Forma bi horietatik zaharrenaIruñea da, nagusia XVI. mendetik XIX.era bitarteko idazle eta inprimakietan, eta bizirik dirau gaur egun ere.[6]
Iruñea izenak bukaeran-a artikulua du, hau da,Iruñean, Iruñera, Iruñetik etaIruñeko deklinatzen da «non», «nora», «nondik» eta «nongo» kasuetan.[7]
Izenaren etimoa oso eztabaidatua da, argia ez delako. Badirudihiri dela erroa. Euskal Herrian badira gisa horretako beste hainbat toponimo:Irun,Irunberri,Iruña Oka.
Herritarreiiruindar esaten zaie; edota, maila apalagoan eta gizonezkoei baino ez,iruinxeme.[2]
Joanes Etxeberrik Euskaldunen Hiri Buruzagia deitu zionEskuararen hatsapenak saiakera elebidunean. Iruñeko euskaldunen artean hiriburua izendatzeko bizirik mantentzen den esamoldea da.[8]
Gaztelaniaz
Pamplona leku izenalatinezkoPompelon izenetik dator.[9]Antzinako ErromanEstrabon geografogreziarrak zabaldutako latinezko izen horri zor zaio hiriaren erreferentziarik zaharrena.[10] Bere obran,Estrabonek, laburki,Pompelonbaskoien herriko hiririk garrantzitsuena zela aipatu zuen, etaPompeios polis, hau da, «Ponpeioren hiria»,Gnaeus Pompeius Magnus erromatar jeneralaren leinuaren izenari erreferentzia eginez.[11] Izen horrek, bada, bi osagai ditu: erromatar jeneralaren izena gehieuskal osagai bat, agian-ili- ('hiri') osagaia duena, gehi beste osagai bat, latinera berregokitua.[6]
Gaztelaniaz, herritarraripamplonés (gizonezkoari) edopamplonesa (emakumezkoari) deritzo; eta, lagunartean,pamplonica (gizonezkoari nahiz emakumezkoari).[12]
Beste erdara batzuetan
Hona hemen Iruñarekin harreman estua izan duten besteerdara batzuetako izenak:[13][14]
Iruñeko bandera berdea da eta 2 eta 3 arteko proportzioak ditu, erdian udal armarria duela.1930ean ofizial izendatu zuenIruñeko Udalak, lehen aldiz1923an enplegatua izan ondoren, Batasun Pribilegioaren bosgarren mendeurrena zela eta. Dokumentu horretan hiriko zutoihalerako kolore urdinaren erabilera zehazten bazen ere, kolore urdina eta zuria erabili ziren berdea hartu arte, eta oraindik ezin izan dira aldaketa horren arrazoiak dokumentatu.[15]
Iruindarren armarriak,1423an hiriari eman zitzaion armarriaren elementuak kontserbatu ditu, pasadan zegoen lehoi baten eta koro baten irudiengatik bereizten dena, hauei, "kateak" gehitu zitzaizkielarik, garai hartan,Nafarroako erresumaren eta bere subiranoaren ikurra zena. Deskribapen ofizialak, duke koroa baten erabilera ere aipatzen du, eta, ohi, inguru zorrotzeko armarri baten forman irudikatzen da.
Armarri hau,KolonbiakoPamplona hiri senidetuarekin ere partekatzen da, albokoArbizu udalerriak, lehoia kontrako posizioan edo "aldatuta" dagoen aldaera bat erabiltzen duen bitartean.[16]
Hiriaren inguru geofisikoaIruñerria da, higadurak modelatua eta mendi-gerriko batez inguratua, non uhin leuneko haran zabalak irekitzen diren,Aranguren,Txulapain edoEguesibar ibarraen kasuak. Hiria utsas mailatik 450 metro gorago dago,Arga ibaiak inguratzen du. Sedimentazioaren ibai-erregimenak terraza eta malda leun edo glazis sistema bat sortu du arroko ibaien erdialdean, eta, hain zuzen ere, konglomeratuz osatutako jatorri kuaternariokoArga ibaiaren terraza baten gainean dago hiria. Zoruaaloktonoa da, non ibaiaren jatorria adierazten duten errekarriak, nagusiki, hareharriak, kareharriak, kuartzitak eta ofitak diren. Sedimentu hauek, biarritziar edo tafa margen gainean metatzen dira,ZenozoikokoEozeno Ertainean eratuak.[17][18]
Iruña kokatzen den sare hidrografikoa ibai nagusi batek osatzen du,Arga ibaiak, zeinaren arroakPirinioen etaKantauriar mendikatearen arteko trantsizio hidrologikoa mugatzen duen. Euri-emari ozeanikoa edo atlantikoa du, etamartxoan etaapirilean emari altuak izaten ditu, elurrak bat egitearen ondorioz.Arrotxapea etaTxantrea auzoetan, ibaiak meandro txikiak eratzen ditu pasaeran, eta ibaiertza baratze-laboreetarako baliatu izan da tradizionalki. IruñetikElortz etaSadar ibaiak ere igarotzen dira. Errekasto edo ubide txikien bidez ureztatzeko sistema bat du hiriak, eta bertatik bideratzen da ura baratze eta lorategietara, hala nolaSoltxate, Erripalda edo Udal mintegiak.[19]
Tenperatura maximoen eta minimoen batezbestekoak (°C)
Euria litro/m2-tan
Iruñak klima ozeaniko eta klima mediterraneoaren arteko trantsizioko klima du.Köppen klima sailkapenaren arabera klima ozeaniko epela (Cf2b) da. Prezipitazio ugariak dira (urteko batez bestekoa 762 mm ingurukoa) eta urte urte guztian zehar banatuak. Hilabete lehorrenakuztaila etaabuztua dira. Tenperaturei dagokienez, batez bestekoa 12,4 °C da, maximoa 20,7 °C abuztuan, eta minimoa 4,8 °Curtarrilean.[21] Erliebe laua dela eta, ipar-ekialdeko haizeek erraz astintzen dute gunea.
Udako egun jakinetan, tenperaturak 35 °C-tik gorakoak izan daitezke, etaneguan eta 0 °C-tik behera jaitsi daitezke. Horrela, urtero 40 bat izotz egun izaten dira,abendu, urtarril eta otsailean batez ere.
Tenperatura eta prezipitazioak neurtzeko erakunde ofizialek ezarritako hiru estazio meteorologiko daude Iruñerrian.Nafarroako Foru Erkidegoko Gobernuak Iruñaren erdialdean eta Larrabiden dituen bi estazioak, etaEspainiakoAEMET meteorologia zerbitzuakNoaingo aireportuan duena. Euri gutxien jasotzen duena aireportukoa da, hegoalderago dagoelako.
XX. mendean, hiriaren tenperatura zein zen jakinarazteko,Noaingo aireportuko estazioak emandako neurketak erabili izan dira.
Biogeografikoki, hiria, Europako probintzia atlantikoko Nafar-Arabar barrutian dago, Eurosiberiar Eskualdean.[22]
Bioklimari dagokionez, eskualde osoa onbroklima hezeko beheko solairu bioklimatiko subtenplatukoa da, eta landaretza potentzialaametz ilaunduna hariztiari dagokio, batez ere pagadiaren etaametza hariztiaren arteko trantsizio-serieen forman. Hala ere, paisaiak aldaketa handiak jasan ditu gizakiaren eraginez. Lautadetan eta sakonuneetan baratzea eta laborantza intentsiboa egiteko eremuak daude, larrez eta sastrakaz inguratuta, etazumar hostotxikia espeziearen adibide zehatzak, jatorrizko landarediari dagozkionak. Udalerriko nekazaritza-eremuetan 611 hektarea lan intentsiborako erabiltzen dira, 124 baratze eta labore belarkara ureztatuak egiteko, eta eremu txikiagoak belardi, hostozabal, erkametza, larre eta koniferoetara.[23]
Iruñan 144 000 zuhaitz zeuden2009an, horietatik 26 000 parke eta lorategietan, 25.500 hiriguneetan eta 92 000 baino gehiago udalerrian. Guztira, Udalak 479,56 hektareako berdegunea administratzen du, etaIberiar Penintsula osoan biztanleko parke gehien duen hiria da.[24]
XX. mendearen lehen 30 urteetan Iruñak ez zuen hazkunde nabarmenik izan. 1930eko hamarkadatik aurrera hazkundea azkarra jasaten hasi zen hiria, eta Euskal Herriko beste toki batzuetan bezala, 1960 eta 1970eko hamarkadetan eztanda demografikoa bizi izan zuen: 20 urtez % 4 eta % 5 artean hazi zen urtean, biztanleria bikoiztu zen. 1980ko hamarkadatik aurrera biztanle-kopurua egonkortu egin zen, sasoi hartan hasi zen ekonomia krisiaren ondorioz segur aski.
XXI. mendearen lehen hamarkadan berriro itzuli zen hazkunde demografikoa, urteko % 1,5 inguruko hazkunde tasarekin.
Biztanleria 1900etik 2021era
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.
Biztanleria 2000tik 2021era
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.
Immigrazioa Iruñeko auzoetan
2008ko erroldaren arabera, Espainiaz kanpoko 23 343 etorkin bizi ziren hirian, hots, biztanle guztien % 11,98 (Nafarroako Foru Erkidegoko batezbestekoaren gainetik).
