Movatterモバイル変換


[0]ホーム

URL:


Edukira joan
WikipediaEntziklopedia askea
Bilatu

Hungaria

Wikipedia, Entziklopedia askea
Hungaria
Magyarország
Ereserkia:Himnusz
Goiburua: Ez du
Historikoa: Regnum Mariae Patrona Hungariae
("Maria Hungariako Zaindariaren Erresuma")

Hungariako bandera

Hungariako armarria
Geografia
HiriburuaBudapest
47°29′54″N 19°2′27″E
Azalera93.011,4 km² eta 93.030 km²
Punturik altuenaKékes(en)Itzuli (1.015 m)
Punturik sakonenaGyálarét(en)Itzuli (75,8 m)
KontinenteaEuropa
MugakideakEslovakia,Ukraina,Errumania,Serbia,Kroazia,Eslovenia etaAustria
Administrazioa
Gobernu-sistemaerrepublika parlamentarioa
Hungariako presidenteaTamás Sulyok
Hungariako lehen ministroaViktor Orbán
LegebiltzarraHungariako Biltzar Nazionala
Epai autoritateaConstitutional Court of Hungary(en)Itzuli
Harreman diplomatikoakIkusi mapa Wikidatan
Zeren kide
ikusi
Demografia
Biztanleria9.599.744
Dentsitatea103,21 bizt/km²
Hizkuntza ofizialak
Erabilitako hizkuntzak
Ezkontzeko adinagenero guztiak: 18
Emankortasun-tasa1,35(2014)
Eskolaratu gabeko umeak62.764(2015)
Alfabetizazioa% 100(2015)
Derrigorrezko eskolaratzea3-16
Bizi-itxaropena70,67707(1999)
Giniren koefizientea30(2019)
Giza garapen indizea0,846(2021)
Ekonomia
BPG nominala139.135.029.758,29 $(2017)
BPG per capita14.278 $(2017)
BPG erosketa botere paritarioa281.880.134.196 nazioarteko dolar(2017)
BPG per capita EAPn28.798,643 nazioarteko dolar(2017)
BPGaren hazkuntza erreala2 %(2016)
Erreserbak28.002.680.652 $(2017)
Inflazioa1,8 %(2016)
Historia
Sorrera data:1000koabendua
Bestelako informazioa
Aurrezenbakia+36
ISO 3166-1 alpha-2HU
ISO 3166-1 alpha-3HUN
Ordu eremua
ikusi
Elektrizitatea230 V. 50 Hz.europar loki etaSchuko
Internet domeinua.hu
kormany.hu

Hungaria[1] (hungarieraz:Magyarország), ofizialkiHungariako Errepublika[1] (hungarieraz:Magyar Köztársaság), Erdialdeko Europakoestatu itsasgabea da.Austria,Eslovakia,Ukraina,Errumania,Serbia,Kroazia etaEslovenia ditu mugakide. 93.028 kilometro koadroko eremua du,[2] eta 2014an, 9.877.365 biztanle zituen.[3] HiriburuaBudapest du.

KHEE,NATO etaEuropar Batasuneko kidea da, etaSchengen estatua. Hizkuntza ofizialahungariera (magyar) da,fino-ugrikoa. Europar Batasuneko hizkuntza ofizialen artean, jatorriindoeuroparra ez duten lau hizkuntzetako bat da: beste hirurakfinlandiera,estoniera etamaltera dira.

Geografia

[aldatu |aldatu iturburu kodea]
Mapa topografikoa

Mugak

[aldatu |aldatu iturburu kodea]

HungariaErdialdeko EuropakoPanoniako ordokian dago. IparraldeanEslovakiarekin du muga, ekialdeanErrumaniarekin, hegoaldeanSerbiarekin, hego-mendebaldeanKroaziarekin, mendebaldeanEsloveniarekin, ipar-mendebaldeanAustriarekin eta ipar-ekialdeanUkrainarekin.

Erliebea

[aldatu |aldatu iturburu kodea]

Eremuaren erdia baino zertxobait gehiagoordokiak dira. Zabaldi eskualde nagusiakHungariako Ordoki Txikia, mendebaldean, etaHungariako Ordoki Handia, hego-ekialdean, dira. Azken horren puntu gorena itsas mailatik 183 metro baino ez da.Transdanubiamuinoz etamendi txikiz osatutako eskualdea da. Bertako mendebaldean dagoAlpokalja,Alpeen ekialdeko zerrenda, eta baita Transdanubiar Mendiak, erdialdean, eta Mecsek mendiak, hegoaldean, ere. Eskualdeko tontorrik garaiena Írott-kő da (882 m). Herrialdeko mendi garaienakKarpatoetan daude, iparraldean,Eslovakiako mugan; garaienaKékes da (1.014 m)

Hidrografia

[aldatu |aldatu iturburu kodea]

Bi ibai nagusik iparraldetik hegoaldera zeharkatzen dute lurraldea:Danubio (Alpe mendietan sortzen direnRába etaDrava adarrekin) mendebaldean, etaTisza (Karpato mendietan du iturburua) ekialdean. Danubioz haraindiBalaton aintzira dago, Erdialdeko Europakoaintzirarik handiena. Munduko laku termal handiena,Hévíz lakua, Hungarian dago.

