| Idiazabal | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Gipuzkoa,Euskal Herria | |||||||||||
 Idiazabalgo udaletxea. | |||||||||||
| |||||||||||
| Administrazioa | |||||||||||
| Estatua | Espainia | ||||||||||
| Erkidegoa | Euskal Autonomia Erkidegoa | ||||||||||
| Lurraldea | Gipuzkoa | ||||||||||
| Eskualdea | Goierri | ||||||||||
| Izen ofiziala | Idiazabal | ||||||||||
| Alkatea | Iñaki Alberdi Iparragirre | ||||||||||
| Posta kodea | 20213 | ||||||||||
| INE kodea | 20043 | ||||||||||
| Herritarra | idiazabaldar | ||||||||||
| Ezizena | azeriak | ||||||||||
| Kokapena | |||||||||||
| Koordenatuak | 43°00′39″N2°14′01″W / 43.0107°N 2.2336°W /43.0107; -2.2336 | ||||||||||
 | |||||||||||
| Azalera | 29,47 km² | ||||||||||
| Garaiera | 210 m | ||||||||||
| Distantzia | 45 kmDonostiara | ||||||||||
| Demografia | |||||||||||
| Biztanleria | 2.268(2024) −7 (2023) | ||||||||||
| |||||||||||
| Dentsitatea | 0,77 bizt/km² | ||||||||||
| Hazkundea (2003-2013)[1] |  % 11,93 | ||||||||||
| Zahartze tasa[1] | % 18,13 | ||||||||||
| Ugalkortasun tasa[1] | ‰ 71,57 | ||||||||||
| Ekonomia | |||||||||||
| Jarduera tasa[1] | % 76,47(2011) | ||||||||||
| Genero desoreka[1] | % 16,33(2011) | ||||||||||
| Langabezia erregistratua[1] | % 7,6(2013) | ||||||||||
| Euskara | |||||||||||
| Euskaldunak[2] | % 82.82 + % 5.85 hartzaile(2021) | ||||||||||
| Etxeko erabilera[3] | % 71.9(2021) | ||||||||||
| Datu gehigarriak | |||||||||||
| Sorrera | 1615(juliotar egutegia) | ||||||||||
| Webgunea | http://www.idiazabal.eus | ||||||||||
IdiazabalGipuzkoako hegoaldekoudalerri bat da,Goierri eskualdekoa.Idiazabalgo gazta ezagunari izena eman dio.
Bertako lagunarteko hizkeran,Ízal esaten zaio herriari.
Izenaren aipamenik zaharrena 1199. urtekoa da, etaIviazaval (egungo euskal idazkeran,Ibiazabal) formarekin ageri da. Geroztik, ordea,Idiazabal forma ageri da, edo haren aldaerak (Ydiaçabal, Ydiaçaual, Ydiaçaval, Idiazaval).[4]
Etimologiari dagokionez, bi dira hizkuntzalariek darabiltzaten hipotesiak:[4]
Gipuzkoako hegoaldean dago Idiazabal,Goierriko bailaran, eta 29,5 km² lur hartzen ditu haren mugapeak.
Donostiatik 45 kilometrora, N-I errepideari jarraitu beharko dio Idiazabalera heldu nahi duenak. Herrira jotzeko, kilometro pare bat lehenago dagoen bidegurutzetik sartu behar da.
Aro Kretazikoaren erdi aldera itsaspean itxuratutako materialez daude osatuak ia erabat Idiazabalgo lurrak; orain dela 112 milioi urte hasi zen prozesua eta 22 milioi urte geroago bukatu. Higadura eragileek (haizeak, urak...) ordutik gaur egun arte higatu eta garraiatu dituzten materialakOriaren etaUrtsuaranen ibar azaletan, behealdean, geratu dira jalkita.
43 graduko ipar latitudean egonik, Idiazabal bete-betean klima epelen eskualdean dago sartua. Itsasotik oso gertu (31 kilometro herri gunetik),Europako kontinentearen mendebaldean eta mendi artean dagoenez, klima atlantikoa da.
Klima atlantikoari dagokionez, neguan hostoa galtzen duten espezieek osatutako basoak dira nagusi.Arboladi horien azpian, era askotako sastraka eta belarkiak izaten dira, lurzoruaren, argitasunaren eta abarren arabera.
