarren belaunaldiko etorkinak, baina ez italiar herritartasuna eskuratu dutenak (130.000 inguru urtean[11]). Datu ofizialek kanpoan uzten dituzte legez kanpoko etorkinak ere, 400.000 baino gehiago 2015an[12]. Herritartasunari dagokionez, 2015eanerrumaniarra zen komunitaterik handiena (1.131.839 lagun, % 10ijitoak[13]),albaniarra bigarrena (490.483) etamarokoarra hirugarrena (449.058)[14].
Herrialdeko hizkuntza ofizialaitaliera da. Zenbait eskualdetanfrantsesa (Aosta Haranean) etaalemana (Trentino-Adige Garaian) koofizialak dira. Beste zenbait hizkuntzak erregioko onarpena dute. Italian hizkuntza gutxitu hauek mintzatzen dira:
Frankoproventzera: 120.000 hiztun Aosta Haranean. Beste 1.400 lagunFoggiako (Apulia) bi herritan, frankoproventzerazko enklabe bat osatuz;
Italiak ekonomiakapitalistamistoa dauka.Barne produktu gordina kontuan harturik,Euroguneko hirugarrena eta munduko zortzigarrena da[17].G7,G8,Eurogune etaELGAko kidea da.Bigarren Mundu Gerra aurretik Italiako ekonomiaren oinarri nagusia nekazaritza zen lurralde osoan, baina gaur egunindustria sare zabala eta askotarikoa du, iparraldean batez ere. 2015ean, industriak barne produktuaren % 23,7 sortu zuen; nekazaritzak – % 2,3; eta zerbitzuek – % 74[9].
Industria gehiena sektore pribatuaren esku dago, baina gobernuak kontrolatzen ditu industria eta merkataritza enpresa handiak,petrolio industria adibidez. Komunikazio eta garraiobide nagusiak ere estatuaren kontrolpean daude. Hegoaldean ekonomia arazo nagusia da iparraldea baino askoz atzeratuago dagoela industrializazio prozesuan. Gobernuaren ahaleginak ahalegin, prozesu horrek arazoak izan ditumafiaren jarduera dela-eta, enpresa asko beste nonbait kokatzera behartu baititu. Industriarik ezak, gainera, hegoaldetar asko lan bila iparraldera emigratzera behartu ditu.
Toscanako ardoa. Italia munduko ardo ekoizlerik handienetakoa da.
Lurraldearen % 60 inguru nekazaritzarako edo abereak bazkatzeko erabiltzen da. Langileen % 3,9lehen sektorean aritzen da lanean (2015[9]). Italiako klima, lur mota eta garaiera desberdinek era askotako gaiak lantzeko aukera ematen dute, baina batez eremahatsa,olibak etaolioa ekoizten dira. Italia da mundukoardo, oliba eta olio ekoizle handienetako bat.
Bigarren Mundu Gerraz geroztik Italiako industria azkar eta asko aurreratu zen. 2015ean langileen % 28,3 aritzen zen industrian[9]. Hauek dira industria jarduera nagusiak:ehungintza,kimika industria, autoak,metalurgia, plastikoa, makina astunak, tresna elektrikoak eta janari industria (pasta). Ontziolek, tabakoak, kalamuak eta azukre erremolatxak ere garrantzi handia dute. Industriagune nagusiakGenova,Milan,Erroma etaTurin dira.
Italiak artearen eta kulturaren alor guztiei (arkitekturatik hasi eta zinemaraino) egin dien ekarpena askotarikoa da, aberatsa eta aspaldikoa. Italian dagoMendebaldeko kulturaren oinarria, Erromak zabaldu baitzuen kultura horren abiapuntu den Greziako zibilizazioa. Italiako artean aldi nagusi hauek bereizi ohi dira: erromatarren antzinateko zibilizazioak greziarren eta etruskoen lanetan oinarri hartuta ondu zuen estiloa, K.a. VIII mendetik K. o IV mendera,erromanikoa, X. mendearen bukaeran hasi eta XIII. mendea bitartean (Pisako katedrala, bataiategia eta dorrea),Errenazimentua, antzinateko Grezia eta Erroma eredutzat hartuta Erdi Aroaren bukaeratik XVI. mendearen bukaeraraino bitarteko higikundea (Leonardo da Vinci,Michelangelo,Dante, etab), etabarrokoa, XVI. mendean Italian sortu eta XVIII. mendea arte garrantzi handia izan zuena Europa osoan.