IruñanEspainiaz kanpoko etorkin gehien zituzten auzoak honako hauek ziren,2008. urtearen hasieran:
Duela 75 000 mila urtetik hona, giza kokalekuen aztarnak daudeIruñerrian.Arga ibaiko terrazetan,Arantzadin adibidez, harrizko tresnak aurkitu zituzten.2001 eta2003 arteanGazteluko enparantzan egindako indusketa bateanmenhir bat aurkitu zuen. Hala ere, ikerketa guztiak egin arren, ikertzaileek ez zuten euren antzinatasunaren testigantzarik eman.[29]
Gaur egungo katedralaren inguruanBengoda (iturri batzuen arabera,Iruña ere bai)[30] herri baskoi bat dago, eta haren gaineanPompaelo hiri erromatarra sortu ahal izan zen.[31]Burdin Aroaren aztarnak daude, baiezta dezaketenak. Gainera, bere puntu gorenean oinplano karratuko etxeak izango lituzke, ziurrenik adobez eraikiak, harriztatutako kaleren bat, defentsarako elementuak (lubakiak, esaterako) eta harresi edo oholesi bat.Bengoda etengabeko kontaktuanZeltikorekin, beren kokapen estrategiko eta komertzialagatik.[32]
Ponpeiok,Pompaelo hiriaK. a. 75 etaK. a. 74 bitartean sortu zuen.Sertorioren gaineko bere garaipena formalizatzeko eta eskualdean bere bezeroak gehitzeko, aurretik existitzen zen antzinakobaskoi herrixka bat berrizendatuz:Iruña edo Bengoda. Badirudi arkeologiak azken puntu hori berresten duela, erromatarren aurreko etaItaliako aztarnak baitaude.[33]
V. mendean,erromatar boterea,bisigodoak ordezkatzen du, baina hauek,erromatarrek ez bezala, ez zuten baskoiekin harreman onik lortu. Hiria, eliza bisigodoaren gotzain egoitza izan zen, eta bertan, aurkitu diren garaiko nekropoliek bisigodoak bizi izan zituzten.Baskoien etabisigodoen arteko harreman txarrak polemika sortu du hirian duten presentziari buruz.[34]
Garai hartan, hobe izan zenIruña toponimoa erabiltzea, bai euskaraz baiNafarroako erromantzez, hiria aipatzeko eta erresumatik bereizteko.[38] Berezikikleroa izan zen erresuma eta hiria izendatzeko modu hau bultzatu zuena, hiriaren jabe zen eliza izan baitzen, eta ez erregea1318ra arte.[39]
IX. mende hasieran Iruña populazio txikiko hiri gotortua zen. Aldiz,XI. mende amaieran,Iruñeko Erregeak hiriko bizitza berritzeko eta indartzeko asmoz, iparraldeko jendeari etortzera dei egin zien haiei pribilegioak aitortuz.Franko direlakoak (gehieneanTolosa Okzitaniako inguruko herritarrak) merkatari eta artisauak ziren batez ere etaSan Zernin burguan bildu ziren. Gero, berriz,San Nikolas burgua sortu zen.
Bada, jatorrizko herritarrek (nafarrak) Iruñeko hirigune zaharrean bizitzen jarraitu zuten, eta harrezkeroNabarreria izena izan zuen. Kultura-desberdintasunak ez ezik, nafarren ofizioak xumeak ziren gehienean: etxeko laguntzaileak, abeltzainak, nekazariak... Errege-aginduz, debekatua zuten frankoen ofiziorik ikastea (artisautza eta merkataritza-trebetasunak).
San Zernin burguaNabarreria burgutik kanpo sortu zen auzo bat da, hasiera bateanPetri Rodezkoa gotzainaren babespean1100. eta1115 urteen artean. Belaunaldi bakar baten ondoren,Alfontso Borrokalariak, burges berriaren erregimena agindu zuen, bere bizilagunenganaJakako forua hedatuz1129n, gotzainaren prerrogatibei kalterik egin gabe, hau da, herriaren jaun zuzenari eta bere biztanleei. Hauxe dio Alfontso I.a erregeak erromantzez haiei esleitu gutunean: "...avos totz les francx qui poblaretz en aquella plana de Sent Cernin de Iruyna".[40]
Barrutiaren barruan infantzoiak, elizgizonak etanafarrak instalatzea debekatu zen, horien hermetismoa gero berretsi zelarik, behar ziren ñabardurekin eta, gainera,Frankoren seme-alabak ziren bizilagun burgesentzat erreserbatutako jarduera profesionalak zehaztuz.[41]
Bere hiri-eskemak, formatuhexagonal eta simetrikoan, bi kale perpendikularrek gurutzatua, hirigintza-planteamendu global batean pentsarazten du. Gainera, harresiz kanpo handitu zen,Merkatuko Herri Berriarekin (gaur egungoTakonera parkea) eta Frantziskotar eta Mesedeetako komentuarekin (gaur egungoBasotxoa).[42]
Ildo beretik, pixkanaka areagotu zen haien arteko lehia, bai hiri zaharreko bizilagunnafarrekin, batez ere haiek juridikoki haiekin parekatu zituztenetik, baiSan Nikolas. Etsaitasunaren ondorioz, liskar bortitzak izan ziren, baita gerra bat ere, zeinetatik,Antso VII.a Azkarraren laguntzarekin, burtsa irabazi zuen1222n.
Zapateria kalea burgu horretako kale nagusia izan zen, eta, ondoren,Salineria etaZapateria izeneko zatiak, gatz-dorrea eta zapatarien taldea, hurrenez hurren.XIX. mendeanZapateria izena eman zitzaion kale osoari.[43]
Antso III.a GartzeitzNabarreria burgori babesa eman zion, bere biztanleria, han,1010 aldiz handitzea eragin zuena. Gainera, auzo berri bat sortzeko baimena eman zuen hegoaldera: San Migel burgua. Erromesen aterpetxe batean etaIruñeko Andre Maria Erreginaren katedralaren menpeko ospitale batean sortu zen, eta nortasun propioa izatera iritsi ziren.
Nabarreriako Gerran,frantziarrakNabarreriako burgua erasotzea erabaki zuten.Frantziako tropek ez zuten inolako erresistentziarik aurkitu, arpilatze metodiko bat hasiz, aberastasun eta indarkeria irrika. Hil eta bortxatu egin zen, nekatu arte,Nabarreriako bazter guztietatik, erabat suntsituak izan zirelarik, San Migel burgua etaIruñeko judutegia.[44]
San Migel burgua ez zen inoiz bere hondakinetatik berpiztu, eta, horregatik, bere lurrakNabarreria burgua eman zitzaizkion, eta honi buruzko ia dokumenturik ez da kontserbatzen. Gainera, ia berrogeita hamar urte igaro behar izan zirenNabarreria burgua berreraiki eta berriz bizitzeko, baina hori ez zen gertatu1324an,Karlos II.a BurusoilaNafarroako erregeak horretarako beharrezko baimena eman zuen arte.
Zenbait agirik, gainera,judutegia harresi batez inguratua zegoela baieztatzen digute,Karlos II.a Burusoilaren garaian harrigarriro altxatua, ezjuduak isolatzeko, kristauen gorrototik babesteko baizik. Jakina daXV. mendean zeharjudu batzuek banaketa-hesia gainditu zutela etakristauen artean bizi zirela, ondorioz, auzokoen arteko gatazkarekin.
Juduekkristauek ez bezalako merkatua zuten, eta Alkatetzaren inguruan zegoen, nahiz eta ez den ezagutzen Iruñan non zegoen zehazki. Jakina da salmentaastelehenetan,asteartetan etaasteazkenetan egiten zela. Alkatetzaren ondoan okinak eta azokako postuak zeuden.Sinagoga egon zen lekuak ez du inolako zalantzarik onartzen: egungo apaiz erretiroaren orubea etaSanta Maria Erreala enparantzaren zati bat.
1063an jadajudutegi bat zegoela jakin zen.Antso VI.a Jakituna erregeak,1154an, pribilegio bat eman zionElizari, Iruñan eta beste toki batzuetan juduak onar zitzan baimenduz, eta bere mesedetan geratu ziren bizileku berriek sortzen zituzten diru-sarrerak.1276koNabarreriako Gerra odoltsuan,Nabarreriarekin batera suntsitua izan zen,1320tik aurrera berreraiki zen arte.Karlos II.a Burusoilak1324an emandakoNabarreria Birpopulatzeko Gutunean, erregeak beretzat gordetako eskubideen artean, bertan judutegi bat izatea zegoen.JuduakNafarroatik kanporatzea1498an dekretatu zutenJoanes III.a Nafarroakoa etaKatalina I. Nafarroakoa erregeek, eta berehala Judutegi auzoaren izena aldatu etaAuzo Berria jarri zioten.XVI. mendearen erdialdean, izen hauJudutegiko erruarekin txandakatzen zen, egungoMerced kalea zena. Antzinako Judutegia kanpoaldera irekitzen zuten bi atariak ageri dira:Ibaiko Atea, zeinaren kokapena bat datorren artzapezpiku-jauregiaren izkinarekin, zeinak Barbazanaren erronda ematen baitu eta Garci-Marra errotara zeraman bidearen hasiera baitzen, gaur egunKaparrotsuko errota bezala ezagutzen dena, baitaJuduen hilerria ere, hiriko kanpoko harresietatik kanpo kokatua, baratzeetarantz. Beste ataria,Iturri Zaharrekoa bezala ezagutzen zen, eta egungoMerced kalearen edo Judutegiko antzinako erruaren amaieran zegoen. IzenaLabrit pilotalekutik gertu zegoen iturri batetik zetorkion.[45]
Hurrengo urteetan,Nabarreriak gorputza hartu zuen berriz ere eta,XV. mendean, aldameneko burguak beren esklusibotasuna eta hizkuntza bera galduz joan ziren.1423an,Batasun Pribilegioa eman zen eta, haren bidez, hiru burguek bat egin zuten eta elkarren arteko mugak legez behintzat hautsi egin ziren, Iruñeko udal bakarra eratuz.