Baso horiek kendu eta, haien ordez, beste espezie batzuk aldatu dira leku askotan. Beste batzuetan, ganaduarentzako larreak ugaltzeko, beste gabe, baso autoktonoak kendu egin dira; horrelakoetan, larre horiek bertan behera geratu direnean, berezko basoa berriro etorri bitartean,ote,garo,txilar eta abarrez osatutako paisaia sortu ohi da.
Gutxi diraErdi Aroaren aurretik aurki daitezkeen aztarnak. Bere mendietan hainbatdolmen etatumulu aurki daitezke, hala nolaDorronsoroko Jentilzuloa,Urrezuloko Armurea,Atxurbi,Praalata,Aitxu,Napalatza,Unanabi,Etzegarate,Bidarte edoZorroztarri.Brontze Aroko aztarnak aurkitu dira bertan.[5] K.a. 3200 eta K.a. 1300 artean datatu dira.[6]
1898anII. mendeko hainbatAntzinako Erromakotxanpon aurkitu ziren harrobi batean. Horietatik bost kontserbatu dira, biAntonino Piorenak, batFaustina Zaharra enperatrizarena eta biKomodorenak.[7] Beraz eskualdean erromatarren presentziaren bat egongo zela pentsa daiteke. Manuel Lekuonak dio elizako pontea bisigodoen garaikoa izan zitekeela.[6]
X. mendeko Goenekoa, Barrenekoa, Albisu eta Serotegi dira ezagutzen diren baserririk zaharrenak. Ondoren eraiki ziren Altamira, Gurutzeta, Aizkorreta-Saletxe eta Goatse-Garako baserriak. Bailararen behealdera XII. mendean iritsi zen.[8]
1199. urtean lehen aldiz agertu zen idatzita herriaren izena.[5]1384anSegurako hiribilduarekin batzeko dokumentua egin zuten, herri hau izan baitzen, denbora luzez, eskualdeko hiriburu zibila.Astigarreta,Zegama,Zerain,Gabiria,Gudugarreta, Idiazabal,Legazpia,Mutiloa etaOrmaiztegik urte horretanAhaide Nagusiek egiten zituzten lapurketa eta erailketengandik babesteko dokumentua sinatu zuten. 1387ko otsailaren 2anJoanes I.a Gaztelakoak batasun hori onartu zuenÁvilan sinatutako dokumentu batean eta 1393anHenrike III.a Gaztelakoak ere berretsi zuenMadrilen.[9] Idiazabalen anexioa Segurako barrutira egin bazen ere, herriaren mugetan zeuden mugarriak mantendu ziren, mendien jabetzarekin batera.
Garai hartan baserri gehienak egurrezkoak izango ziren, gehienez harri batzuk oinarri gisa. Baserriaren ekonomiari lotuta industria ere bazen,errotak etaolak, adibidez.[6]
1599an Ataunekin gatazka izan zen ez zietelako uzten euren animaliak euren lurretara eramaten. Probintziak baimena ematen zuen animaliek eguzkia ateratzen zenetik sartzen zen arte kontzejuko mendietan izatera, eta idiazabaldarrek uste zuten herritar batek nonbaiten hartzen bazuen gaua pasatzeko aukera, animaliak beraiekin egon behar zirela. 1612ko urtarrilaren 19an Valladoliden izandako epaiketak arrazoia eman zioten Idiazabali.[8]
1615. urtean bereizi zen Idiazabal Seguratik, etahiribildu titulua eman zioten, behar beste diru ordainduta. Zehazki hogeita sei auzokide eta erdi kontatu ziren, eta 70.795 erreal ordaindu behar izan zituzten.[8] Herriko etxea "kontzeju etxe" bilakatu zen eta Gipuzkoako Batzar Nagusietan esku hartzeko eskubidea lortu zuen. Hala ereAtaun, Segura, Zegama edo Mutiloarekin batera bidali ohi zituen ordezkariak.[6]
XVI. eta XVII. mendeetan eraiki zen herriko eliza, estilo gotikoan.[5] 1561era arte IdiazabalenNafarroarantz zihozen garraioek hamarrenak ordaindu behar zituzten.
