Ipar Korea, izen ofizialezKoreako Herri Errepublika Demokratikoa (koreerazhangul alfabetoan: 조선 민주주의 인민 공화국, hanja alfabetoan: 朝鮮民主主義人民共和國,Chosŏn Minchuchu-ŭi Inmin Konghwaguk),ekialdeko Asiakoestatu burujabe bat da,Koreako penintsularen iparraldea hartzen duena. HegoaldeanHego Korea du, harekin1945. urtera arteKorea herrialde batu bakarra osatu zuena. Horrez gain, mugakide dituTxina iparraldean etaErrusia ipar-ekialdean. 120.540 kilometro koadroko eremua du, eta 25,4 milioi biztanle zituen 2016an.[1] HiriburuaPiongiang da.
Bigarren Mundu Gerraren ondoren,Estatu Batuek etaSobietar Batasunak izenpeturiko itunaren arabera, Estatu Batuen osteek onartuko zuten japoniarren errenditzea 38. paralelotik hegoaldera, eta Sobietar Batasunak gauza bera egingo zuen paraleloaren iparraldean. 1948ko abuztuan, hegoaldean hauteskundeak egin eta Koreako Errepublika ezarri zen. Hurrengo hilean, Koreako Herri Errepublika Demokratikoa sortu zen iparraldean. 1950-1953 urteetako Hego Korearen eta Ipar Korearen artekogerra gogorraren ondoren, eta armistizioa izenpetuta, lerro militar bat ezarri zen 38. paralelotik gertu, bi Koreak banatzen dituena. Ipar Koreak inbertsio izugarriak egin ditu indar militarretan, eta milioi bat soldaduko armada bat osatu du, sendo hornitua. Ekonomia egoera latza den arren, bere baliabide urrien parte handi bat armadarentzat erabiltzen du.
Ipar Koreak Koreako penintsularen iparraldea hartzen du, 38. paralelotik gora; Hego Koreak hartzen du penintsularen hegoaldea.Japoniako itsasoa dauka ekialdean etaItsaso Horia mendebaldean. Iparraldean 1.352 kilometroko muga duTxinarekin, eta 18 kilometrokoaErrusiarekin.[2]
Mendiek eta goi-ordokiek hartzen dute Ipar Koreako lurraldearen gehiena. Errepublikako ipar-ekialdekoKaemako goi-ordokian (1.000 metro inguru eta 10.360 kilometro koadroko eremua) dagoPaektu mendia, penintsulako gailurra (2.744 metro).Rangrim mendiek iparraldetik hegoaldera gurutzatzen dute herrialdea;Hamgiong mendiak, aldiz, ekialdeko itsasertzaren norabidean hedatzen dira. Behe ordokiek eta haranek, berriz, lurraldearen bostena hartzen dute. Ipar Koreako hego-mendebaldekoPiongiang etaChaeriongeko ordokiak dira errepublikako nekazaritzagunerik oparo eta emankorrenak. Ekialdeko lur lauak askoz ere meharragoak dira, mendiak ia itsasoraino heltzen baitira.
Yalu (806 kilometro luze) etaTumen (520 kilometro) dira Ipar Koreako ibai nagusiak,Mantxuriako eta Errusiako muga eratzen dutenak; ontziz ibil daiteke ibai horien behe ibilguetan.
Klima kontinentala da, neguak hotzak eta luzeak, eta udak hezeak dituena. 6 °C egiten du urtean, batez beste, iparraldean; 8 °C erdialdean, eta 11 °C hegoaldean.Montzoiek euria dakarte udan, etatifoiak izaten dira udazkenean; 1.000 mm euri egiten ditu urtean zehar.