Klima

[aldatu |aldatu iturburu kodea]

Bertako klimakontinentala da, hezetasun gutxikouda beroekin eta elur ugarikonegu hotzekin. Urteko batez besteko tenperatura 9,7 °C da, udakoa 27/35 °C eta negukoa 0/−15 °C. Muturrekoak 42 °C eta −29 °C dira. Urtean metatutako prezipitazioaren batez bestekoa 600 mm inguru da. Hegoaldeko eskualde txiki batean,Pécs inguruan, klima mediterraneoa dela esaten da baina, berez, uda beroxeagoak baino ez ditu.

Historia

[aldatu |aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Hungariako historia»

Lehen urteak

[aldatu |aldatu iturburu kodea]
Árpád eta magyar armadaKarpatoak zeharkatzen.

Egungo Hungariak hartzen duen lur eremuan gizakia Historiaurreaz gero bizi da.K.a. III. mendean Tène kulturako zelta herriak heldu ziren lur horietara etaK.a. I. mendeandaziarrak izan ziren, harik etaerromatarrek lurraldea hartu zuten arte, K.a. I. mendearen eta K. o. II. mendearen artean.

Migrazio Garaian, magyarren etorreraren aurretik, beste herri franko kokatu ziren erromatarrek deitutakoPanonia lurraldean. Haien artean, lehenetako bathunoak izan ziren,Atilaren agindupean inperio boteretsua osatu zutenak. Haien ostean,ostrogodoak etalombardiarrak joan ziren.560ko hamarkadan,abaroek erresuma bat eratu zuten lurralde horretan. Nagusitasun militarra edukita, bi mendez ondoko guztiei egin zieten eraso. Azkenean,Karlomagnorenfrankoek mendebaldean etabulgariarrek ekialdean garaitu zituzten. Hala ere, ez batek, ez besteek, ezin izan zuten estatu iraunkorrik antolatu. Izan ere, handik gutxira (896an) magyar batu berriak finkatu ziren bertan,Árpád buru zutela.

Erdi Aroa eta Aro Modernoa

[aldatu |aldatu iturburu kodea]

Finkatu eta hurrengo urteetan eraso eta arpilaketa andana burutu zutenEuropa osoan zehar, harik eta955eanOdon I.ak,Germaniako Erromatar Inperio Santuko lehen enperadorea izatekoa zenak,Lechfeldeko guduan garaitu zituen arte.1000rako hungariarrak kristautu ziren.

Luis I.a Handia erregearen mendeko lurraldeak.

Erdi AroanHungariako Erresuma oso zabala izan zen, egungoEslovakia,Transilvania,Voivodina etaEslavonia hartzen zituena.Bela III.a erregearen agintaldiaren (1172-1196) ondoren, aitonen semeek gero eta indar handiagoa lortu zuten erregeen kaltetan.1241eanmongolek beretu zuten erreinua, eta jende asko hil zuten. Ordu arte aginpidean egon zen Arpad dinastia desagertu zenean,Anjou etxekoKarlos I.ak lortu zuten agintaritza (1308). Karlos I.aren ondorengoak,Luis I.a Handiak (1342),Balkanen iparralderaino hedatu zuen erreinua, eta Buda hirian (Budapest, gero) jarri zuen gortea.

Erreinuaren garairik oparoenaMatias Corvinoren agintaldian (1458-1490) izan zen: sartaldeko monarkien antzerako gortea inguratu zuen eta sortalderantz hedatu zuen erreinua. Corvino hil ondoren, erregetzara iristeko borrokek monarkiaren ahalmena ahuldu zuten, eta1526anturkiar otomanoak beretu zuten lurraldea,1526anLuis II.a erregeaMohácseko guduan garaitu ondoren.

1526ko Mohácseko guduak amaiera eman zion Hungariako Erresumari, nahiz eta lurralde txiki batek independentziari eutsi zion, Pózsony (Pressburg, gaur egunBratislava) hiriburua zuela.1686. urtean, Austriakohabsburgotarrek turkiarrak kanpora egotzi zituzten eta mendean hartu zuten lurraldea. Nolanahi ere, Hungaria austriar probintzia bat zen administrazioari zegokionez, etaalemana hizkuntz ofizial izendatu zuten (1780). Austriak indarrean jarri zuen zentralismoak Hungariaren independentzia nahia suspertu zuen eta herria matxinatu egin zen.

XIX. mendea

[aldatu |aldatu iturburu kodea]
Lajos Kossuth

1848an,Lajos Kossuthen gidaritzapean,iraultza liberala izan zen, eta hungariarrek independentzia aldarrikatu zuten austriarren kontrako garaipena lortu ondoren; hala ere, austriarrek matxinada gogor zanpatu eta aginpidea eskuratu zuten berriro,Errusiaren laguntzarekin. Errepresio politikoaren garaia hasi zen,1860ko hamarkadarako apaldu zena.

Austriaren etaPrusiaren arteko gerran,Sadowako guduan (1866) austriarrak galtzaile atera zirenean,Austria-Hungariako Inperioaren indarra ahuldu egin zen etaFrantzisko Josef I.a enperadoreak nolabaiteko autogobernua eman behar izan zion lurraldeko zati bati. Honela,1867tik aurrera, enperadore bakarra izan arren, bi erresuma sortu ziren, Austriakoa eta Hungariakoa. Hungarian, boterea aristokrazia lurjabe boteretsuaren esku zegoen. Lurraldearen magiarizazioa bultzatu zuenBudapest hiriburu berritik.