1559. urtean, IruñaMarseillako izurriteak jota zegoen bitartean, gotzain batek amets egin zuen urtero bost zaurietan prozesio bat egiten bazuen, Jainkoak gaixotasunetik libratuko zituela. Iruñeko herritar guztiek agindu zuten, eta izurria desagertu egin zen, ordutik prozesio bat egiten da egun horietan,Iruñeko armarrian ere egon ziren denbora batez Kristoren bost zauriak. Ondorengo ondorio nabarmenetako bat hiriko armarriaren aldaketa izan zen, bertan bost zauriak zituena eta gutxienez 200 urtez manipulatu zena.[47]
Iruindarren banaketa ekonomikoa,XVII. mendearen hasieran, garai hartako hiri baten ohiko banaketa zen: biztanleen laurden bat nekazaritza eta abeltzaintzan aritzen zen, heren bat artisauak ziren eta beste zati handi bat aristokrazia eta kleroarenak ziren. Oihal fabrika bat, paperezko beste bat eta beste industria batzuen artean bolbora errota bat zeuden.
1750etik aurrera, hiria modernizatu egin zen,udaletxe berri bat eta edateko uraren eta saneamenduaren zerbitzuak eraiki ziren, baitakatedralerako fatxada berri bat ere, oraingo honetan neoklasiko estilokoa.
Iruñeko ikuspegia,1906n.Iruñea 1928 inguruan, airetik ikusia.
Iberiar Penintsulako Gerrak Estatua aldatzen duen garai liberal bati bide ematen dio, antzinako tradizio eta pribilegioak alde batera utziz. Ideia berri horien aurkako oposizioaliberalen etatradizionalisten arteko borrokan gauzatzen da.Nafarroan, nonforu errotzea oso indartsua eta zentzuzkoa den, karlisten alde egiten da gehienbat, absolutismoaren eta foru erregimenaren alde. Hala ere, Iruñanliberala da nagusi. Karlisten porrota,Karlistaldi ezberdinetan,1841ean,foruen erreformarekin foru erregimenaren murrizketa eraginkorrean islatzen da, non, Iruñeko burgesiak eta funtzionario-burokraziak, euren ideientzako tarteren bat lortzen duten.[51]
Espainiar EstatutikHego Euskal Herriko autonomia fiskalaren murrizketa bilatzen da,1893an foruen defentsan matxinada herrikoi bat gertatu zelarik,Gamazada deitua, beste ekintza batzuen artean Iruñan manifestazio handi bat eginez.Foru defentsarako mugimendu honen omenez,1903an, herriaren harpidetzaz,Nafarroako Jauregiaren aurrean, hiriaren erdigunean,Foruen Monumentua eraiki zen, gaur egun oraindik inauguratu gabe dagoena.[52]
XIX. mendearen amaieran,1888an, hiriaren hedapen urbanoa hasi zenLehen Zabalgunearen diseinuarekin, hiriaren etaZitadelaren artean egiten dena, bere bi gotorlekuren eraispenarekin, non tokiko arkitekto garrantzitsuenek parte hartzen duten. Zabalgune honek ez zuen harresien setioa apurtzea lortu,1915 arte tente mantendu zirenak, hiria,Espainiar Estatuak "plaza indartsutzat" hartzen baitzuen. Hormak hain luzaro zutik egoteak, hiria bertikalean haztea ekarri zuen, eta, beraz, antzinako eraikin askok altuera erlatiboki altua dute, garai bereko eta beste hiri batzuetako eraikinekin alderatuta. Ondorioz, hiriko eraikin batzuk garaiko balentriatzat har daitezke, gaur egungoetxe-orratzak bezala.[53]
Militarrekin luzaroan negoziatu ondoren eta gerra modernoan harresien erabilgarritasunik eza zela eta,1901ean, Errege Agindu baten bidez, hiriaren hegoaldeko harresien eraistea eta ondorengo urbanizazioa ezarri ziren.1915ean harresiak eraisten hasi ziren, hegoalderantz ireki zenBigarren Zabalgunea eraikitzea ahalbidetuko zutenak, eskema zorrotz batekin planteatutako kale berriekin,Ildefons Cerdàk aurreko mendeanBartzelonakoEixamplen aplikatu zuen bezala.[54]
1931koapirilaren 12ko udal hauteskundeetan, hirianKoalizio katoliko-foruzalea gailendu zen, 17 zinegotzirekin, hautagai errepublikano-sozialisten aurrean, 12rekin. Hala ere,maiatzaren 31n errepikatu ziren, errepublikano-sozialista inpugnazioaren ondoren, eta horiek 15 zinegotzi lortu zituzten, eskuineko 14 zinegotziren aurrean.[55]
1936ko otsaileko hauteskunde orokorretanFronte Popularrak garaipena lortu ondoren,Emilio Mola jenerala gobernadore militar gisa ezarri zuten hirian. Gobernu errepublikarrarekiko leialtasun eskasaren susmoak zituzten agintari militar batzuk banantzeko saiakera gisa gertatu zen lekualdaketa hori. Iruñeko otsaileko hauteskundeen emaitzak eskuineko indarren aldekoak izan ziren.Karlistek parte hartzen zuten eskuineko blokeak 11 963 boto jaso zituen, eta ezkerreko blokeak 2 416,euskal nazionalistek lortutakoen kopuru bera.[56]
San Kristobal gotorlekua,Ezkaba mendiaren tontorrean eta hiritik gertu dagoena, kartzela bihurtu zuten.1938komaiatzaren 22an, munduko historiako ihesaldirik handienetako bat gertatu zen gotorlekuan:San Kristobal gotorlekuko ihesa. 795 presok ihes egin zuten, guztira 2 487 espetxeratuetatik. Horietatik hiruk bakarrik lortu zuten ihes egitea etaIparralderekiko muga zeharkatzea, 211 frankisten balen azpian erori ziren bitartean, eta gainontzekoak birrinduak izan ziren. Atxilotuetatik 14 hiltzera kondenatu zituzten eta1938koirailaren 8an fusilatu zituztenIruñeko Zitadelaren ondoan.[58]
Denbora gutxian, hiria bikoiztu egin zen,1950ean 72 000 biztanle izatetik1970ean 147 000 izatera pasa zen. Garapen-aldian,Landabengo industrialdea bultzatu eta eraiki zen Iruñan,1964anNafarroako Foru Aldundiaren Industria Sustatzeko Planean jaso zena. Industrialdeak hiriaren harreman ekonomikoak aldatzea ekarri zuen, ordura arte merkataritza-, landa- eta zerbitzu-jardueretan oinarrituta egon baitziren, artisau-jarduera hutsez.[62]
Hirian egindako atentatuen artean,1998anTomás Caballero hil zuten, trantsizioaren hasieran hiriko alkate izan zena eta une horretanNafar Herriaren Batasuna alderdiko zinegotzia zena.XXI. mendean, Udalak Bakegintza eta Bizikidetzarako Zuzendaritza Nagusia sortu zuen, eta hiriko 27 biktimen oroimena ohoratzeko ekintzak garatu zituen.[67][68]
Gaur egun, gizarte industrialerako trantsizioa gaindituta, bere jarduera industriaren eta zerbitzuen artean banatzen duen tamaina ertaineko hiri bat bezala aurkezten du bere burua,Volkswagen enpresako fabrikaren inguruan automobil-sektorearekiko mendekotasun handiegia nabarmenduz.[69]
Mendearen hasieran 200 000 biztanle inguru zituen eta 360 000 biztanleko eragin-eremuaren erdian kokatzen da. Hiriaren erdigunean zeuden gune militar zaharrak parke publiko eta berdegune bihurtu dira, eta aisialdirako espazioak kanpoaldera egokitu dira. Ondorioz, Iruña da biztanle bakoitzeko berdegune gehien dituenIberiar Penintsulako hiria, etaEuropako seigarrena.[70]
Hirian gertatzen den hiri-, teknologia-, ekonomia-, gizarte- eta kultura-hazkundearen ondorioz, hiriak tasa handia du gizarte-zerbitzuetan, hezkuntza- eta osasun-eskaintzan, aisialdirako espazioetan, industria- edo komunikazio-jardueretarako poloetan.
