Io edoJupiter I Galileok aurkitutako lau sateliteetatikJupitergandik gertuen dagoena da.Eguzki-sistemako laugarren ilargirik handiena da, dentsitaterik handiena du eta ezagutzen ditugun objektuen arteanur gutxien duena da.1610ean aurkitu zen eta mitologiakoIo pertsonaiaren omenez darama izena,Zeusen maitalea izan zenHeraren jarraitzailea.
Sumendi-aktibitate nabarmena dusatelite natural honek, 400 sumendi aktibo baino gehiagorekin, Eguzki-sisteman jarduera geologiko handiena duen objektua da[1][2]. Muturreko jarduera geologiko hau Ioren barnealdea Jupiterrek eta bestegalilear sateliteek sortzen dituzte barne frikzioen beroaren ondorioa da. Sumendi batzueksufre etasufre dioxidozkolumak sortzen dituzte, batzuk gainazaletik 500 kilometrora. Ioren gainazaleansilikatozko lurrazalaren konpresioagatik sortutako 100 mendi baino gehiago daude. Mendi horietako batzukEverest baino altuagoak dira[3]. Kanpo Eguzki-sistemako satelite gehienakur-izotzez osatuta daude, baina Io batez ere silikato arrokaz osatuta dago, urtutakoburdina edoburdin sulfurozko nukleo baten inguruan. Ioren gaonazalean lautada handiak daude, izoztutako sufre eta sufre dioxidoz estaliak.
Ioren bulkanismoa bere ezaugarri bakunen jatorria da. Bere luma bolkanikoak eta laba ibaiek aldaketa handiak sortzen dituzte gainazalean eta kolore ugariz margotzen dute: horia, gorria, zuria, beltza eta berdea, batez ere sufrearenalotropo eta konposatuen ondorioz.Laba ibilgu luzeak daude, batzuk 500 kilometro baino luzeago. Bulkanismoak jaurtitako materialek Ioren atmosfera ahula eta Jupiterrenmagnetosfera betetzen dute. Sendien eiekzio bolkanikoek Jupiterren inguruanplasma-toro bat sortzen dute.
Iok paper garrantzitsua izan zuenXVII. etaXVIII. mendeetako astronomiaren garapenean.1610eko urtarrilean aurkitu zuenGalileo Galileik, bestegalilear sateliteekin batera. Aurkikuntzak lagundu zuenKopernikorenEguzki-sistemaren ereduheliozentrikoa onartzen,Keplerren legeak garatzen etaargiaren abiaduraen lehen neurketa egiten[4]. Lurretik ikusia, Io argi-puntu bat baino ez zen XIX. mendearen bukaera eta XX. mendearen hasierara arte, bere geografia ikertzea posible izan zenean, adibidez bere polo gorriak eta ekuatore distiratsua.1979anVoyager espazio-misioak aurkitu zuen Io geologikoki aktiboa den planeta dela,sumendi eta egitura-bolkaniko ugarirekin,mendi handiekin etatalka-krater nabarmenik ez duen gainazal gazte batekin.Galileo zunda hainbat aldiz pasa zen bertatik 1990eko eta 2000ko hamarkadatan zehar, bere barne egitura eta gainazalaren konposizioaren datuak eskuratuz. Misio horrek ere Io eta Jupiterrenmagnetosferaren arteko harremana erakutsi zuen, eta Ioren orbitan kokatutako energia-altuko erradiazio gerriko bat dagoela ikusi zuen. Iok 3.600rem (36Sv)ionizazio erradiazio jasotzen du egunero[5].
Galilear sateliteen aurkikuntzaSimon Mariusi egozten ez zaion arren, berak proposatutako izenak eman zitzazkien ilargiei.1614ko bere argitalpenean,Mundus Iovialis anno M.DC.IX Detectus Ope Perspicilli Belgici, Jupiterren ilargi handietako barnekoenaren ordezko zenbait izen proposatu zituen, horien artean,Jupiterren merkurioa etaJobiar planetetako lehena[6].Johannes Keplerrek 1613ko urrian egindako iradokizun batean oinarrituta, Ilargi bakoitzaZeus mitologikoaren edo honen baliokide erromatarJupiterren maitale baten omenez izendatzeko izendapen eskema bat ere asmatu zuen. Jupiterren ilargirik barnekoena izendatu zuenIo greziar mitologiako pertsonaiaren omenez[7][8].