XX. mendea

[aldatu |aldatu iturburu kodea]

Lehen Mundu Gerran Austria galtzaile izan zen eta handik gutxira desegin zenAustria-Hungariako Inperioa.1919ko azaroaren 16an,Mihály Karolyiren gidaritzapean zegoen batzorde nazionalak errepublika independente izendatu zuen Hungaria. Urte bereko martxoaren 21ean, Karolyiren gobernu sozialdemokrataren ordez sobietar errepublika ezarri zen indarrean, etaBéla Kun errepublikaren buru. Kun-en gobernukomunistak eliza katolikoari aurre egin behar izan zion eta oposizioko indar guztiak gogor zapaltzen ahalegindu zen.Miklós Horthy almiranteak,Errumaniako gudarosteak lagunduta, erregimen komunista kentzea lortu zuen1919ko abuztuaren 4an, eta parlamentu monarkia ezarri zen berriro.1920ko uztailean Hungariak eta aliatuek Trianonen izenpetu zuten hitzarmenaren arabera, Hungariako eremua 325.411 km² izatetik 92.963 km² izatera laburtu zen.

1920tik aurerra,Miklós Horthy erregeordea izan zen, botere diktatorialekin. Ondorengo urteetako ekonomia krisiak eskuindarren erreakzioa izan zuen ondorio, etaIstván Bethlen kontserbadorearen gobernualdian sindikalistak etajuduak esetsi zituzten (izualdi zuria).1938an Hungariak etaAlemania Nazik bat egin zuten etaEslovakiako hegoaldea eta Karpato-Ruthenia lurraldea berreskuratu zuten hungariarrek.Ardatzarekin aliatuta ere,Bigarren Mundu Gerran alemaniarrek Hungaria okupatu zutenaliatuekin bere kasa bakea sinatzen saiatu zenean. Alemaniak Bigarren Mundu Gerra galdu zuenean, Hungariak hartutako lurraldeak atzera itzuli behar izan zituen eta 330 milioi dolar ordaindu indemnizazio gisa.

Hungariako armarri komunista (1949-1956)

Bigarren Mundu gerra amaiatu zelarik,sobietar armadak Hungaria okupaturik zuen.1947an komunistek lortu zuten aginpidea, eta eratu zen konstituzio berriakHerri Errepublika bilakatu zuen herrialdea. Urte hartatik aurrera SESB-ren politika ereduari jarraitu zitzaion.1956an,Imre Nagy lehen ministro erreformazalea burua zela,iraultza piztu zen. Europako sortaldeko nazioek ez zuten esku hartu eta sobietar gudarosteak gogor zanpatu zuen matxinada, eta jende asko hil. Hurrengo urteetan ekonomiaren egoera hobetuz joan zen, industria indartzearekin batera, Hungariako Langileen Alderdi Sozialistako buruJános Kádár komunistaren gidaritzapean.

Azken urteak

[aldatu |aldatu iturburu kodea]

János Kádárek arazo handiei aurre egun behar izan zien1986an, gazteen martxa bat gogor zapaldu zuenean, eta bi urte geroago,Budapesten herritarrak erreformak eskatzen hasi zirenean. Gobernuak prentsa zentsura lasaitu behar izan zuen, eta sindikatuak eta alderdi politikoak baimendu zituen.

1986 eta1988 bitarteanDanubion presa handi bat eraikitzearen aurkako protestak egin zituzten hungariar eta austriarekologistek. Presa egitea Hungaria etaTxekoslovakiaren proiektu bat zen, etaAustriaren babesa zuen. Tirabira askoren ondoren, gobernuak proiektua bertan behera uztea erabaki zuen azkenean.

1989ko urtarrilean Legebiltzarrak greba eskubidea, manifestazio eskubidea eta elkarte politikoak sortzeko eskubidea onartu zuen legez. Urte hartan bertan Hungariako Langileen Alderdi Sozialistak alderdi bakarreko sistema arbuiatu zuen. 1989ko martxoan hauteskundeak egitea eta sobietar gudarostea Hungariatik joatea eskatu zuten 100.000 pertsonak Budapesten. Alderdi Sozialistak eta oposizioak Hungariako Errepublika aldarrikatzea eta alderdi bakarreko gobernu sistema deuseztatzea hitzartu zuten.Varsoviako Ituneko herrialdeen artean Hungaria izan zenGerra Hotzaren nazioarteko loturak hausten aurrena. 1989. urtearen bukaeran Hungariako Langileen Alderdi Sozialista Hungariako Alderdi Sozialista bihurtu zen, baina sektore batek lehengo izenari eutsi zion.

1990eko hauteskundeetan Hungariako Foro Demokratikoak botoen % 43 eskuratu zuen eta gobernua antolatu zuen bi alderdi txikiren laguntzarekin; Alderdi Sozialistak eta Langileen Alderdi Sozialistak, berriz, botoen % 10,3 eta % 3,5 eskuratu zituzten. Hungariako Lehen Ministroa eta Txekoslovakiako etaPoloniako presidenteakKrakovian elkartu ziren1991. urtearen bukaeran, herrialde horien elkarren arteko lana sustatzeko. Hiru agintariekNATOrekin, Mendebaldeko Europar Batasunarekin etaEuropako Ekonomia Erkidegoarekin harremanak sendotzeko asmoa azaldu zuten. Garai hartan Hungariak zuen Europa osoko kanpo zorrik handiena: 1990ean familia batek oinarrizko kontsumo gaiak erosteko pertsona baten soldataren % 75 behar zuen; hurrengo urtean, soldataren % 90. Hungariako 10 milioi biztanleetatik 2 milioi behartsu ziren. Krisi egoera hartan, manifestazio nazionalistak eta xenofoboak ugaldu ziren. Foro Demokratikoko lehendakariordeak,István Csurka idazleak, manifestu bat plazaratu zuen, komunistei, liberalsartaldetarrei,ijitoei eta juduei leporatuz klima soziala usteltzearen erantzukizuna. Handik egun gutxira manifestazio handi bat egin zen (70.000 pertsona inguru), alderdi politiko desberdinek deitua, demokraziaren alde eta erradikalismoaren aurka. Justiziak, bestalde, berrogeita zortzineonazi kondenatu zituen ijitoei eta atzerritarrei eraso egiteagatik.