XXI. mendea hasi zeneanMendillorri auzoa amaitzen ari ziren bitartean etorkizunerako hirigintzaren plangintza hasi zen. Horrela, etorkizunerako etxebizitza beharra ezarri zen, guztira 70 000 etxebizitza inguru eraikiko zirela erabaki zen. Plangintza hartako helburuak pixkanaka bete egin dira azken urteetan, eta2020. urtean plangintzan zeuden auzoetariko batzuk eraiki dira eta eraikitzen ari dira dagoeneko:
Lezkairu auzoa "hirugarren zabalgunea" da,Bigarren Zabalgunearen linean.Mendillorri etaArrosadia auzoen artean dago, Iruñeko erdigunea etaMutiloa lotuz. Auzo berriaren eraikitze lanak2007. urtean hasi ziren eta guztira 6 000 etxebizitza inguru eraikiko dira. Kalkuluen arabera, gaur egun 12 000 pertsona inguru bizi dira, eta aurreikusitako edukiera 16 000koa da.
Etxabakoitz auzoaBarañain etaMendebaldea artean dago.Abiadura handiko trenaren eraikitzearekin batera, 8 000 etxebizitza inguru eraikiko dira hor. Etxebizitza horietatik herena babes ofizialekoak izango dira. Horrez gain, trenaren geltoki berria etaSanduzelaiko trenbidearen birgaitzea ere egingo dira.Iruñerriko beste auzo berrietako dentsitate txikia alde batera utziz,Etxabakoitzen eraikin altuagoak izango dira nagusi, 12 eta 15 solairu bitarteko eraikinak, eta 25 solairurainoko dorre bat,etorkizuneko tren geltokiaren ondoan.[74]
Iruña urteko errenta handiena eta langabezia txikiena duten hirien artean dago.2017ko estatistiken arabera, Nafarroako hiriburua hirugarrena daEuskal Herrian, 13 215eurorekin dago buru taldean,Donostia (17 187) etaBilborekin (15 137) batera.[75]
Enplegua
1996 eta2007 arteko aldian, Iruñan erregistratutako langabezia-tasa % 5 ingurukoa izan da; beraz, langabezia teknikotzat jo daiteke. Hala ere,2008an hasitako mundu mailako krisi ekonomikoaren ondorioz,2010eko bigarren hiruhilekoanNafarroa Garaiko langabezia-tasa % 10,96koa da Biztanleria Aktiboaren Inkestaren arabera. Langabeziak etorkinei eragin die gehien.[76]
Udalerrian bi industrialde daude, eta bertan daude industria gehienak. Horietako batAgustinos industrialdea da, eta besteaLandaben industrialdea.Volkswagen enpresa,Landabengo industrialdean kokatua,2009anIruñerrian lanpostu gehien sortzen dituen industria da, eta 5 000 langile inguru ditu.
1957an,Iruñeko Udalak Hiri Antolamenduko Plan Orokorra onartu zuen, eta, Nafarroako Industria Sustatzeko Planarekin batera, nekazaritzako eremu batetik teknologikoki aurreratutako industria-gune batera igarotzeko aukera eman du. Hiriburuan eta metropoli-eremuan,Nafarroako industria-enpleguaren ia % 50 betetzen dute. Gehienak enpresa txiki eta ertainak dira. Sektoreka, metalurgia nabarmentzen da, eta, horren barruan, automobilgintza eta metalen eraldaketa azpisektoreak, elikadurarekin eta paperarekin eta arte grafikoekin batera, eremuko jardueraren erakusgarri nagusia da, eta, gainera, siderurgia, mekanika, elektronika, material elektrikoa, nekazaritzako makineria, kimika, farmazeutika, kautxua, ehungintza, zuntz artifizialak, larrua, egurra, eraikuntza-materiala eta abar barne hartzen ditu.[78]
Azken urteotan, industria asko hiriburutik kanpoaldera joan dira, etaIruñerriko beste udalerri batzuetan lan egiten dute,Berriobeitin,Noainen edoOrkoienen, batez ere. Bultzada deszentralizatzaile horiek beharrizan berrietarako industria-lurzoru egokiagoa bilatzearen ondorio dira.1982 eta1990 artean industria-sektore guztiek galdu zuten enplegua hiriburuan, eta metalaren, elikaduraren eta eraikuntzaren sektoreek enplegua irabazi zuten periferian. Iruñak gero eta espezializazio handiagoa du zerbitzuetan.
Hirugarren sektoreak funtsezko eginkizuna bete du, eta garrantzia galdu zuen hirurogeiko hamarkadan, hiriaren industrializazio indartsuarekin, bereziki hiriaren nekazaritza modernizatzeko prozesuarekin. Industria-krisialditik aurrera, hirugarren sektorea nagusi izan zen berriz ere hiri-jardueren artean. Zerbitzuen artean, honako hauek nabarmentzen dira: merkataritza, bankua eta turismoa.[77]
Merkataritza
Auzoka,Bigarren Zabalgunea (establezimenduen % 26,7) etaAlde Zaharra ( % 18) dira kontzentrazio handieneko guneak; horien atzetik,Iturrama,Donibane eta, hirugarrenik,Arrotxapea etaTxantrea auzoak. Hirigune zaharrean eta zabalgunean, pertsonaren ekipamendu-kontzentrazioa are handiagoa da, Iruñeko establezimendu guztien % 67 biltzen baititu.[80]
Hiriko hotel-azpiegitura nahikoa da hiria bisitatzen duten turisten ohiko kopurua ostatatzeko, baina ez da nahikoaSanferminetako jaietan gertatzen den eskariari erantzuteko. Tabernek eta jatetxeek garrantzi handia dute tokiko ekonomian, jatetxe-arloan askotariko establezimenduak baitaude, eta sukaldeen aniztasun handia eskaintzen dute estilo gastronomiko eta kategoria guztietan.
Hiriko administrazio politikoa kudeaketa demokratikoko udal baten bidez egiten da. Udal horretako kideak lau urtean behin aukeratzen dira,sufragio unibertsalaren bidez. Hautesle-errolda bertan erroldatutako 18 urtetik gorako egoiliar guztiek osatzen dute, baldin etaEuskal Herrian edoEuropar Batasuneko herrialderen batean jaiotakoak badira. Hauteskunde Erregimen Orokorraren Legearen arabera, udalerriko biztanleriaren arabera zinegotzi hautagarrien kopurua ezartzen duena, Udalbatza 27 zinegotziz osatuta dago. Udalaren egoitzaAlde Zaharran dago,Udaletxe Plazan.[84]
Aurrekontuak
Funtzionamendua ziurtatzeko,Iruñeko Udalak aurrekontu hau onartu du:
«
Iruñeko Udalaren gastuen aurrekontu bateratuak, 2007. urterako, 355.188.240 euro jotzen du. Aurrekontu horretan bilduak dira Iruñeko Udalaren beraren aurrekontua, Udalaren menpeko bi erakunde autonomoenak, hots, Haur Eskolen eta Hirigintza Gerentziarenak, eta Pamplona Centro Histórico, S.A. zein Comiruña S.A. enpresa publikoen aurreikuspenak. Iazkoarekin alderatuta, % 38,5 handiagoa da aurtengoa.
Iruñeko Udaleko Osoko Bilkura herritarren ordezkaritza politiko gorena duen organoa da, toki-gobernuari dagokionez. 26 zinegotziek eta alkateak osatzen dute. Alkatea da saio guztien mahaiburua. Toki Erakundeen Gobernua Modernizatzeko 57/2003 Legearen 122. eta 123. artikuluek jasotzen dituzten Udalbatzaren zereginak. Besteak beste, hauek:
Udalaren aurrekontuak onartzea
Gobernu-organoak kontrolatzea tea fiskalizatzea
Ordenantzak eta arauak onartzea eta aldatzea
Hileko lehen ostegun guztietan ohiko saioa egiten du Udalbatzak, 16:30ean, jaiegunetan edo oporretan izan ezik. Horrelakoetan, hurrengo egun baliodunera arte atzeratzen da saioa. Alkateak eskubidea du ohiz kanpoko bilera-deialdia egiteko, arrazoi justifikaturen bat dela medio.[86]
Udal alorrak
Udaleko kudeaketa exekutiboa hamahiru gobernu-arlotan antolatzen da, eta horien buru gobernu-taldeko zinegotzi bat dago. Gobernu-arlo bakoitzak hainbat ordezkaritza ditu, esleitzen zaizkion eskumenen arabera, eta eskumen horiek udal-gobernu batzuen eta besteen aldagaiak dira.[87]
Proiektu Estrategikoak, Mugikortasuna eta Jasangarritasuna
Zerbitzu Orokorrak
Herritarren Segurtasuna
Judizial administraritza
Iruñan,Nafarroako Garaiko Auzitegi Nagusiaren, Probintzia Auzitegiaren eta Nafarroako 4. Barruti Judizialaren egoitza dago, 87 herritako barrutiarekin. Bulego judizial guztiakDonibane auzoan daude, San Roke kaleko 4. zenbakian, eta organo judizial hauek osatzen dituzte:[88]
Iruñak nazioarteko aireportu bat duNoain Elortzibarren. Bi terminal ditu: T1ak,2010ean inauguratua, 12 400 m² -ko azalera du, fakturaziorako bederatzi erakusmahai eta bagaje berezietarako bat, bi segurtasun-iragazki, ontziratzeko hiru ate eta bagajea biltzeko bi zinta eta bagaje berezietarako beste bat. Hornidura berri horiei esker, urtean 100.000 bidaiari artatzeko aukera dago, segurtasun eta kalitate maila handienekin. T2an, nahiko egoera onean mantentzen dena, zenbait film eta telesail grabatzeko erabili da. Horren adibide dira2016anAntonio Cuadri zuzendariarenOperacionConcha film hispano-mexikarraren eszena batzuk grabatzea,2018anPatricia FerreirarenThi Mai, rumbo a Vietnam filmeko eszena batzuk filmatzea, eta2019anExplota,Nacho Alvarezen lana grabatzea.
