Zenbait hegazti, berezikikorbidoak etaloroak, animaliaadimentsuak dira; espezie askoktresnak sortu eta erabiltzen dituzte, eta hegaztisozial batzuek ezagutza belaunaldietan zehar pasatzen dute,kultura motatzat hartzen dena. Espezie askok urterokomigrazioak egiten dituzte, distantzia handiak zeharkatuz. Hegaztiak animalia sozialak dira, dei, kolore etaabestiekin komunikatzen dira, eta talde-gertakarietan hartzen dute parte, adibidezhazkuntza kooperatiboa,ehiza,andanak sortu edo harrapariak zirikatu. Gehienak sozialkimonogamoak dira (ez nahastumonogamia genetikoarekin), normalkikumaldi baterako, batzuetan urte batzuetarako eta oso gutxitan bizitza osorako; gutxi batzukpoliginikoak dira (ar bat hainbatemerekin) eta oso gutxi,poliandrikoak (eme bat ar batzuekin). Kumaldiak egiten dituzte arrautzak errunez,ugalketa sexual bidezongarritzen direnak. Askokhabiak sortzen dituzte arrautzak erruteko, eta bi gurasoetako batek edo biek zaintzen dituzte. Gehienek gurasoen arreta izaten dute arrautzatik atera eta gero. Batzuek,oiloak kasu, arrautzak erruten dituzte ongarritu gabe ere, baina arrautza horiek ez dutetxitarik sortzen.
Espezie askoekonomikoki garrantzitsuak diragizakientzat.Etxe abereak edo ez,arrautza,haragi etaluma iturri dira. Txori abeslariak eta loroak, baina ez bakarrik,konpainia-animalia izan daitezke.Guanoa (txorien kaka)ongarri gisa erabiltzeko biltzen da. Hegaztiek paper garrantzitsua izan dute giza kulturan. Gizakien jarduerak 120-130 espezie inguru desagerrarazi dituXVII. mendetik hona, eta beste ehunka batzuk aurretik; horrez gain, 1.200 hegazti espezie inguru arriskuan jarri ditu, horietako batzuk babesteko proiektuak dauden arren. Hegaztiak ikusteaturismo mota bat da. Hegaztiak aztertzen dituen zientziariornitologia deritzo.
Txoriak.eus datu basea Euskal Herriko hegaztiei buruzko gunea da. Txoritokiak, albisteak, hemeroteka, bideoak, audioak eta bereziki izenak erakusten ditu (latinez, frantsesez, gaztelanaz eta euskarazkoak ere hainbat eta hainbat herritako izenekin). Txorien izenak bildu eta sailkatzen dituen disziplinariornitonimia deritzo.
Kontrako ingeniaritza genetikoak etaerregistro fosilak erakutsi dute hegaztiakdinosauro lumadun modernoak direla,[3] etateropodoen taldeko lumadun dinosauroetatik eboluzionatu zutela. Dinosauro hauekSaurischiaren barruan sailkatu ohi dira. Gaur egungo hegaztien ahaiderik gertukoenakrokodiloak dira.Jurasikoko arroketan hegaztien antzeko dinosauroak aurkitu dira, orain dela 170 milioi urtekoak, baina ez diraAvesen barruan sailkatzen, baizik etaAvialae talde zabalean.[1] Hasierako hegazti hauetako batzuk, adibidezArchaeopteryx, ez ziren guztiz gai hegan egiteko, eta oraindik arbasoen ezaugarri batzuk zituzten, hala nola hortzeria mokoen ordez eta isatsa luzeak euren hezurrekin.[1]DNAn oinarritutako ebidentziarekin aurkitu da hegaztiak asko dibertsifikatu zirelaKretazeo-Tertziarioko iraungipen masiboaren ostean, orain dela 66 milioi urte; iraungien masibo horretan hil zirenpterosauroak eta hegaztiak ez diren dinosauro leinu guztiak.[4] Hegaztiek, bereziki hegoaldeko kontinenteetan bizi zirenak, iraungipenari aurre egin eta migrazioaren bidez asko dibertsifikatu ziren.[5]Kladistikaren arabera, bizi diren dinosauro bakarrak dira.[6]
Hegaztiak Lurreko habitat lurtar gehienetan dira, zazpi kontinenteetan barreiatuta daude eta haien populaziorik hegotarrenak 440 kilometro Antartika barrura ere iristen dira.[8] Hegazti aniztasun handiena duten lurraldeak gune tropikalak dira. Antzina, aniztasun hori tropikoen espeziazio maila egozten zitzaion, baina azken ikerketek egiaztatu dute espezializio maila altuagoa dutela latitude altuetako izaki bizidunek, tropikoetan baino lehia handiagoa dagoelako bizirauteko.[9] Hegazti espezie askok urtero ozeanoak zeharkatu eta migrazio urrunak egiten dituzte. Hegazti espezie batzuk ozeanoetara egokitu dira eta lehorrera soilik ugaltzeko etortzen dira,[10] gainera, zenbait pinguino hirurehun metroko sakoneraraino igeri egiten erregistratu dira.[11]
Zenbait hegazti gizakiak aldatutako habitatetara egokitu dira, halaber: batzuk gizakia bizi den ingurunetan ohikotasunez elikatzera ere iritsi dira. Batzuetan hegazti espeziak gizakiak berak hurbildu ditu beregana: adibidez, faisaia, munduan zehar joko-hegazti gisa erabilia.[12] Beste hegazti batzuk beraien kontura hurreratu zaizkio gizakiari,Myiopsitta monachus espeziea Ipar Amerikako zenbait hiritan bizi da, kaioletatik ihes egitea lortu baitzuen.[13] Abeltzainen koartza (Bubulcus ibis),[14]Milvago chimachima[15] etaEolophus roseicapilla[16] besteak beste, nekazaritza eta abeltzaintzak erakarrita hurreratu ziren gizakiarengana.