XV. mendeko idazle nagusiek –Dante Alighieri,Francesco Petrarca etaGiovanni Boccacciok–Toscanako dialektoa erabili zuten literaturan, eta hala, haien eredua nagusitu zen eta Italiako hizkuntza landua bihurtu zen gero. Errenazimentuko idazleen ondoren –Ludovico Ariosto etaTorquato Tasso olerkariak,Nikolas Makiavelo etaFrancesco Guicciardini saiogileak– literatura produkzioa asko murriztu zen, baina idazleerromantikoei esker Italiako hizkuntza berriz piztu zen eta batasuna eman zitzaion. Idazle erromantikoen artean, aipatzekoak diraVittorio Alfieri poeta tragikoa,Ugo Foscolo ideologia iraultzailearen sortzailea, etaAlessandro Manzoni eleberrigilea; azken honenI promessi sposi («Senar-emaztegaiak») XIX. mendeko eleberrigintzaren ardatz izan zen. XX. mendearen hasieran Italian bertan sortu, hazi eta hedatu zenfuturismo deritzan arte higikundea:Filippo Tommaso Marinetti, futurismoaren sortzailea berau,Giovanni Papini, etab. Bestalde,Luigi Pirandello eleberri eta antzerkigilea ere aipatzekoa da, ordu arteko antzerkiari itxura berri bat eman baitzion. Bigarren Mundu Gerraren ostean beste idazle belaunaldi bat sortu zen:Cesare Pavese,Elio Vittorini,Vasco Pratolini etaAlberto Moravia. XX. mendeko bigarren erdiko idazleen artean, berriz, aipatzekoak dira Carlo Cassola, Italo Calvino, Giorgio Bassani, Eugene Montale, Leonardo Sciascia,Pier Paolo Pasolini etaUmberto Eco.
Errenazimentuaz geroztik Italiako artea eredu izan zen Europako artista guztientzat. Hala ere, XIX. mendean, Europako artea Frantzia aldera mugitu zenean itzali egin zen Italiaren nagusitasuna. XX. mendearen hasieran,futurismo higikundearen sorrerarekin batera, susperraldi bat izan zuen Italiako arteak. Pintore talde batek,Giacomo Balla etaUmberto Boccioni tartean, berrikuntzak ekarri zituzten Italiako pinturari, eta irudiak zatituz mugimendua eta lastertasuna irudikatzen saiatu ziren.Surrealismoaren ahaide den pintura metafisikoan, aldiz,Giorgio de Chirico etaGiorgio Morandi gailendu ziren.
Errenazimentu garaiko arkitektura nagusia eta barrokoaren garaikoa Italian sortu zen. 1927. urtean higikunde arrazionalista bat sortu zen Italian, eta talde horren jarraitzaileek (Pier Luigi Nervi) ingeniaritzako obra handiak eta ederrak egin zituzten (ubideak, autopistak, urtegiak). XX. mendearen erdialdean Italiako arkitektoen marrazkiak aitzindari ziren mundu osoan.
Italiak musikari egin dion ekarpena arte plastikoei egindakoari bezain garrantzitsua da. Claudio Monteverdi eta Carlo Gesualdoren «madrigalak», Giovanni Pierluigi da Palestrinaren eta Erromako eskolaren eliza musika, XVII. mendean Florentzian sortu eta laster Veneziara, Napolira eta Erromara zabaldu zen opera, eta musika sinfonikoa,concerti grossi-ak, sonatak eta abar guztiak dira Italian sortuak. Italiari «musikaren aberria» deitura eman izana asko eta asko musikagile itzal handikori zor zaio.
Saskibaloia ere (pallacanestro) herrialdeko kirol nagusien artean dugu,Europako liga garrantzitsuenen artean dago bertakoaLega Basket Serie A izenekoa, eta talderik arrakastatsuena Ligako historianOlimpia Milano da.
↑abUnification of Italian States Office of the Historian, Bureau of Public Affairs, United States Department of State. History.state.gov
↑Thomas J. KEHOE, Harold E. DAMEROW, and Jose Marie DUVALL:The Unification of ItalyExploring Western Civilization: 1600 to the Present. A Worktext for the Active Student, Revised Edition (Dubuque, Iowa: Kendall/Hunt Publishing Co., 1999.) Faculty.ucc.edu
.svg)
.jpg)
.jpg)