NBusNafarroako Gobernuaren errepide bidezko bidaiarien hiriarteko garraio-sarea da, etaNafarroa Garaia osoan jarduten du, bai eta probintzia mugakideetan ere, hala nolaGipuzkoan edoNafarroa Beherean. Gaur egun, bi line motatan banatzen da: bateratuak eta bateratu gabeak. Lehenengoetatik 29 daude, lau emakidetan, markaren irudi bateratuaren azpian dagoena. Gainerakoek, 50 inguruk, enpresa emakidadunaren kartelak gordetzen dituzte.XII. legealdian,Nafarroako Gobernuak ildo gehiago gehituko dizkio sektore bateratuari.
Hiri autobusen sareak,Eskualdeko Hiri Garraioa izenekoak,Iruñerria osatzen duten herriak hiriaren erdialdearekin lotzen ditu. Autobus horiekbillabesak edoatarrabiarrak izenez ezagutzen dira,La Villavesa SA izan baitzen1920ko hamarkadaren amaieran sortu zen eta1969an desegin zen hiriarteko bidaiarien garraiorako lehen sozietatea, egoitzaAtarrabian zuena.
2020an, 24 dira eguneko lineak eta 10 gauekoak. Gainera, ekitaldi berezietarako lau linea daude. Zerbitzuak 130 autobus ditu jardunean eta 159 puntako orduetan.2019an 40,6 milioi bidaiarik erabili dituzte autobus horiek, errekor historikoa. ZerbitzuaIruñerria mailakoa da etaIruñerriko Mankomunitateak kudeatzen du emakida baten bidez, gaur egun enpresa eragileaKataluniakoTransports Ciutat Comtal delarik,Moventis enpresaren filiala.
Ingurubide bat ere badu, PA-30 errepideak eta A-15 autobiak osatzen dutena. Ardatz horrekIruñerriko udalerriak eta hiriko hainbat auzo lotzen ditu, eta, beraz, Iruñeko eremu jakin batzuen arteko zirkulazioa banatzea lortzen da.
Iruñak gaur egun 64kilometro bidegorri sarez hornituta dago. Hauetatik, 20Iruñerriko ibai parkeari dagozkio. Udalak2015az geroztik "igarobide jasangarriak" sortzen ari da, auzo nagusiak haien artean bidegorri bidez hobekiago lotzeko eta autoen erabilera nolabait murrizteko bizikletaren erabilera sustatuz.
2021ekoabenduan,Iruñeko Udalak bizikleta elektrikoak alokatzeko zerbitzu bat sartu zuen:Ride On. Mota honetako sistemarik garrantzitsuena daEuskal Herrian, 2,5 bizikleta baititu 1000 biztanleko.[95] 42 base ditu,Iruñeko auzo guztietan banatuta, eta erabiltzaileei aukera ematen die gustukoen dituzten baseen artean ibiltzeko. Eguneko 24 orduetan erabil daiteke, urteko egun guztietan,San Fermin jaietan izan ezik. Bizikleta guztiak elektrikoak dira eta pedalei eragiteko laguntza dute. Energia % 100 berriztagarri ziurtatua erabiltzen dute bizikletak kargatzeko. Herritarren eskura 400 bizikleta daude guztira. Sistemak bizikletak erretiratzeko eta uzteko 42 base ditu, eta horietan, erabiltzen ez direnean, bateriak kargatzen dira. 42 base horiek 824 ainguraketa dituzte guztira bizikletak uzteko.[96][97]
Taxiari buruzko Foru Legeak,Nafarroako Parlamentuak onartuak, metropoli-eremuko 19 udalerri biltzen dituen zerbitzua batera emateko eremu bat sortzea bultzatu zuen.Iruñerriko Mankomunitateak kudeatzen du zerbitzua.2007an 313 taxi zeuden, horietatik 3k bederatzi plaza dituzte eta 17 elbarrientzat egokituta daude. Gainera, flotak 10 ibilgailu hibrido ditu (gasolinazko motorrak eta elektrikoak) eta beste 68k biodiesela erabiltzen dute.[98]
Espezializatutako laguntza-zentro eta -zerbitzuen taula osatzen dute:
Odolako transfusio-zentroa, Nafarroako Osasun Eskualdea erreferentziatzat duena.
Ikerketa Biomedikoko Zentroa.
Osasun Mentala Birgaitzeko Klinika.
Sektore pribatuan honako hauek nabarmentzen dira: "Unibertsitate Klinika", bere prestigioagatik, beste hiri batzuetako paziente asko erakartzen dituena,San Juan de Dios Ospitalea etaSan Migel Klinika, kudeaketa pribatukoak eta publikoarekin hitzartutako jarduerak dituztenak.[100]
Eremu pribatuan dagoSan Fermin Klinika ere, arlo hauetan espezializatua: traumatologia, ortopedia eta errehabilitazioa, abestetrizia eta ginekologia, urologia, otorrinolaringologia eta kirurgia plastiko eta estetikoa.[101]
Iruñeko zentroekForu ErkidegoarenEuskarari etaHezkuntzari buruzkolegeei jarraitzen diete beren egitura eta hezkuntza finkatzeko.Nafarroak, bere lege historikoei esker, hezkuntza guztiz kudeatzen duNafarroako Gobernuaren bidez, eta aldi berean, Hezkuntza Departamentuaren bitartez, beti Espainiako Hezkuntza legea oinarritzat hartuz.
Iruñan hiru unibertsitate daude, eta jatorri ezberdineko gazteak joaten dira bertara ikastera:
Nafarroako Unibertsitate Publikoa,1987an sortu zen,Nafarroako Parlamentuak finantzaketaren konpromisoa hartu zuenean.2007/2008 ikasturtean 8 059 ikasle egon ziren matrikulatuta.Arrosadiako campusean daude instalazio gehienak, eta 260 000 m² daude urbanizatuta; horiei Nekazaritzako Praktika eta Ikerketa Finka, Kirol Instalazioak eta Landare Nekazaritzako Bioteknologiako Zentroa gehitu behar zaizkie. Unibertsitateak Osasun Zientzien eraikina mantentzen du ospitale-esparruan, izen bereko departamenduarekin eta Osasun Ikasketen Unibertsitate Eskolarekin.2009. urterako, gastuen eta diru-sarreren aurrekontua 74 487 129eurokoa da.Nafarroako Unibertsitate Publikoko irakaskuntza-jarduerak hiru fakultate, goi-mailako bi eskola tekniko eta unibertsitate-eskola bat hartzen ditu.[102]
Nafarroako Unibertsitatea1952anJosé María Escrivá de Balaguerrek sortutako unibertsitate pribatua da.Nafarroako Unibertsitateak 17 fakultate eta eskola unibertsitario ditu: arkitektura, zientziak, komunikazioa, zuzenbidea, zuzenbide kanonikoa, filosofia, ekonomikoak, hezkuntza eta psikologia, erizaintza, farmazia eta nutrizioa, filosofia eta letrak, IESE (Enpresaren Goi Mailako Ikasketen Institutua), Ingeniaritza (Tecnun), ISEM Fashion Business School, ISSA, medikuntza eta teologia. 14 institutu, 8 zentro eta 9 erakunde laguntzaile ditu, hala nolaNafarroako Unibertsitate Klinika edoMedikuntza Aplikatuko Ikerketa Zentroa.2015-2016 ikasturtean, 7 776 ikasle matrikulatu ziren graduko ikasketetan, 980 graduondoko ikasketetan eta 2.118 masterreko ikasketetan.[103]
Auzoko segurtasun arloan bi polizia ari dira lanean:Foruzaingoa etaIruñeko Udaltzaingoa. Azken gorputz horretan "auzoko polizia" edo "hurbileko polizia" izeneko brigada bat dago. Haren funtzio orokorra da poliziaren presentzia mantentzea Iruñeko kaleetan, herritarren kexak jasotzea erraztuz, bai eta udal-administrazioari azkar eta behar bezala helaraztea ere.[105]
Hirian hedapen handieneko egunkari nazionalak, eskualdekoak eta nazioartekoak eros daitezke, eta horietako batzuek tokiko edo eskualdeko informaziorako atal bat dute. Baina hirian argitaratzen diren informazio orokorreko bi egunkari ditu:Diario de Noticias etaDiario de Navarra.