XVII. mendean Idiazabalek hiru herritar bidali behar dituen gerra baldin bazegoen.Konbentzio Gerran, ordea, 70 bidali behar izan zituen "muga ziantzera". Garai horretako alkatea Manuel Ignacio de Urreta zen.[8]
1847anPascual Madozek honela deskribatu zuen herria:[10]
| « | 22 etxe ditu herria osatzen, eta 122 baserri barreiaturik, herriko etxea, eta oso segurua ez den kartzela, bi sexuentzako eskola 40 ikaslerekin. Parrokia eliza du, bikario batekin, 2 onuradun osorekin eta bat errazio erdiarekin, Valmedianoko Markes jaunaren esku. 6 baseliza eta hilerria du. Lurzorua kalitate erregularrekoa da. Bideak: Beasaina, Segurara eta mendietara doazenak, baina oso egoera txarrean daude; aurten Beasaindik Altsasura doan kotxeentzako errepidea eraikitzen hasi dira. Korreoa Villarealetik (sic) jasotzen da oinez. Produktuak: garia, artoa, babarrunak, babak, patatak eta gaztainak. Behi eta artile ganadua, bere esnearekin oso gazta onak egiten direlarik. Erbiak eta orkatzak ehiza daitezke, eta amuarrainak eta aingiren arrantza dago. Nekazaritza eta abeltzaintzaz gain, zazpi errota eta burdinola bat dago. Biztanleria: 1.087 arima. | » |
Idiazabal baserriarekin lotutako herria izan da. 1860. urtean 1.716 biztanle zituen herriak, baina gehienak baserrietan bizi ziren. Herrigunean 30 etxe inguru zeuden, horietako asko ere baserri.XIX. mendearen bukaeranAmeriketara immigrazio handia izan zen, egoera ekonomikoak bultzatuta.[5]
_-_Fondo_Mar%25C3%25ADn-Kutxa_Fototeka.jpg)
XX. mendearen hasieran iritsi ziren, elektrizitatea, kanileko ura, plaza berria, kanposantu berria, eskola... batez ere Ameriketatik bueltatutako Indianoek bultzatuta. Garai horretakoak dira hainbat jauregi, Altolagirrerenea edo Floreaga kasu.[5]
Espainiako Gerra zibilaren ostean industria asko etorri zen Idiazabalera, eta enpresa garrantzitsuak sortu ziren:Ampo, Jaso edoPatricio Echeverría kasu. Garai honetan inmigrazioa etorri zen herrira, eta baserritik herrigunerako bidea egin zuten askok.[5]
1947an Seguraren esku zegoenUrtsuaran auzoa Idiazabalen batu zen.
Industria (elikagai-industria, hegazti-hazkuntza, mekanika eta metalgintza); zerbitzuak (garraioak, ostalaritza); basogintza (pagoa, artea eta pinua); eta abeltzaintza dira jarduera nagusiak.
Ondorengoak dira 150 langiletik gora dituzten enpresak:
2017an honela banatzen ziren sektore ekonomikoak: Lehen sektorea BEGaren %1,9. Bigarren sektorea %64,7. Hirugarren sektorea %27,9. Eraikuntza %5,5.[11]
2019an zituen 2.388 biztanleetatik %23,03k 65 urte edo gehiago zituen, eta atzerrian jaiotakoak %6,95 ziren.[11]
| Idiazabalgo biztanleria |
|---|
 |
2023ko maiatzaren 28ko udal hauteskundeetako emaitzen ondorioz Idiazabalgo alkateaEH BildukoIñaki Alberdi Iparragirre da.
Idiazabalgo udalbatza | |||||
Alderdia | 2023ko maiatzaren 28a | ||||
| Zinegotziak | Boto kopurua | ||||
| EH Bildu | 8 / 11 | 832 (% 66,77) | |||
| IzalBerri | 3 / 11 | 373 (% 29,93) | |||
| Euskadiko Alderdi Sozialista (PSE-EE(PSOE)) | 0 / 11 | 17 (% 1,36) | |||
| Datuen iturria: [http://www.euskadi.eus/ab12aAREWar/resultado/maint emaitzak euskadi.eus webgunean] | |||||
2019ko maiatzaren 29ko hauteskundeetako emaitzen ondorioz Idiazabalgo alkateaEH BildukoIñaki Alberdi Iparragirre da.[12]
Idiazabalgo udalbatza | |||||
Alderdia | 2019ko maiatzaren 29a | ||||