Basoek lurraldearen hiru laurdenak hartzen zituzten: koniferak eta hosto erorkorreko zuhaitzak. Baina nekazaritzaren presioa dela-eta, basoen %40 galdu dira1985etik aurrera.[3]
XX. mendeanJaponiaren mende egon zenKoreako penintsula, bainaBigarren Mundu Gerran Japonia galtzaile atera zenean, Korea bi partetan banatu zen, 38° paraleloak bereizita:Sobietar Batasunak okupatu zuen Koreako iparraldea, etaEstatu Batuek, berriz, hegoaldea.1948ko irailaren 3an Koreako Herri Errepublika Demokratikoa (Ipar Korea) sortu zen.1950ean Ipar Koreako gudarosteaHego Korean sartu zen lurraldearen batasuna lortu nahian, eta bi auzo herrien arteko gerra zibila hasi zen:Koreako Gerra. Estatu Batuetako gudarosteak esku hartu zuen hegoaldean, eta txinatar gudarosteak Ipar Koreakoari eman zion laguntza.1953an su-etena izenpetu zuten.
Handik aurrera, Ipar Koreako politika eta ekonomiaKim Il-sung lehendakariaren mendean egon zen; Kim Il-sungek Sobietar Batasunaren ereduko erregimen sozialista ezarri zuen, gizarte zerbitzuak hobera egin zuten, baina politika askatasuna eta giza eskubideak murriztu ziren. Ipar Koreak adiskidetasun hitzarmenak izenpetu zituenTxinarekin eta Sobietar Basunarekin1961ean, baina pixkanaka sobietarren eraginetik urrundu zen. Bestetik, Korearen batasuna lortzen eta Estatu Batuetako gudarostea Hego Koreatik egozten ahalegindu zen.
Kim Il-sung presidenteak ez zuen Sobietar Batasunaren eta Txinaren bidea jarraitu nahi izan, eta korear bideak, itxuraz, arrakasta izan zuen aldi batez. Izan ere, alderdiaren arabera, denean ziren onenak korearrak: “Kultura Iraultza” lehenago gertatu omen zen Korean Txinan baino, eta ordenaren errespetua galdu gabe gainera. Kim Il-sung benetako despota izan zen, hitzaren zentzurik hertsienean: bere aintza eta pentsamendua ospatzeko, 240.000 metro koadroko jauregi erraldoi bat eraiki zuen; bere buruarekiko gurtza familia osora zabaldu zuen, eta heroien biografia bat asmatu zuen harentzat.
Songbun sistemaren bitartez, mendean edukitzeko moduan antolatu zen gizartea. Sistema politikoa, berriz,jutxe ideiaren printzipioetan oinarriturik dago,1972ko konstituzioak dioenez.[5] Mundu komunistan salbuespenezkoa den familia despotismo hori bururatzeko, Kim Il-sungekKim Jong-il semea izendatu zuten ondorengo1980an. Bestalde, gerra deklaraturik ez izan arren,1990 arte gogorkeria izan zen bi Koreen harremanen arteko ezaugarria. 1970 eta 1989 artean, 412.000 gizon izatetik 980.000 izatera igaro zen Ipar Koreako armada, eta urtero hartzen zuen nazio aurrekontuaren %30.
1994an,Kim Il-sung hil zenean,Kim Jong-ilek hartu zuen agintea; ordurako egoera oso larria zen, eta barne krisia gogorra; horren adierazgarri izan zen Batzar Goreneko Atzerri Arazoetako batzordearen ihesa Hego Koreara,1997an gertatua. Ahultasunak eta goseak hartu zuten herrialdea urte horietan; ezin esan daiteke zenbateraino ordea, estatistikak ez baitira fidagarriak. Hondamena estimatzen zaila den arren, guztiz segurua da 1997an korear agintariek berek eskatu baitzuten nazioarteko laguntza. Agintarien arabera, biztanleriak 7.800.000 tona labore behar zuen urtean, eta1996an, uholde izugarriak izan baitziren, 2.500.000 baino ez zuen izan.Nazio Batuen Erakundeko erakunde espezializatuek, 1997 eta 1998 artean, elikagai asko eraman zuten Ipar Koreara. Baina nazioarteko laguntzaren erabilera ere oso eztabaidagarria da:Mugarik Gabeko Medikuek beren lankideak erretiratu zituzten 1998an, haien ustez agintariek erregimenarekiko leial zirenentzat gordetzen zituztelako laguntzak, eta goseak hiltzen uzten zituelako “politikoki dudazko” zirenak.