IruñekoFMn irrati generalista edo musikal ugari sintonizatu daitezke, baita kirol edo tokiko informazioari eskainitako beste gai batzuk ere. Tokiko irratien bidez, kate horiek deskonexioak emititzen dituzte, hainbat ordutegi-tartetan, tokiko aktualitateari eskainitako tarteetan.SER,Onda Cero etaCOPE irratien kasua da.[109]
LOS40,Cadena 100,Rock FM,Europa FM etaKiss FM bezalako irrati batzuek ere emititzen dute lizentziarekin. Gainera, Iruñeko Udala,Iruñeko Udal Emisora izeneko udal titularitateko irrati baten jabea da, 93.7FMn sintonizatu daitekeenaIruñerrian. Irabazi asmorik gabeko irratia da, publizitaterik gabea, esataririk eta programarik gabea, eta eduki musikala baino ez du ematen.[110]
Iruñan aire zabaleko espazioen sare bat dago, udal eraikinak edoNafarroako Gobernuaren jabetzakoak, eta ordenagailuen edo telefono adimendunen bidezWi-Fia doan konektatzea ahalbidetzen duten instalazioak eta ekipamenduak.Zitadela edoMaiteminduen parkeetan,Gazteluko enparantzan edoKarlos III.a etorbidean doakoWi-Fi sarbidea dago. Biblioteka guztiek etaCivivox etaCivican kultur etxeen sareak, barnean doakoWi-Fi sarbidea emateaz gain, sarbide libreko ekipo informatikoak dituzten aretoak dituzte, baina erregistratu egin behar dira eta egunean 30 eta 60 minutu arteko erabilera-muga dute.
Tokian-tokian, Udalaren webgunea (www.iruña.eus) aipatu behar da. Era berean, egunkarien, tokiko komunikabideen, unibertsitateen, museoen edo antzokien bertsio digitalak nabarmentzen dira.[114]
Nafarroa Garaia energia elektrikoaren sorkuntzan buruaskia da, eta2008an 2 326 GWh-ko esportazio saldoa du. Datu horietatik positiboena da energia elektrikoaren ekoizpen hori zentral hidraulikoen, ziklo konbinatuaren eta eolikoaren bidez lortzen dela, batez ereNafarroa Garaiko energia elektrikoaren balantzearen arabera.[115]
Gas Navarra SA daIruñerrikogas naturalaren % 100 hornitzeaz arduratzen den enpresa. Enpresa hori Gas Natural SDG, S. A. enpresaren parte da.[118]
Edateko ura
Iruñerriko Mankomunitatea da Uraren Ziklo Integrala kudeatzen duen erakundea. Bertan, edateko ura, estolderia, saneamendua eta hondakin-uren arazketa hornitzen dira etaArga ibaira isurtzen dira.
Bilketa-iturriakArtetako iturburua,Eugiko urtegia etaNafarroako ubidea dira. Puntu horietatik Edateko Ura Tratatzeko Estazioetara (EUTE) bideratzen da:Egillor-Beasoaingo EUTEra,Urtasungo EUTEra etaTebasko EUTEra. Edangarri bihurtu ondoren, erregulazio-deposituetara pasatzen da, eta horietatik etxeetako, industrietako eta saltokietako kontsumo-guneetara bideratzen dira kanalizazioak. Ura erabili ondoren, estolderia-sarean biltzen da,Aratzuriko hondakin-uren araztegira eramaten da, eta, ondoren,Arga ibaira isurtzen da.[119]
Hondakinak eta bide publikoen garbiketa
Hondakinen bilketaIruñerriko Mankomunitateak kudeatzen du. Hondakinak gaika biltzen dira, eta, horretarako, hiriko hainbat gunetan hondakin mota bakoitzerako edukiontzi espezifikoak daude: gai organikoak; plastikoa: ontziak, latak eta brikak; papera eta kartoia; beira; arropa eta oinetakoak eta gainerakoa. Auzo batzuetan,Alde Zaharrean,Erripagañan edoLezkairun kasuak, zaborraren bilketa pneumatikoa ezarrita dago.
Tamaina handiko objektuak, pilak, lorategiak inausteko materiala eta garbiguneak jasotzeko zerbitzuak ere baditu hiriak, etxean sortutako hondakin bereziak gaika biltzeko, hala nola pinturak eta automobil-produktuak. Bi garbigune mota daude: finkoak, hipermerkatuetako aparkalekuetan etengabe kokatuta daudenak, eta mugikorrak: hainbat herri eta auzotan mugitzen diren ibilgailuak.[120]
Bide publikoaren garbiketaFCC S.L. enpresari azpikontratatuta dago.[121]
Zuzkidura
1974an sortu zenMercairuña enpresa elikagai galkorren handizkako banaketa-zentro bat da, Iruñerrian jarduten duena,Nafarroa osoa eta inguruko eremuak baztertu gabe. Gainera, jarduera osagarrietarako gune bat du, eta bertan beste enpresa mota batzuk daude, hala nola handizkako supermerkatua eta izoztuak biltegiratu eta banatzeko enpresak.Soto Aitzoainen dago, Iruñeko erdigunetik 8kilometrora.Iruñeko Udalak enpresaren % 51 kontrolatzen du.[122]
Elikagaiak eta kontsumorako ohiko beste produktu batzuk erosteko, merkataritza-establezimenduen sare zabala dago; horien artean, honako merkataritza-gune hauek nabarmentzen dira:Eroski,Mercadona,Carrefour etaEl Corte Inglés supermerkatu-kateak.
Historianeuskarak Iruñan izan duen nagusitasunaren zantzurik garbiena hirikotoponimian dago. Hiriko auzo edo toki izen gehienek agerian dute sustraieuskaldun nabarmena (ikus goian, «auzoak» atala). Toponimia izan ohi da galdutako hizkuntza baten aztarnarik iraunkorrena.
2006ko erroldaren arabera, Iruñeko biztanleen % 8,70euskalduna zen, % 10,6 – iaeuskalduna, eta % 80,7 – erdaldun hutsa.
Euskararen Foru Legearen arabera, Nafarroako hiriburua «eremu mistoa» delakoan dago sartuta. Hau da,euskal hizkuntza partzialki baino ez da ofiziala. Beraz, administrazioaren inprimaki guztiek eta errotulazioek hiriko bi hizkuntza ofizialetan egon behar dute,gaztelaniaz etaeuskaraz, nahiz etaDiario de Noticias egunkariak salatu duenez, normala den azken horiekgaztelaniaz bakarrik edo letra txikiagoekin ( % 70) ikustea, edoeuskaraz idatzitakoak kolore txikiagokoak izatea.1997koirailaren 12ko Euskararen Udal Ordenantzan xedatutakoa gorabehera,Diario de Noticias egunkariaren arabera, benetako elebitasuna araua baino gehiago salbuespena da.[123]
Gaztelania da beraz, mintzaira nagusia. Dena den, etorkinen kopuru handia dela-eta, besteerdara batzuen hiztunak gero eta gehiago dira.
XVII. mendeanJuan Beriain apaizak dotrina liburuak idatzi zituen Iruñeko euskaraz:Tratado de cómo se a de oyr misa, escrito en romance y bascuence (1621), etaDoctrina christiana (1626). Lehenengo liburuan egileak Iruñerriko euskaraz idazteko arrazoia ematen zuen:
«
Iruñan mintzatzen den euskaraz idazten dut, hiriburuko hizkuntza delako, eta Nafarroa osoan hobekien ulertzen den hizkuntza delako.