1993ko urrian,Péter Borossek hartu zuen Lehen MinistroJozsef Antallen lekua. Budapesten, kutsadura handia zela eta, hamar egunez haurrak kalera ez ateratzea gomendatu zen.1994ko martxoan, hauteskunde kanpainaren erdian, gobernuak irrati publikoko 129 kazetari kaleratu zituen, eta bertan behera utzi behar izan ziren estatuko hiru irratietan hogeita hamar bat kultura eta politika programa. Maiatzeko hauteskunde orokorretanGyula Hornen Hungariar Alderdi Sozialistak botoen % 54 eskuratu zituen, 386 aulkietatik 208. Demokrata Libreen Aliantzak, berriz, aurreko hauteskundeetan baino hogei eserleku gutxiago eskuratu zituen (70), eta Foro Demokratiko ofizialista 165 eserleku izatetik (botoen % 43), 37 izatera igaro zen (botoen % 10). Horn izendatu zuten Lehen Ministro. Urtearen bukaeran udal hauteskundeetan berretsi zuten komunistek beren nagusitasuna. 1995eko martxoan, baina, defizitari aurre egiteko neurri ekonomiko gogor batzuk onartu ondoren, herritarren babesa galdu zuen.

2004an HungariaEuropar Batasunean sartu zen.

1997ko lehenengo hilabeteetan Hungaria NATOn sartzeko negoziazioak hasi ziren. Hungariak bere lurraldeanarma nuklearrak jartzea eta NATOko gudarosteak hartzea onartu zuen. Azaroan, erreferendum bidez, boto emaileen % 85ek herrialdea NATOn sartzearen alde bozkatu zuen. Hautesleen erdiak, ordea, ez zuen parte hartu bozketan.2000. urteanFerenc Mádl (independentea) hautatu zuen Biltzar Nazionalak lehendakari, eta2002ko parlamenturako hauteskundeetan sozialisten (MSzP, Hungariako Alderdi Sozialista) eta demokrata liberalen (SzDSz, Demokrata Askeen Batasuna) koalizioak irabazi zuen, gehiengoarekin;Péter Medgyessy izendatu zuten Lehen Ministro. MSzP alderdia, aurreko alderdi bakarretik sortua (alderdi komunista), politika liberal eta europazalea zuen. SzDSz alderdi liberala zen, ekonomian eta gizarte ekintzan. Horrela bada, emakumeen,homosexualen eta gutxiengo etnikoen eskubideak babesten zituen.

2004an HungariaEuropar Batasunean sartu zen, beste bederatzi herrialderekin batera.Ferenc Gyurcsány hautatu zuten2006an lehen ministro etaIraken zituen militarrak Hungariara itzuliko zirela adierazi zuen.2007an ehun mila pertsona inguruko manifestazio batek lehendakariaren dimisioa eskatu zuen, 2006ko hauteskundeak irabazteko, aurrekontuei buruz gezurra esan zuela onartu baitzuen.

Gobernua eta administrazioa

[aldatu |aldatu iturburu kodea]

Politika

[aldatu |aldatu iturburu kodea]

Hungaria ganbera bakarreko ordezkatze bidezko demokrazia da.Biltzar Nazionalak (hungarieraz:Országgyűlés) 199 kide ditu (3861990-2014 bitartean), lau urtetik behin aukeratzen direnak. Biltzar Nazionalakbotere legegilea du, gobernuak edo legebiltzarrak berak proposatutako legeak onartzeko.

Lehen ministroa (miniszterelnök) gobernuburua da, eta Biltzar Nazionalak aukeratzen du. Legebiltzarrean eserleku gehien dituen alderdiko burua izan ohi da. Berak izendatzen ditu gobernuko ministroak, eta berak bakarrik kargugabetzen ahal ditu. Errepublikako presidentea (köztársasági elnök,államelnök edoállamfő) estatuburua da, eta Biltzar Nazionalak, bost urtetik behin, aukeratzen du. Auzitegi konstituzionalak (15 kide) legeen konstituzionaltasuna epaitzen du.

Banaketa administratiboa

[aldatu |aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Hungriaren banaketa administratiboa»

Administratiboki, Hungaria 19konderritan (singularrean:megye; pluralean, megyék) banaturik dago. Horiez gain,Budapestfőváros (hiriburua) izeneko unitate administratibo berezi batean dago.NUTSeko hirugarren mailako unitate administratiboak dira.

Konderri horiek 175 barrutitan (singularrean:járás; pluralean,járások) banatzen dira. Budapest 23 barrutitan (singularrean:kerület; pluralean,kerületek).1996tik konderriak eta hiriburua 7 eskualdetan bildurik daude, arrazoi estatistikoak direla eta. Horiek Hungariako bigarren mailako NUTSak dira.