«
Lehenik eta behin, Jupiterrek maitasun sekretuagatik harrapatu zituen hiru emakume gazte ohoratuko dira, hau da, Io Inako ibaiaren alaba... Lehena [ilargia] nik deitzen diot... Io, Europa, Ganimedes haurra, eta Kalisto asko poztu zena Jupiter lizunarekin.
Mariusen izenak ez ziren oso erabiliak izan mende batzuk beranduago arte (XX. mendearen erdialdera arte[9]). Aurreko literatura astronomikoaren zati handi batean, Io, orokorrean, zenbaki erromatarretan (Galileok sartutako sistema bat) "Jupiter I" edo "Jupiterren lehen satelitea" bezala izendatzen zen[10][11].
Ioren geografia, Ioren mitoko pertsonaia eta tokien arabera izendatzen dira, baita suaren, sumendien, Eguzkiaren eta trumoiaren jainkoen izenekin, etaDantereninfernuko pertsonaia eta tokiak ere: gainazaleko izaera sumenditsua ikusita egokiak diren izenak. GainazalaVoyager 1 espazio-ontziak lehen aldiz gertutik ikusi zuenetik,Nazioarteko Astronomia Batasunak 225 izen onartu ditu Ioko sumendi, mendi, ordoki etaalbedo ezaugarri handientzat. Ezaugarri bolkaniko mota ezberdinetarako erabiltzen diren onartutako ezaugarrien kategoriak honako hauek dira:patera ("platertxoa"; depresio bolkanikoa),fluctus ("fluxua"; laba fluxua),vallis ("harana"; laba kanala) eta erupzio zentro aktiboa (lumak sumendi batean aktibitate bolkanikoaren lehen zeinua izan ziren tokia). Mendien, goi-ordokien, geruzetan dauden lurren eta ezkutuan dauden sumendien izenakmons,mensa ("mahaia"),planum etatholus ("biribilgunea") dira, hurrenez hurren. Albedo eskualde izendatuek eta distiratsuek,regio hitza erabiltzen dute. Izendatutako gune batzukPrometheus,Pan Mensa,Tvashtar Paterae edoTsũi Goab Fluctus dira[12].
Galileo Galileik 1610 urteko urtarrilaren 7an aurkitu zuen beste bi sateliterekin batera. Hurrengo gauean laugarrena aurkitu zuen. Io,Europa,Ganimedes etaKalisto ziren, Jupiterren lau satelite handienak. Galileok berak "astro medizearrak" izena eman zien, bere mezenasa zenCosimo II.a Medici-ren omenez, baina astronomoei ez zitzaien gustatu etaSimon Marius-ek gaur egungo izenak jarri zizkien greziar mitologian oinarriturik. Galileok orduan Jupiter I, II, III eta IV izenak proposatu zituen eta XX mendearen erdialdera arte horrela ezagutu ziren[13]. Lau satelite hauen multzoa "satelite galilearrak" izenarekin ere ezagutzen da[14].
Satelite hauen aurkikuntza ezinbestekoa izan zenNikolas Kopernikoren teoriaheliozentrikoa berresteko. XVII mendean longitudea kalkulatzeko ere erabili izan ziren[15], bai etaKeplerren hirugarren legea baieztatzeko ere. Jupiter eta Lurraren arteko distantzia egiteko argiak behar duen denbora kalkulatzeko ere erabili izan zen XVII mendean[16].Pierre-Simon Laplace astronomoak XIX mendearen hasieran Io, Europa eta Ganimedesen orbita erresonanteak azaltzeko teoria matematikoa garatu zuen.
Iotik gertu pasa ziren lehen zundakPioneer 10 eta11 izan ziren, 1973ko eta 1974ko abenduaren hasieran. Aurreneko argazki onakVoyager 1 etaVoyager 2-k atera zituzten 1979an. Voyager 1 20.600 kilometrotako distantziara pasa zen eta atera zituen argazkiek azal koloretsua eta kraterrik gabea erakutsi zuten. Sumendietatik ateratzen zren bederatzi zorrotada ere erakutsi zituen, geologikoki aktiboa den astroa dela frogatzeko balio izan zutenak[17].
1995 urteanGalileo zundak Voyagerren argazkiak berretsi zituen eta satelitearen dentsitatea ikusirik burdinezko nukleoa zuela frogatu zuen[18]. 2007ko otsailaren 28anNew Horizons izan zen Ioren ondotik pasa zena berePlutonerako bidaian. Honek sumendiak aztertu zituen. Hainbat erupzio ere aurkitu zituen[19].