»
XVII. mendeko erdialdean Iruñeko ospitale zaharreko apaizeieuskaldunak izatea eskatzen zitzaien, guregana iritsi den testu baten arabera.XVIII. mendearen bukaeran eskaera hori oraindik mantentzen zen, «por el crecido número de vascongados de esta ciudad» (euskaraz:hiri honetako euskaldunen kopuruak gora egin du).[124]
XIX. mendearen hasieran hasi zen euskararen gainbehera hirian. Hala ere, napoleondar inbasioa gertatu zenean Reille jeneralak euskal bando bat atera zuen hirian, nafar gerrillarien aurkakoa: «orobat entregatuco zaizquio bimilla duro edocein personari arrapacen-vadu edo iltzen vadu Guefeac nombratuac Gorriz, Ulzurrun eta Cholin, bacochandaco bimilla duro».[124]
Joan Mané i Flaquerkatalan idazleakEuskal Herria bisitatu zuen1874an. Iruñan zela, ostatu batean bertako neska baten testigantza jaso zuen: neska horrek esan zion haren aitona-amonek euskaraz hitz egin ohi zutela, haren gurasoek ulertu bai baina euskaraz mintzatu ez, eta berak ez zuela euskara ulertu ere egiten.[125]
Sadar estadioaOsasuna futbol klubak Lehen Mailan jokatzen duen estadioa da. Estadioak,1967koirailaren 2an inauguratua, 19 800 laguneko gehienezko edukiera du (denak eserita). Zelaiaren neurriak 105 metro luze eta 67,5 metro zabal dira. 1989an birmoldatu zenPreferencia Alta tribuna eraikitzearekin batera, garai hartan 30 000 ikusle har zitzakeelarik, gehienak oinezko herriak zirelarik.2005etik2013raNafarroako Erresuma deitu zioten, publizitate-arrazoiengatik.[134][135]
2020an estadioa berritzeko eta handitzeko lanak amaitu ziren, eta irudi berri bat lortu zen "Harresi Gorria" proiektuan oinarrituta. Edukiera 23 576 ikusleraino igoko da, klub gorritxoaren mendeurrenarekin bat.[136]
Nafarroa Arena erabilera anitzeko pabiloi bat da, 10 000 ikusleentzako pista nagusi bat eta 3 000 ikusleentzakopilotaleku bat dituena,Nafarroako handiena bihurtzen duena. PabiloiaSadar estadioaren ondoko orube batean eraiki zen, eta hainbat urtez itxita egon ondoren,2018koirailaren amaieran inauguratu zen.[137]
Nafarroako Unibertsitate pabiloia,SDC San Antonio eskubaloi taldeak etaXota Futbol Sala areto futboleko taldeak erabili dutena, bertako partidak jokatzeko.2000. urtearen amaieran inauguratu zen eta luxuzko lehiaketa batekin estreinatu zen: San Antoniok jokatzen zuen lehen Europako Superkopa. 3 000 lagunentzako lekua du, eta 3 500 lagunentzako lekua.[138]
SCDR Anaitasunaren pabilioia
SCDR. Anaitasunaren pabiloia bertako eskubaloi taldeak erabiltzen du bertako partidak jokatzeko. Era berean, maiz erabiltzen da hainbat ekitaldi hartzeko, hala nola kontzertuak eta mitin politikoak. 3 000 laguneko edukiera du.[139]
Labrit pilotalekua:pilotarenpilotaleku motzeanesku pilota eta pala motzeko modalitateak joka daitezke, baitaBombonera ere, 945 lagunentzako edukierarekin.1952an eraiki zen, berme handiko frontoi batekin erantzuteko asmoz, nafar hiriburuko profesional eta zaleen eskari handiari.1986an eraberritu zuten eta2002ko Munduko Euskal Pilota Txapelketaren egoitza nagusia bihurtu zen. Nafarroako Pilota Federazioak kudeatzen du. Udal kirol programa batzuk ere garatzen dira bertan eta, data jakin batzuetan, kultur jarduerak
Sanferminetako jarduerarik ospetsuenetako batentzierroa da, mendeetako antzinatasuna duena eta1867an lasterketa arautzen zuen lehen udal bandoarekin. Entzierroak egunero izaten dirauztailaren 7tik14ra bitartean, eta goizeko zortzietan hasten dira, hiru minutu inguruko iraupenarekin, abereak errezatzen ez badira. Entzierro horiek zauri larriak eta heriotza ere eragin ditzakete. Hil zen azken korrikalaria2009ko Sanferminetan izan zen,1922tik erregistratutako hamabosgarren korrikalaria izan zelarik.[141][142]
Iruindarrentzat, batez ere txikienentzat,Erraldoi eta Buruhandien Konpartsa oso preziatua da eta festaren ikur esanguratsuenetako bat.Tadeo Amorenak eginak, erraldoiek 160 urteko historia dute, eta haien itxura harroak ez du parekorik.Europa,Asia,Afrika etaAmerikako kontinenteetako lau errege bikote dira (bitxia bada ere, indiar janzkera eta larru beltzarekin),Ozeania ordezkatzen duen bikoterik ez dagoelarik. Beren kohortearekin doaz:Kilikiak (burumakur, zigorkatzeko goma-aparrezko puxikarekin),zaldikoak (kartoizko zaldiekin, hau ere astintzen dutenak) etaburuhandiak (agurtzen dutenak eta jotzen ez dutenak),txistulari,gaitero etadanborjoleen doinuan dantzatuz.[143]
Duela urte asko, Iruñeko auzo elkarteek hasi ziren beren auzoek jai propio batzuk izateko lanak eta hauxe da Iruñeko auzoen jaien zerrenda, ordena kronologikoan:
Sanduzelaiko jaiak, hiriko lehen jaiak dira, apirilean ospatzen direnak,San Jurgi (apirilaren 23) egunarekin bat egiten duen asteburuan.
Txantreako jaiak, Iruñeko jai zaharrenetarikoak, maiatzaren lehenarekin bat egiten duen asteburuan izaten dira. Egun horretan, maiatzaren batean, erraldoi eta buruhandien bilkura antolatzen da urteoro.
Azpilagañako jaiak, maiatzaren azkenaurreko asteburuan ospatzen dira.
Iturrama auzoko jaiak,maiatzaren azken asteburuan ospatzen dira. Bertan, herri talde eta gazte taldeek, normalean, hartzen dute programazioaren zati handi bat.
Arrosadian, ekainaren lehen asteburuan ospatzen dituzte heuren jaiak.
Arrotxapean, jaiak ekainaren bigarren asteburuan ospatzen dira. Nahiko fama dute auzo hartako jaiek.
Donibaneko jaiek,San Joan bezperarekin (ekainaren 23) bat egiten duen asteburua eta egun hori bera hartzen ditu. Jaien programazioaren barnean sartzen diraDonibane suak, auzoaren izena berak dion bezela.
Mendillorriko jaiak, orain dela urte batzuk soilik hasi ziren ospatzen eta,irailaren lehen asteburuan ospatzen dira.
Gaiarre antzokia: eraikinak lau solairu ditu eta aulki-patioak 458 plazako edukiera du. Eraikinaren bigarren solairuak 78 eserlekuko edukiera du, eta aretoaren erdiko plateak hartzen ditu. Hirugarren solairuak, palkoak, 194 eserleku ditu, eta anfiteatroak, 170 eserleku. Antzerkian era guztietako antzezlanak antzezten dira. Titulartasun publikoko fundazio batek zuzentzen du.[146]
Erakusketa-aretoak: hiriak arte garaikideari eskainitako hainbat erakusketa areto ditu. Nabarmentzekoak dira Zitadelako pabiloiak (armen aretoa, mistoen pabiloia eta labea),Oinutsak 72 aretoa etaEroritakoen monumentua aretoa,Iruñeko Udalakoak guztiak. Horietan bilduma publikoak zein pribatuak irudikatzen dira, bai tokiko artistenak, bai nazioko eta nazioarteko artistenak.[148]
Planetarioa: kultura eta zientzia eta teknologia dibulgatzeko zentroa da. Zentro hau1993an inauguratu zen etaYamaguchi parkean dago. Hogei metroko diametroa duen proiekzio kupula bat du, munduko handienetako bat dena. Kupula honek, 70 proiektore eta ikus-entzunezko beste sistema batzuen laguntzarekin, bederatzi mila izar ikustea ahalbidetzen du. Gainera, erakusketetarako 400 metro karratuko gunea eta 250 lagunentzako hitzaldi aretoa ditu.[149]
Nafarroako Filmoteka:2001ekomartxoaren 1ean inauguratu zen etaMendebaldea auzoan duenNafarroako Liburutegi Nagusiarekin partekatzen du egoitza. Bere eginkizun nagusia daNafarroarekin lotutako filmak eta ikus-entzunezko lanak berreskuratzea, artxibatzea, kontserbatzea, ikertzea eta zabaltzea, bai eta, oro har, zinema eta ikus-entzunezkoak aztertzeko interesgarriak diren materialak, ekipoak eta beste edozein elementu ere. Gainera,Navarra Film Commission elkartearen egoitza eta Liburutegi Zerbitzuaren egoitza administratibo guztiak hartzen ditu. Bere emanaldi-aretoan, 176 besaulkirako edukierarekin, astero zinema zikloak programatzen ditu, asteazkenetik ostiralera, zinema klasikoari edoNafarroari lotutakoei eskainiak.[150]
Sanferminez gain, badira beste ekitaldi batzuk urtean zehar hirian:
Punto de Vista Zinemaldia: "Ikus-entzunezko Sormen Lehiaketa" ren oinordekoa da, etaotsailean zinema dokumentalaren edo ez-fikzioaren sortzaileak biltzen ditu.
Iruñeko Zinemaldia:Urrian egiten da eta fikziozko zineman, gai sozialei buruzko dokumentalean eta film laburretan espezializatuta dago.
Musika: urtero hainbat musika-lehiaketa egiten dira, eta horietan musika modalitate guztiak agertzen dira.Nafarroako musika tradizionalaren emanaldiak eta herriko taldeen emanaldiak nabarmentzen dira.2009kouztailean, musika-ekitaldi handi bat egingo da "Pamplona en clave de música" izenarekin, eta bi jarduera paralelotan banatuko da:Iruñeko Musika Historikoen Akademia eta "fringe festival" bat, "Escenario e Improvisaciones" izenarekin.
Liburu azoka: urtero egiten da liburu azoka eta irakurketaren sustapenarekin zerikusia duten hainbat ekitaldi. Horien artean, hainbat literatur lehiaketa daude,Iruñeko Udalak etaNafarroako Gobernuak sustatuta.[152]
Talentu gazteen sustapena: urtero egiten daNafarroako artista gazteak sustatzeko lehiaketa bat, hainbat kategoriatan: musika, arte plastikoak, ikus-entzunezko sorkuntza, arte eszenikoak eta literatura.Nafarroako Gobernuak sustatzen du lehiaketa hori,Kirolaren eta Gazteriaren Nafarroako Institutuaren bidez. Kontserbatorio horiek beren talentu gazteen prestakuntzak dituzte, eta curriculum bikaina dute, bai nazioan, bai nazioartean.