Gerraren amaiera ekarri zuen armistizioaren azken helburua bakea lortzea eta bi Koreak berriz bateratzea zen. Gerra ordea, Ipar Korearen politika erasokorrak akuilatua, ez zen benetan bukatu. Alabaina, 1991. urtean, lortu zen bi Koreetan aldi berean sartzea Nazio Batuen Erakundean. 1991ko abenduan, itun bat izenpetu zen bi errepubliken adiskidetzea eta penintsularen desnuklerizazioa xede zituena. Zenbait eragile izan ziren bakearen bidea zabaldu zutenak: Sobietar Batasunaren desagertzea, Ipar Korearen bakartasuna areagotu zuena, Txinaren bilakaera, eta Japoniak Ipar Korean egindako inbertsioak.
Batasunaren bidea zailtasunez betea zegoen ordea. Ipar Koreak probokazio asko egin zuen, Estatu Batuekin zuzeneko harremanak lortu nahi zituen eta, horretarako, xantaia nuklearra baliatu zuen. 1993an utzi egin zuenArma Nuklearrak ez Ugaltzeko Ituna, bere instalazioen kontrolari uko egin ondoren, eta misil ertain bat eraiki zuen,1998ko abuztuan Japonia gainetik igaroarazi zuena. Bestalde, 1996an, Ipar Koreakoitsaspeko espioi bat agertu zen Hego Korean, eta berriz ere okerrera egin zuten bi Koreen arteko harremanek. Ipar Koreak bere alde du Hego Korea Estatu Batuen mendeko dela alderdi militar eta diplomatikoan: 50.000 soldadu amerikar daude Hego Korean, eta lurpeko artilleria atomikoa. Bestalde, Hego Koreak,1997ko Asiako finantza krisiak jota utzi zuelarik, ez zuen oso begi onez ikusten 500.000 milioi dolarreko balioa izango zukeen bateratze baten zama.
2000. urtean, Hego Koreako presidentea Ipar Koreara bisitaldi ofizialean joan zen aurrenekoz; bi herrialdeen adiskidetzearen lehen seinale garrantzitsua izan zen. Egoera onaGeorge W. Bushek zapuztu zuen, Ipar KoreaGaizkiaren ardatzean sartu zuelako, haiekiko jarrera gogortuz.2006ko urrian, Ipar Koreak bere lehenbonba atomikoa leherrarazi zuen, Estatu Batuek eta beste herrialde batzuek mehatxu handiak egin zizkioten arren.2007an, negoziazio luzeen ondoren, herrialdea desnuklearizatzeko hitzarmena sinatu zuen Hego Korea, Errusia, Japonia, Txina eta Estatu Batuekin, laguntza energetikoaren eta ekonomikoaren truke.
2011ko abenduaren 17an, Kim Jong-il hil zen, etaKim Jong-un semea izendatu zuten ondorengo.[6]
Estatu iraultzaile eta sozialista da 2009ko konstituzioaren arabera, eta bi dira bertako politikaren ardatzak:Jutxe etaSongun ideiak, alegia autarkismoa eta armadaren lehentasuna.Koreako Langileen Alderdia da alderdi politiko nagusia. Beste bi erakunde politiko daude, oso txikiak:Koreako Alderdi Sozial Demokratikoa etaAlderdi Chondoista Chongu; hiruek batera osatzen duteAberria Berriz Batzeko Fronte Demokratikoa. Praktikan,alderdi bakarreko sistema dago.