Gainera, 23 hirik konderri eskumenak dituzte (singularrean:megyei jogú város). Hiri horietako alkateek botere bereziak dituzte, baina euren konderriaren barnekoak dira (ez dira independenteak).

Hungariako eskualdeak
Hungariako konderriak
Konderria
(megye)
HiriburuaBiztanleria (2011)[4]Eskualdea
Bács-KiskunKecskemét524.841Hegoaldeko Lautada Handia
BaranyaPécs391.455Hegoaldeko Transdanubia
BékésBékéscsaba361.802Hegoaldeko Lautada Handia
Borsod-Abaúj-ZemplénMiskolc684.793Iparraldeko Hungaria
BudapestBudapest1.744.665Erdialdeko Hungaria
CsongrádSzeged421.827Hegoaldeko Lautada Handia
FejérSzékesfehérvár426.120Erdialdeko Transdanubia
Győr-Moson-SopronGyőr449.967Mendebaldeko Transdanubia
Hajdú-BiharDebrecen565.674Iparraldeko Lautada Handia
HevesEger307.985Iparraldeko Hungaria
Jász-Nagykun-SzolnokSzolnok386.752Iparraldeko Lautada Handia
Komárom-EsztergomTatabánya311.411Erdialdeko Transdanubia
NógrádSalgótarján201.919Iparraldeko Hungaria
PestBudapest1.237.561Erdialdeko Hungaria
SomogyKaposvár317.947Hegoaldeko Transdanubia
Szabolcs-Szatmár-BeregNyíregyháza552.000Iparraldeko Lautada Handia
TolnaSzekszárd231.183Hegoaldeko Transdanubia
VasSzombathely257.688Mendebaldeko Transdanubia
VeszprémVeszprém353.068Erdialdeko Transdanubia
ZalaZalaegerszeg287,043Mendebaldeko Transdanubia

Demografia

[aldatu |aldatu iturburu kodea]

Biztanleria

[aldatu |aldatu iturburu kodea]

2014an Hungariak 9.877.365 biztanle zituen[3], 107 biztanle kilometro karratukodentsitatearekin. Biztanle gehienak hirietan bizi dira (% 71,2 2015ean)[2]. Adineka, berriz, honela dago banaturik biztanleria: 0-14 urte bitartekoak, % 14,8; 15-64 urte bitartekoak, % 66,6; eta 65 urtetik gorakoak, % 18,6[2]. Bizi itxaropena 75,9 urtekoa da, 72,2 urtekoa gizonezkoena eta 79,8 urtekoa emakumezkoena (2016ko zenbatespena)[2].

Banaketa etnikoa

[aldatu |aldatu iturburu kodea]

Biztanle gehien-gehienak magiar jatorriko hungariarrak dira. Gainerakoak alemaniarrak, eslovakiarrak, serbiarrak, kroaziarrak, ijitoak eta errumaniarrak dira.

Hizkuntzak

[aldatu |aldatu iturburu kodea]

2011ko datuen arabera,hungariera biztanleriaren % 99ren lehen hizkuntza da[5].

Erlijioak

[aldatu |aldatu iturburu kodea]

Hungariako erlijio nagusiakatolizismoa da, bainakalbinismoa erlijio gutxitu garrantzitsua da. 2011ko datuen arabera, biztanle gehienak kristauak dira (% 52,9): % 37,1 katolikoak (Katolikusok), % 11,1 kalbinistak (Reformátusok) eta % 2,2luteranoak (Evangélikusok);juduak % 0,1 dira,musulmanak % 0,06 eta erlijiorik gabeak, % 18,2[5]. Judu elkartea askoz handiagoa izan zenBigarren Mundu Gerraren aurretik,alemaniar nazien jazarpenaren aurretik, alegia.

Hiri nagusiak

[aldatu |aldatu iturburu kodea]

Hiri nagusiaBudapest da; Danubio ibaiak bi erditan banatzen du hiria: Buda, hiri zaharra, eta Pest, hiri modernoa. Budapest Hungariako industria eta kultura hiri nagusia da. Oso hiri ederra da, eta Europako erdialdeko turismogune garrantzitsuenetako bat,Viena etaPragarekin batera.

Hungariako gainerako hiriak askoz txikiagoak dira:Debrecen (203.506 biztanle), batez ere nekazaritzatik bizi den eskualde bateko merkataritzagune nagusia;Szeged (162.593 biztanle);Miskolc (159.554 biztanle), industriagunea (burdina, altzairua); etaPécs (145.985 biztanle)[6].

Hungaria: biztanle gehien duten udalerriak
(2015)[6]
Post.IzenaKonderriaBiztanleakPost.IzenaKonderriaBiztanleak
Budapest
Budapest
Debrecen
Debrecen
1BudapestHiriburua1.757.61811SzolnokJász-Nagykun-Szolnok72.786Szeged
Szeged
Miskolc
Miskolc
2DebrecenHajdú-Bihar203.50612TatabányaKomárom-Esztergom66.791
3SzegedCsongrád162.59313ÉrdPest63.993
4MiskolcBorsod-Abaúj-Zemplén159.55414KaposvárSomogy63.742
5PécsBaranya145.98515SopronGyőr-Moson-Sopron61.780
6GyőrGyőr-Moson-Sopron129.37216VeszprémVeszprém60.761
7NyíregyházaSzabolcs-Szatmár-Bereg118.12517BékéscsabaBékés60.334
8KecskemétBács-Kiskun111.83618ZalaegerszegZala58.959
9SzékesfehérvárFejér98.67319EgerHeves54.609
10SzombathelyVas77.86620NagykanizsaZala48.241

Ekonomia

[aldatu |aldatu iturburu kodea]
Budapesteko finantzaguneko eraikinak.