Museoak
Nafarroako Museoa:Nafarroako Gobernuaren erakunde bat da,1956an sortua.Alde ZaharrekoSanto Domingoko aldapan dago, Miserikordiako Andre Mariaren ospitale zaharrean.1986an museoa modernizatzeko eta berrantolatzeko birmoldaketa bat egin zen. Izaera publikoa eman nahi izan zitzaion, ekitaldi-areto bat, aldi baterako erakusketa-areto bat eta beste zerbitzu batzuk erantsiz; gainera, bilduma kronologikoki ordenatu zen.[153]
Elizbarrutiko Museoa.Iruñeko katedralean dago, eta bertan daude errefertorioko gelak, sukaldea etaXIV. mendeko zizelkaritza. Ikusgai dauden piezen artean,XIII. mendeko Hilobi Santuaren etaXIV. mendeko Lignum Crucis erlikia-ontziak nabarmentzen dira, biak urre koloreko zilarrezkoak eta esmaltekoak. Beste lan gotiko batzuk ere nabarmentzen dira, hala nola ebanjeliarioa zilarrezko zaindariekin, Espina Santuaren erlikia-ontzia edo corpusaren zaintza eta bere tenpletea, eta balio handiko prozesio-gurutzeak, Arazurikoa kasu. Pintatutako taulak osatzen dute multzoa, Van Dyck edo Peraltarenak,XII. mendetikXV. mendera bitarteko hainbat birjina eta tailu eta dekorazio arteen lagin batzuk.
Nafarroako Liburutegi Nagusia.Nafarroako Gobernuaren Liburutegi Publikoen Zerbitzuaren zentrala da, eta, beraz, edozein liburutegi publikoren zerbitzuak eskaintzea,Nafarroako bibliografia-ondarearen etaNafarroako liburutegi publiko guztien arteko maileguaren koordinazioaren arduradun nagusia da. 300 000 lan baino gehiago biltzen dituen bilduma bat du, horien artean antzinako funts garrantzitsu bat,XIX. mendeko fondo historiko oso bat eta 'Zezen Liburutegia' ren funtsak. Bere aurreko egoitza,XX. mendearen hasieran eraikitako"la Agrícola" izeneko eraikinaren beheko solairuan eta sotoan zegoen,San Frantzisko plazan,Alde Zaharraren barruan.2011komartxoaren 1ean inauguratu zenNafarroako Filmoteka ere hartzen duen eraikin berria,Mendebaldeko Antonio Pérez Goyena kaleko 3. zenbakian, 8 450 metro koadroko lursail batean. Beheko solairua, bi altuera eta sotoa ditu, 19 000 metro koadroko azalera eraikian.[156]
Iruñeko gastronomian ohikoena eta ezagunenapintxoak izenez ezagutzen diren aperitiboak dira. Horien sustapena urte osoan zehar egiten bada ere, urteroko ospakizun lehiaketa bat finkatu da, Iruñan hasi etaNafarroako beste hiri batzuetara zabaldu dena, nontaberna etajatetxe ugarik parte hartzen duten, non onenak ebaluatzen eta saritzen diren, kolore, usain, sormen edo ehundura irizpideak kontuan hartuz. Establezimendu gehien biltzen dituen guneaAlde Zaharrean dago.[157]
Zaharberritzeari dagokionez,Nafarroako gastronomia guztia dasta daiteke, eta, horri esker, askotariko karta bat eskura daiteke.
Nafarroako gastronomiari dagokionez, bertako barazkiak nabarmentzen dira, hala nolaorburuak,babak,kardua,borraja,zainzuriak etapikillo piperrak. Lekaleak oso preziatuak dirababarrun gorriak eta potxak. Gainera, eskualdeanperretxiko etaonddo ugari dagoenez, sukaldaritza-balio handia dute, bai bakarrik kontsumitzen badira, bai beste gisatu batzuekin batera kontsumitzen badira.
Haragien barruan, txuletoiak nabarmentzen dira, halaidiarenak nolatxahalarenak,bildotsa txilindroian, txano errea (txerri txikia) eta Zikiro jate (antxume harrapatua, pago-egurrarekin errea). Ehiza ere oso preziatua da, baina gisatuak denboraldiaren araberakoak izango dira. Ehiza larriaren artean,basurde,adarzabal,orkatz etaorein platerak nabarmentzen dira, eta ehiza xeheak, berriz, osatzen duten animalia guztien karta zabala eskaintzen du.
Arrainari dagokionez,Bidasokoizokina,amuarrainak nafar erara,aingirak potxekin eta gainerako arrain barietate orokor guztiak nabarmendu behar dira. Hemen postreakNafarroako gozogintzaren bilduma dira.Esnearen eratorriak, hala nolagaztak,mamiak etagozogintza tradizionala, ospetsu egiten dira. Askotariko gaztak dastatu daitezke, batez ere ardi-esnearekin egindakoak; horien artean, jatorri-deitura duten bi mota daude:Erronkari etaIdiazabal.[158]
Gazteluko enparantza : Iruñeko erdialdean dago. Hiriko handienetakoa izanda, eta kokapen estrategikoarengatik, Iruñeko ekitaldi gehienak (manifestazioak, jaiak...) Gazteluko Plazan egiten dira. IzenaLuis I.aren garaian eraikitzen hasi zen gaztelutik datorkio.
Zaldi Zuriaren zokoa :Iruñeko harresietan dagoen leku honetako ikuspegiak zoragarriak dira, bertatikArrotxapea ,Txantrea etaSanduzelai auzoak ikus daitezkeelarik, eta, atzealdean berriz,Ezkaba mendia. Bertan jatetxe bat egoteaz gain, maiz, musika emanaldi eta ikuskizunen kokaleku izan ohi da.
Navarro Tafallatarren jauregia : Zapateria kalekorococo estiloko jauregia.1752an Santiago ordenako zalduna eta Indietako merkataria zen On Juan Francisco Adán y Pérezek eraikitzea agindu zuen, gaur egunEAJ alderdiaren egoitza da.
Iruña kafetegia :Gazteluko plazan dagoenkafetegi dotorea da.1888an iruindar talde batek sortu zuen, Iruñean elektrizitate argiztaketa izan zuen lehenbiziko edaritegi edo komertzio-etxea izan zelarik.Ernest Hemingway estatubatuar idazle ospetsua bertako ohiko bezeroa izateaz gain kafetegi hau mundu osoan zehar ospetsu bilakatu zuen.
Takonera lorategiak : hiriko parkerik zaharrena da,XIX. mendearen hasierakoa. Harresiaren barruan, harresiaren hondarrak kontserbatzen dira, hala nola izen bereko gotorlekua edo Gobagakoa eta zenbait atari.
Medialuna parkea : berdegune honek garai batean larrainak ziren lurrak hartzen ditu, leku garai batean kokatuta dagoenez, inguruaren panoramika onak ikus daitezke.San Bartolome gotorlekutik,zezen-plazaren atzealdean,Belosoraino hedatzen da, eta ibaira iristen den ezponda natural bat zeharkatzen du. Arrainak dituen urmael bat, patinatzeko pista eta hainbat espezie dituen zuhaizti bat ditu, horien arteansekuoia erraldoi bat nabarmentzen delarik. Lorategi bateanPablo Sarasate biolin-jotzaile iruindarraren monumentua dago. Zaharberritu egin dute etaVictor Eusak diseinatutako lorategien jatorrizko erakargarritasuna berreskuratu du.
Iruñerriko ibai parkea :Iruñerriko Mankomunitateak kudeatzen du. Parke horrek 14 udalerri eta hiru ibai (Arga ibaia eta haren bi ibaiadar,Ultzama etaElortz ibaia) zeharkatzen ditu guztira, eta 33kilometro ditu berdegunean paseatzeko, horietatik 11 Iruñean, eta aisialdirako lekuak ditu ibilbide osoan.
Padeborn (Alemania):1992koabuztuaren 27an sinatu zen senidetzeko akordioa, hiri hartan nafar franko zeudelako eta hiri bietako unibertsitateek elkarri laguntzen ziotelako.
↑abc(Gaztelaniaz)Jimeno Jurío, José María; Salaberri Zaratiegi, Patxi. (1994).Toponimia de la Cuenca de Pamplona. Pamplona/Iruña. in:Onomasticon Vasconiae. EuskaltzaindiaISBN9788485479740..
↑Jurío, José María Jimeno. (1991).«Pamplona y sus nombres»Fontes linguae vasconum: Studia et documenta 23 (57): 55–76.ISSN0046-435X.(kontsulta data: 2020-08-17).
.jpg)
.jpg)
_(cropped).jpg)
_(cropped).jpg)
.jpg)
_(cropped).jpg)
.jpg)
.jpg)
_-_Juana_Garc%25C3%25ADa_Orcoyen_Plaza%2c_Sanduzelai_(Iru%25C3%25B1a).png)
.jpg)
.jpg)
_(14586194580).jpg)
_1.jpg)
_01.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
_-_Sanduzelaiko_futbol_zelaia.png)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