Errepublikako betiereko presidente izendaturik dagoKim Il-sung, Ipar Koreako estatua sortu zuena.[7] Herri Batzar Gorena da estatuko organo nagusia; 687 kide ditu, bost urteko agintaldirako hautatzen direnak.[8]2011tik,Kim Jong-un, Kim Il-sungen iloba, da herrialdekogorengo burua; bera da Koreako Langileen Alderdiko idazkari nagusia, Defentsa Batzordeko zuzendaria eta Armadako komandante gorena.[9]
Ipar Korearen banaketa administratiboan hiru maila daude. Maila gorenean bederatzi probintzia, zuzenki gobernatutako bi hiri eta hiru eskualde administratibo berezi daude. Bigarren mailan, hiriak, eskualdeak, barrutiak eta hautes-barrutiak daude. Azkenik, hirugarren mailak herriak, auzoak eta langile-barrutiak hartzen ditu.
25.368.620 biztanle zituen 2016an.[1] Dentsitatea handia da, 198,3 biztanle kilometro koadroko, baina ez Hego Korean bezainbestekoa. Adineka, honela dago banaturik biztanleria: 0-14 urte bitartekoak %20,8 dira, 15-24 urte bitartekoak %15,6, 25-54 urte bitartekoak %44,3, 55-64 urte bitartekoak %9,8 eta 65 urtetik gorakoak %9,6. Bizi itxaropena 70,7 urtekoa da; 66,9 urtekoa gizonezkoena eta 74,8 urtekoa emakumezkoena. Hirietan bizi da biztanleriaren %61,2 (2017ko zenbatespenak).[2]
Ipar eta Hego Koreako hizkuntza nagusiakoreera da. Dialekto desberdinak daude bietan, baina bi herrialdeen arteko mugak ez du zerikusirik hizkuntzarekin. Iparraldean atzerriko hizkuntzetatik hartutako maileguak mugatuak izan dira; Hego Korean, berriz, ohikoak dira. Bi herrialdeetanhangul sistema erabiltzen dute idazteko, bainachosongul esaten zaio Ipar Korean.Hanja karaktere txinatarrak ez dira erabiltzen Ipar Korean. Erromanizazio ofiziala desberdina dute: Ipar Korean McCune-Reischauer sistema darabilte, pixka bat moldatua, eta koreeraren erromanizazio berritua Hego Korean.[10]
Sineste nagusiakbudismoa etakonfuzianismoa dira; badira kristatu batzuk eta, Hego Korean bezala,cheondoismoaren jarraitzaileak ere. Beti ere, iparkorear gehienak ez dira erlijiozaleak. Konstituzioak erlijio askatasuna babesten badu ere,azpimarratu behar da erlijio jarduerak, berez, ez direla ia existitzen; gobernuak antolatutako taldeak dira, erlijio askatasuna badelako itxurak egiteko.Amnistia Internazionalak kezka agertu du Ipar Koreako erlijio jazarpena dela-eta.[11]
Koreako Guda aurretik Piongiang zen kristautasunaren gune nagusia Ipar Korean. Gaur egun, estatuak tenpluak eraikitzeaz gain, gerra aurreko elizak mantendu eta berreraiki ditu, Chilgoleko eliza adibidez. Gobernuak aurkezturiko estatistika ofizialen arabera, 10.000 protestante eta 4.000 katoliko daude.Open doors erakundeak eginiko sailkapenaren arabera, ordea, Ipar Korea da munduan kristauek esetsaldi gogorrena jasaten duten herrialdea.[12]
Kaesong Eskualde Industriala, Ipar Koreako industria gunea.