1989. urte arte Hungariako ekonomia eredu sozialistari jarraitu zitzaion. Bi mundu gerren artean Europako nazio atzeratuenentakoa zen, baina1950. urtetik aurrera egin ziren berrikuntzei esker industriak gero eta indar handiagoa hartu zuen nekazaritzaren aldean. Edonola ere, komunismoaren garaian ere, Hungariako ekonomiak herrialde kapitalisten ezaugarri batzuk zituen. Gero gobernuak ateak zabaldu zizikien ekimen pribatuari eta atzerriko kapitalari, eta estatuak enpresa asko pribatizatu zituen.

Gaur egun, lurraldearen erdia baino gehiago landuta dago, etagariaartoa etaekilorea[2] egiten da batez ere,garagarra, azukreerremolatxa, barazki, fruitu etamahatsaz gainera. Abeltzaintzan zerri, behi eta hegazti hazkuntza dira jarduera garrantzitsuenak[2]. Mea baliabide nagusiabauxita da; iparraldean,Bakony mendietan, ateratzen da gehiena. Energia sortzeko meen artean,lignitoa etaharrikatza dira garrantzitsuenak. Lignitoa iparraldean ateratzen da, eta ikatza hego-mendebaldean,Pécs hiritik hurbil.Petrolio etagas natural hobi txiki batzuk ere badira. Industriak gero eta garrantzi handiagoa hartu zuen XX. mendearen azkeneko urteetan (BPGren % 30,72014an[2].).Budapest da industriagune nagusia: elektronika, telekomunikazioak, kimika, automobilak, ehungintza, janari industria. Hiritik 60 kilometro hegoaldera dago herrialdeko siderurgia lantegi nagusia, etaGyőren, berriz, trenaren inguruko industria handia. Energia gehienazentral termikoetan etazentral nuklear batean, Budapesten hegoaldean, sortzen da.

Azpiegiturak

[aldatu |aldatu iturburu kodea]

Garraioa

[aldatu |aldatu iturburu kodea]

Aireportuak

[aldatu |aldatu iturburu kodea]
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Ikusjatorrizko Wikidatako eskaera eta iturriak.

Kultura

[aldatu |aldatu iturburu kodea]

Gastronomia

[aldatu |aldatu iturburu kodea]
Goulasha

Hungariarsukaldaritzako jaki tipiko batgulyás delakoa da (goulasha), abeltzainek prestatzen zutenzopa marmita handi batean su gainean eta kanpoaldean. Zopa horretan,okela,urdaia,tipula,azenarioa,patatak etapaprika (piperrak) batera egosten dira. Hasiera batean, abeltzainek bakarrik prestatzen zuten, bainaXVIII. mende amaiera inguruan burgesiako familiek bertakotu eta beste erregosiekin batera aurkeztu, beste piper eta esnegain garratzarekin (tejföl) edopörkölt delakoarekin, baina nazioarteko sukaldaritzara igaro den bakarra goulasha da.

Haren osagai nagusiapaprika da, piper egosi lehortu eta xehatuz egina, haragia eta ehiza prestatzeko espezia nagusia. Piperra,turkiarrekIndiatik bertaratua, hungariar sukaldaritzan sustraitu egin da. Kondairaren arabera, nekazari hungariar bat Budako paxarenharemean behartuta bizi zen eta bertako lorategietan piperra nola landatzen ikasi zuen ezkutuan. Behin askatuta, herrixkako beste nekazarieipaprika nola landatzen eta prestatzen zen erakutsi zien.

Piper bilketa jai alaia da.Irailaren 8an, soineko ikusgarriz jantzitako emakumeek jasotako piperrekin kordak egiten dituzte eta etxe aurrealdean edo zurezko egituretan zintzilikatzen lehortzeko,Ezpeletan bezala.

Literatura

[aldatu |aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Hungarierazko literatura»
Gesta Hungarorum,1200-1230 artean, latinez idatzitakoa.

Eztebe I.a Hungariakoaren erregealdian (1000-1038),Hungariako Erresuma kristautzearekin batera,alfabeto latinoa erabiltzen hasi zen. Garai hori baino lehen zegoen ahozko tradizioaren aztarna batzuk geroagokokodexetan agertzen badira ere, lehenbiziko testu idatziak kristau kulturari loturik daude. Garrantzitsuenaklatinezko testuen itzulpenak dira:Ehorzte-sermoi eta otoitza (hungarieraz:Halotti beszéd és könyörgés,1192-1195) etaMariaren ahuenak poema (hungarieraz:Ómagyar Mária-siralom,1300 baino lehen)[7].

XI. etaXVI. mendeen artean, testu gehienak latinez idatzi ziren. Hizkuntza horretan izkiriatu ziren, esate baterako, magiarren jatorriari eta egitandiei buruzko lehenbiziko kronika liburuak:Gesta Hungarorum (1200-1230 artean) etaGesta Hunnorum et Hungarorum (1282-1285 artean).XIII. etaXIV. mendeetan hungarieraz idatzitako zenbait kodexetan,Bibliako zati batzuen itzulpenak, himnoak, elezaharrak eta monasterioen erregelak agertzen dira[7].Matias Corvino erregeak (1443-1490) Italiakopizkundeko humanismo eta kultura inportatu zituen; besteak beste, Europako liburutegi garrantzitsuenetako bat,Biblioteca Corviniana, sortu zuen. Hungariako errenazimentuko olerkari handienaJanus Pannonius (1434-1472) izan zen, bere lanak latinez idatzi zituena[7].