Iok Jupiterren inguruan orbitatzen du, Jupiterren erdigunetik 421.700 kilometrora eta bere hodeietatik 350.000 kilometrora. JupiterrenGalilear sateliteen artean barnekoena da, bere orbitaTebe etaEuropakoen artean dago. Jupiterren barne sateliteak barne, Jupiterretik dagoen bosgarren ilargia da. Iok 42,5 ordu inguru behar ditu Jupiterren inguruan orbita bat osatzeko (bere mugimendua behaketa gau bakar batean ikus dadin bezain azkarra). Io, 2:1 erresonantzia orbital batean dago Europarekin, eta 4:1 erresonantzia orbital bateanGanimedesekin, Europak osatzen duen orbita bakoitzeko Jupiterren bi orbita osatuz, eta lau orbita, Ganimedesek osatzen duen orbita bakoitzeko. Erresonantzia honek Ioreneszentrikotasun orbitala (0,0041) mantentzen laguntzen du, bere jarduera geologikorako lehen mailako beroa ematen duena[20]. Behartutako eszentrikotasun hori gabe, Ioren orbitaitsasaldiaren azelerazioren eraginpean legoke ibiliko litzateke, geologikoki hain aktiboa ez den mundu batera eramango lukeena.
Galilear gainontzeko sateliteek etaIlargiak bezala, biraketaren eta errotazioaren arteko sinkronizazioa dago, Jupiterrerantz apuntatzen duen aurpegi bat mantenduz. Sinkronia honek Ioren luzera-sistemaren definizioa ematen du. Beti Jupiterrera begira dagoen aldea, subjobiar hemisferioa bezala ezagutzen da, beti kanpora begira dagoen aldea, berriz, antijobiar hemisferioa bezala ezagutzen da. Beti bere orbitan bidaiatzen duen norabidean orientatua dagoen aldea, hemisferio nagusia bezala ezagutzen da, beti kontrako norabidean orientatua dagoen aldea, jarraipen hemisferioa bezala ezagutzen den bitartean[21].
Ioren gainazaletik, Jupiterrek 19,5ºko arku bat izango luke zeruan, Jupiter Lurretik Ilargiaren itxurazko diametroa baino 39 aldiz handiagoa.
3.600 kilometrotako diametroa duenez Jupiterren sateliteen artean hirugarren handiena da eta gureIlargia baino zerbait handiagoa.
Lautada zabalak ditu eta tarteka mendikate luzeak. Ez dira ordea meteoritoen kraterrak ikusten, izan ere bere 400 sumendi aktiboek azala etengabe berrizten baitute[22]. Sumendi hauetako batzukEverest mendia baino garaiagoak dira[23] eta jaurtitzen dituztensufre etasufre dioxido hodeiak 500 kilometrotako altuerara ere iristen dira. Hauek erortzean sufre urtuzko aintzira zabalak eratzen dituzte[2]. Sufre honek kolore horixka ematen dio sateliteari.
Barnealdeanplaneta telurikoen antzeko osaketa du, hau da,silikatozko arrokak dira nagusi, sufrea ere ugaria den arren. 900 km inguruko erradioa duen nukleo urtua duela pentsatzen da. Nukeloan burdina egongo dela uste da, Iok magnetosfera duela frogaturik baitago.
Ioren goiko atmosferako auroren distira. Kolore ezberdinek atmosferaren osagai ezberdinen emisioa adierazten dute (berdea sodiotik dator, gorria oxigenotik eta urdina sufre-dioxidoa bezalako gas sukoietatik). Io eklipsean zegoela hartutako irudia.
Iok oso atmosfera fina du, batez eresufre dioxidoz osatua (), kopuru txikiagoan agertzen diren beste konposatu batzuekin,sulforo monoxodioa (),kloruro sodikoa () etasufre etaoxigeno atomikoa[24]. Atmosferak aldaketa nabarmenak ditu dentsitatean eta tenperaturan eguneko orduaren, latitudearen, sumendien jardueraren eta gainazalean dagoen izotzaren arabera. Iorenpresio atmosferikoa gehienez ere 3.3 x 10−5 eta 3−4pascal artean dago.
↑...Inprimis autem celebrantur tres fœminæ Virgines, quarum furtivo amore Iupiter captus & positus est, videlicet Io Inachi Amnis filia... Primus à me vocatur Io... [Io,] Europa, Ganimedes puer, atque Calisto, lascivo nimium perplacuere Jovi.
↑Marazzini, Claudio. (2005). I nomi dei satelliti di Giove: da Galileo a Simon Marius (The names of the satellites of Jupiter: from Galileo to Simon Marius). Lettere Italiane, 391–407 or..
.svg)