Ipar Koreak ekonomia sozialista zentralizatu eta planifikatua dauka. Estatuak dauka lurraren, garraioen etaprodukzio-bideen jabetza, eta etxebizitza, elikadura, osasuna, lana eta hezkuntza doan bermatzen ditu. Ekonomiaren oinarria industria da,barne produktu gordinaren %41 hartzen baitu (2017ko zenbatespena). Nekazaritzak %25 hartzen du, eta zerbitzu sektoreak %33.[2]
Bi Koreak banandu baino lehen, hegoaldeak hornitzen zuen iparraldealaborez, baina banaketaz geroztik, Ipar Koreak eginahal handiak egin behar izan ditu laborantzan, bertako klima eta lurrak ez baitira horretarako egokienak. Nekazaritza osorik kolektibizatu zen1953-1958 urteetan. 3.843 kooperatiba antolatu ziren, 500 hektareakoak, administrazio barrutiekin bat egiten zutenak. Horiez gainera, estatuak bere landetxeak zituen (nekazaritza ekoizpenaren %20). Nekazaritzaren antolamendua militarra zen, eta nekazariak fabriketako langileak bezalakoxeak, urteko 345 egun lan egin beharrekoak.1973an, herrialdea beregaina izatera heldu zen laboreetan.1987an, zertxobait liberalizatu zen. Laboreak (arroza,artoa,garia etagaragarra),patata,batata,soja, barazkiak eta fruituak dira ekoizpen nagusiak. Arrantza aski aberatsa da, iparraldeko kostaldean arrain mota ugari harrapa daitezkeelako:sardinak,berdelak,sardinzarrak,Cololabis saira etaitsaskiak.[14]
Piongiang, Jutxe dorretik ikusita
Baliabide mineral eta energetiko ugari ditu, batez ereikatza. Meategi nagusiakPiongiang, Kaesang, Saiweon, Honerrieong eta Giljun daude. Mineral hau ezinbestekoa da, batez ere energi eta siderurgi sektoreetan.Ikatzaz aparte, beste mineral batzuetan ere aberatsa da, adibidez,burdin,zink,fluorita etaberunean. Hain ugariak ez diren arren,urre,wolfram etakobrea ere daude.
1970eko hamarkadan, industria astunak garrantzi handia zuen, helburu militarrekoa maiz. Teknologia erosi beharra zuen ordea, berezikipetrokimika,elektronika etainformatikaren alorretan, mendebaldeko herriei eta Japoniari. Teknologia erosteko gero eta mailegu handiagoak behar zirelarik, eta dibisetan ordaindu beharrekoak gainera, kanpoko zorra ikaragarri hazi zen, hainbesteraino non1987ko abuztuan ordainketa etendura deklaratu behar izan baitzuen. Egun sektore horrek errenta nazionalaren %41 sortzen du, eta industria gune gehienak mendebaldean daude. Jarduera nagusiek siderurgia eta kimikarekin zerikusia dute. Zati handi bat makinen produkzioan zentraturik dago, eta industria kimikoa, berriz, ongarri, porlan eta beste zenbait produktutan oinarrituta dago.
Ipar Koreak zenbait produktu inportatu behar ditu, besteak beste, laboreak, hornidura ondasunak, makineria etapetrolioa Esportazioak balio txikiagokoak dira, zeta, produktu kimikoak eta mineralak, adibidez. Merkataritza harreman gehienak Txinarekin ditu (inportazioen %90 eta esportazioen %85 2016an).[2] Truke horien ondorioz, kanpo zorra handituz joan da eta merkataritza balantzan defizita sortu da.BPGa 28 mila milioi dolarrekoa zen 2013an. Aipagarria da arlo militarrean egiten duen gastua, BPGaren %23;Israelen ondoren, proportzio handiena erabiltzen duen herrialdea da.
Ipar Koreako kultura komunismoaren hatsapenei oso lotua dago. Idazle eta artistak Ipar Korearen kulturaren nagusitasuna eta idependentzia goraipatzen ahalegintzen dira; gobernuak, bestalde, sozialismoaren izpirituarekin bat datozen tradizioko ohiturak (dantza taldeak, adibidez) hedatzeko laguntza ematen du. Koreako arte lan askok Kim Il Sung lehendakaria goresten dute.
.svg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