Bi gertarik baldintzatu zuten Hungariako politika eta kulturaXVI. mende hasieratik aurrera: herrialdearen zatiketak (1526an zati handienaOtomandar Inperioaren mende gelditu baitzen) eta erlijio gatazkek (Erreforma protestantea etaKontraerreforma).1540ko hamarkadatik aurrera hedatu zen Erreformak eragin positiboa izan zuen kulturan; hala, mendearen erdialdean,János SylvesterekItun Berria hungarierara itzuli eta, horrekin batera, gramatika eta latina-hungariera hiztegia argitaratu zituen[7].

XVI. mendean Pizkundeak eta humanismoak hedapen handia izan zuten. Idazlan gehienak erlijiosoak izan ziren eta, denen buru,Gáspár Károlyi artzain protestanteak egindako Bibliaren itzulpena (1590) dago. Hungarieraz idatzi zuen lehen poetaBálint Balassi (1554-1594) izan zen, amodio, gerra eta erlijiozko olerkiak ondu zituena. XVII. mendeko egileen arteanMiklós Zrínyi (1620-1664) gailentzen da;Szigeteko setioa (hungarieraz:Szigeti veszedelem,1651n argitaratua)olerki epikoan egilearen birraitona hil zeneko Szigetvárko gudua kontatzen da. Kontraerreformako idazle nagusiaPéter Pázmány (1570-1637) izan zen, Hungariako lehen unibertsitatea sortu zuena[7].

XVII. mende amaieran otomandarrak egotzi eta HungariaHabsburgo etxearen mende geratu zen. XVIII. mendearen bigarren erdian,Vienan barrena,Argien Mendeko ideiak iritsi ziren;György BessenyeirenAgisen trajediak (hungarieraz:Ágis tragédiája,1772) boteretsuen eta menekoen arteko gatazkaren gaia plazaratu zuen: garai hartako poeta nagusiakMihaly Csokonai etaDániel Berzsenyi izan ziren. Mendearen amaieran, hungarierazko lehen literatur aldizkaria (Museum Húngaro,1788) eta hungarierazko antzezlanak ematen zituen lehen taldea sortu ziren. XIX. mendearen hasieran,Ferenc Kazinczyk eta haren jarraitzaileek hizkuntza eraberritu zuten, garai berrietako gertakariak eta zientziaren aurrerabideak adierazteko egokia izan zedin[7][8].

Sándor Petőfirendagerrotipoa,1847.

1821eanKároly Kisfaludyk (1788-1830) sortutakoAurora aldizkaria funtsezkoa izan zen Hungariakoliteratura erromantikoaren garapenean[9]. Idazle erromantiko garrantzitsuenakFerenc Kölcsey (1790-1838), ereserki nazionalaren egilea,Mihály Vörösmarty (1800-1855),Zalánen ihesa (hungarieraz:Zalán futása,1852) poema epikoa idatzi zuena, etaSándor Petőfi (1823-1849),1848ko Iraultzaren bultzatzailea eta Hungariako poeta nazionaltzat hartzen dena, izan ziren.János Aranykbalada deitutako herri-literatura generoa berriztatu zuen[7]. Baina Iraultzak porrot egin zuenez gero, herrialdean etsipena eta pesimismoa nagusitu ziren.Imre Madáchen (1823-1864)Az ember tragédiája («Gizakiaren trajedia»,1861) olerki dramatikoa ezkortasun horren adibidea da. XIX. mende amaierako eleberrigintzanMór Jókai (1825-1904) etaKálmán Mikszáth (1847-1910) nabarmendu ziren[7].

XX. mende hasierako belaunaldi gazteakNyugat («Mendebaldea») aldizkariaren inguruan bildu ziren.1908tik1941era argitaratu zen aldizkari horren helburua Hungariako kultura berritzea zen, Mendebaldeko Europako joera berriei (modernismoa,sinbolismoa...) bide emanez.Nyugat-en inguruko lehen belaunaldiko egile nagusiakEndre Ady (1877-1919),Mihály Babits (1883-1941),Dezső Kosztolányi (18851936) etaZsigmond Móricz (18791942) izan ziren. 1920ko hamarkadako idazle ezagunenakLőrinc Szabó (1900–1957) etaSándor Márai (1900-1989) dira, eta 1930eko hamarkadakoen arteanSándor Weöres (1913-1989),Miklós Radnóti (1909-1944) etaIstván Örkény (1912-1979) daude[7].Lehen etaBigarren Mundu Gerrak eta ondorengo diktadura komunista zirela eta, Hungariako literaturak itzalaldi luzea izan zuen.1960ko hamarkadaren erdialdean literatura aldizkari batzuk argitaratzen hasi ziren, eta1989ko erregimen aldaketarekin egoera erabat aldatu zen.2002anImre KertészekLiteraturako Nobel saria jaso zuen[7].