| Zinegotziak | Boto kopurua | ||||
| EH Bildu | 6 / 11 | 729 (% 55,19) | |||
| Izal Bai | 5 / 11 | 547 (% 41,41) | |||
| Euskadiko Alderdi Sozialista (PSE-EE(PSOE)) | 0 / 11 | 21 (% 1,59) | |||
| Datuen iturria: [http://www.euskadi.eus/ab12aAREWar/resultado/maint emaitzak euskadi.eus webgunean] | |||||
2015eko udal hauteskundeetan hauek izan ziren emaitzak: Izal Baik 789 boto.EH Bilduk 458 boto.PPk 12 boto.PSE-EEk 11 boto.[13][14] Ioritz Imaz aukeratu zuten alkate.[15]
Hauek izan dira Idiazabalgo azken alkateak:
| Alkatea | Agintaldi hasiera | Agintaldi amaiera | Alderdia[16] | |
| Santiago Aguirre Elorza[16][17] | 1979 | 1983 | Euzko Alderdi Jeltzalea | |
| Santiago Aguirre Elorza[17] | 1983 | 1987 | Euzko Alderdi Jeltzalea | |
| 1987 | 1991 | |||
| Antton Irizar | 1991 | 1995 | Eusko Alkartasuna | |
| Antton Irizar | 1995 | 1999 | Eusko Alkartasuna | |
| Antton Irizar | 1999 | 2003 | Eusko Alkartasuna | |
| Antton Irizar[15] | 2003 | 2007 | Eusko Alkartasuna-Euzko Alderdi Jeltzalea | |
| Ioritz Imaz Baztarrika[15] | 2007 | 2011 | Izal Bai | |
| Ioritz Imaz Baztarrika[15] | 2011 | 2015 | Izal Bai | |
| Ioritz Imaz Baztarrika[15][18] | 2015 | 2019 | Izal Bai | |
| Iñaki Alberdi Iparragirre[18][19][20] | 2019 | 2023 | Euskal Herria Bildu | |
| Iñaki Alberdi Iparragirre | 2023 | Jardunean | Euskal Herria Bildu | |
Idiazabalgoeuskalkiagipuzkeraren[24] aldaera da, etaGoierriko hizkera[25] hain zuzen.Urolaldeko hizkerarekin batera Sartaldeko azpieuskalkia[26] osatzen du Goierrikoak, baina Urolaldekoan sakonagoa da mendebaleko euskararen eragina. Nortasun beteko hizkera da Goierrikoa, batasun handikoa, nahiz eta gorabeherak badiren mendebaletik ekialdera, hau da,Segura,Zegama etaLegazpitikZaldibia edoLegorretara.Ataungoa ere berezia da, ziurrenik, bakarti samar eta Nafarroako mugan dagoelako.Abaltzisketak eta IkaztegietakTolosaldearekin lotura egiten dute, etaUrretxuk etaZumarragak, berriz,Goierri etaUrolaldearen artekoa.
2016an herritarren %85,75 euskalduna zen.[11]
2021etikUdalerri Euskaldunen Mankomunitateko kide da.
Eusko Jaurlaritzak ondare izendatutakoak:
IdiazabalGipuzkoako Partzuergo Txikiko etaGipuzkoa eta Arabako Partzuergo Orokorreko kide da berauen sorreratik.
 | Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena: Gipuzkoa |
Datuak:Q1619118
Multimedia:Idiazabal /Q1619118
Liburuak:Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Idiazabal | ||
Abaltzisketa ·Aduna ·Aia ·Aizarnazabal ·Albiztur ·Alegia ·Alkiza ·Altzaga ·Altzo ·Amezketa ·Andoain ·Anoeta ·Antzuola ·Arama ·Aretxabaleta ·Arrasate ·Asteasu ·Astigarraga ·Ataun ·Azkoitia ·Azpeitia ·Baliarrain ·Beasain ·Beizama ·Belauntza ·Berastegi ·Bergara ·Berrobi ·Bidania-Goiatz ·Deba ·Donostia ·Eibar ·Elduain ·Elgeta ·Elgoibar ·Errenteria ·Errezil ·Eskoriatza ·Ezkio-Itsaso ·Gabiria ·Gaintza ·Gaztelu ·Getaria ·Hernani ·Hernialde ·Hondarribia ·Ibarra ·Idiazabal ·Ikaztegieta ·Irun ·Irura ·Itsasondo ·Larraul ·Lasarte-Oria ·Lazkao ·Leaburu ·Legazpi ·Legorreta ·Leintz Gatzaga ·Lezo ·Lizartza ·Mendaro ·Mutiloa ·Mutriku ·Oiartzun ·Olaberria ·Oñati ·Ordizia ·Orendain ·Orexa ·Orio ·Ormaiztegi ·Pasaia ·Segura ·Soraluze ·Tolosa ·Urnieta ·Urretxu ·Usurbil ·Villabona ·Zaldibia ·Zarautz ·Zegama ·Zerain ·Zestoa ·Zizurkil ·Zumaia ·Zumarraga |  | |