Musika

[aldatu |aldatu iturburu kodea]

Hungariako musika tradizionala ijitoenarekin nahasten da askotan, aski tradizio ezberdinak diren arren. Musika klasikoko egilerik garrantzitsuenakFranz Liszt etaBéla Bartók dira. Nazioarteko ospea duteErnő Dohnányi,Franz Schmidt,Zoltán Kodály,Gabriel von Wayditch,Rudolf Wagner-Régeny,László Lajtha,Franz Lehár,Imre Kálmán,Sándor Veress etaMiklós Rózsa musikagileak ere.György LigetiXX. mendearen bigarren erdian gehien eragin zuen ontzaileetako bat izan zen.

Zinema

[aldatu |aldatu iturburu kodea]

Hungariako zinemagintzakLehen Mundu Gerran etaBéla Kunen diktadurapean (1919) indar handia hartu zuen, bainaMiklós Horthyrenizualdi zurian zinemagile hoberenak erbestara joan ziren ihes:Alexander Korda,Mihály Kerstész,Béla Balázs, etab. Zinemagileen artean, aipatzekoak diraKároly Makk,Zoltán Fábri,János Herskó etaMiklós Jancsó ere.

Arkitektura

[aldatu |aldatu iturburu kodea]

Hungarian Europakosinagoga handiena dago (Dohány kaleko sinagoga), Europako osasun-bainu handiena (Széchenyi), Europako hirugarren eliza handiena (Esztergom basilika), munduko bigarren lurralde-abadia zabalena (Pannonhalma), munduko bigarren gaztelu barroko handiena (Gödöllő) eta Italiatik kanpoko Nekropoli Kristau Goiztiarra handiena (Pécs).

Jaiegunak

[aldatu |aldatu iturburu kodea]
Jaiegunak
DataIzena euskarazIzena hungarierazOharrak
Urtarrilaren 1aUrteberriaÚjév 
Martxoaren 15aJai nazionalaNemzeti ünnep1848ko iraultza
aldakorraPazko IgandeaHúsvét vasárnap
aldakorraPazko astelehenaHúsvét hétfő 
Maiatzaren 1aLangileen egunaA munka ünnepeLangileen eguna
aldakorraMendekostePünkösd 
Abuztuaren 20aSan Eztebe egunaSzent István ünnepeEstatu kristau hungariarren
eta sortzailearen eguna
Urriaren 23aJai nazionalaNemzeti ünnep1956ko Iraultza
Azaroaren 1aSantu Guztien egunaMindenszentek 
Abenduaren 26aEguberriaKarácsony 

Kirola

[aldatu |aldatu iturburu kodea]

Hungariako Tourra itzuli handiena da. Itzuli apala izan da beti eta bertoko zein alboko herrialdeko txirrindulariek besterik ez dute parte hartzen. lehen ekitaldia 1925ean izan zen, baina urte askotan ez da ospatu.

Erreferentziak

[aldatu |aldatu iturburu kodea]
  1. ab 38. araua - Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak. Euskaltzaindia (Noiz kontsultatua: 2015-11-25).
  2. abcdefg The World Factbook: Hungary. cia.gov (Noiz kontsultatua: 2015-11-25).
  3. ab Population by type of settlement - annually. Hungarian Central Statistical Office, ksh.hu (Noiz kontsultatua: 2015-11-25).
  4. Gazetteer of the Republic of Hungary 1st January, 2011. Hungarian Central Statistical Office, ksh.hu (Noiz kontsultatua: 2015-11-26).
  5. ab "Hungarian census 2011 / Országos adatok (National data) / 1.1.4.2. A népesség nyelvismeret és nemek szerint (population by spoken language), 1.1.6.1 A népesség anyanyelv, nemzetiség és nemek szerint (population by mother tongue and ethnicity), 2.1.7.1 A népesség vallás, felekezet, és fontosabb demográfiai ismérvek szerint (population by religion, denomination and main demographical indicators) (Hungarian)". ksh.hu (Noiz kontsultatua: 2016-12-11).
  6. ab Magyarország közigazgatási helynévkönyve, 2015. január 1.. ksh.hu (Noiz kontsultatua: 2015-12-13).
  7. abcdefghijBakucz, Dóra. Sobre la historia de la literatura húngara. Literatura húngara on-line, lho.es (Noiz kontsultatua: 2015-12-21).
  8. Czigány, Lóránt. The Reform of the Language and irodalmi tudat. mek.oszk.hu (Noiz kontsultatua: 2015-12-22).
  9. Czigány, Lóránt. The Hungarian Romantics: the AuroraCircle. mek.oszk.hu (Noiz kontsultatua: 2015-12-22).

Kanpo estekak

[aldatu |aldatu iturburu kodea]
Autoritate kontrola


1 Herrialdearen zati bat edo osoa ez dago geografikokiEuropan.2 Nazioartean ez dago guztiz onartua.3 Europatik kanpo lurraldeak ditu.
Europako banderaEuropar Batasuneko estatu kideakEuropako bandera

Alemania ·Austria ·Belgika ·Bulgaria ·Danimarka ·Errumania ·Eslovakia ·Eslovenia ·Espainia ·Estonia ·Finlandia ·Frantzia ·Grezia ·Herbehereak ·Hungaria ·Irlandako Errepublika ·Italia ·Kroazia ·Letonia ·Lituania ·Luxenburgo ·Malta ·Polonia ·Portugal ·Txekia ·Suedia ·Zipre

Sartzeko negoziatzen ari direnak:Albania ·Ipar Mazedonia ·Montenegro ·Serbia ·Turkia

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Hungaria&oldid=9871202"(e)tik eskuratuta
Kategoriak:
Ezkutuko kategoriak:

[8]ページ先頭

©2009-2025 Movatter.jp