Hegazti askok komunikazio sistema konplexuak garatu dituztela dokumentatuta dago. Hegazti askok soinuak igorri eta entzuten dituzte eta soinu horiei funtzio komunikatibo asko aurkitu zaizkie. Hegazti askok badauzkate erakartzeko soinuak, alarma elkarri komunikatzeko soinuak...
Haragitarako eta arrautzetarako hazitako etxekotutako hegaztiak, hau da,etxeko hegaztiak, gizakien elikaduran animalia-jatorriko proteina-iturri nagusiak dira; 2003an, 76 milioi tona hegazti-haragi eta 61 milioi tona arrautza ekoiztu ziren mundu osoan[17].Oiloak dira gehien kontsumitzen direnak etxeko hegaztien artean, bainaindioilarrak,ahateak etaantzeak ere nahiko arruntak dira. Hegazti-espezie asko ehizatzen dira bere haragiarengatik. Hegaztien ehiza, batez ere, jolas-jarduera da, baina gutxi garatutako eremuetan ehizak dietaren zati bat izaten jarraitzen du. Hego Amerikako eta Ipar Amerikako hegazti-espezie garrantzitsuenakanatidoak dira, baina asko ehizatzen dirafaisaiak,indioilar basatiak,galeperrak,usoak,eperrak,oilar basatiak,grekoloak,istingorrak etatxitxiak ere[18]. Australian eta Zeelanda Berrian ere asko ehizatzen diraPuffinus-ak (muttonbirding)[19]. Ehizakiren bat, usakumeena esaterako, jasangarria izan daitekeen arren, dozenaka espezie desagertu edo desagertzeko arriskuan jarri dira[20].
Komertzialki baliotsuak diren hegaztien beste produktu batzuk dira lumak (bereziki,antzara etaahate-lumak), arropak isolatzeko eta oheak biguntzeko erabiltzen direnak, etaguanoa (hegaztien gorozkiak),fosforo etanitrogeno-iturri oparoa delako.Ozeano Bareko Gerra, batzuetan Guanoaren Gerra deitzen dena, substantzia horren metaketa handiengatik hasi zen neurri batean[21].
Hegaztiak maskotatzat hartu dituzte gizakiek helburu praktikoetarako. Hegazti koloretsuak, hala nolaloroak etaarabazozoak, gatibu hazten dira eta lagun egiteko animalia gisa mantentzen dira. Praktika horrek arriskuan dauden espezieen legez kanpoko trafikora eraman ditu[22].Belatzak etaubarroiak antzinatik erabili izan dira ehizarako (falkoneria) eta arrantzarako, hurrenez hurren.Uso mezularia, K.o. 1. urtetik gutxienez erabilia,Bigarren Mundu Gerran ere garrantzitsua izan zen. Gaur egun, jarduera horiek ohikoagoak dira zaletasun, entretenimendu, turismo edouso-lasterketetan[23].
Hegazti edo txori-behatzaile izeneko zale sutsuak milioika dira mundu osoan[24]. Pertsona askok hegaztien janlekuak dituzte beren etxeetatik hurbil, hainbat espezie erakartzeko. Hegaztien elikadura negozio aberatsa bihurtu da. Adibidez, Britainia Handiko etxekoandreen % 75ek, neguan, elikagaia ematen dietela hegaztiei kalkulatzen da.
Hegaztiek paper nabarmenak eta askotarikoak dituzte erlijioan eta mitologian. Erlijioan, hegaztiak mezulari, apaiz eta jainko baten buru izan daitezke, hala nolaMakemake Gurtza, nonPazko uhartekoTangata manu buru edo laguntzaile gisa balio izan baitzuen[25].Hugin eta Muninen kasuan bezala,Odin jainko germaniarraren belarrietan albisteak sartu zizkieten bierroi komunak. Antzinako Italiako zenbait zibilizaziotan, batez ere erlijioetruskoan etaerromatarrean, apaizak hegaztien hitzen interpretazioan nahasita zeuden; "auspex"ak, berriz, gertaerak iragartzeko jarduerak behatu zituzten[26].
Sinbolo erlijioso gisa ere erabil daitezke,Jonasek (hebreeraz, יוֹנָה, "uso") usoei tradizioz lotutako beldurra, pasibotasuna, lutoa eta edertasuna irudikatu zituenean bezala[27]. Indiako hegoaldeko jendeak Ama Lurra deitzen die hegaztiei,indioilar arruntaren kasuan bezala[28]. Antzinean, usoakInanna jainkosa mesopotamikoaren (geroago Ishtar bezala ezaguna),Asera[29] etaAfrodita[30][31][32] jainkosa grekoaren sinbolo gisa erabili ziren.Antzinako Grezian,Ateneak, Atenas hiriko jakituria eta jainko patroiaren jainkosak,hontz txiki bat zuen sinbolo gisa[33][34].Inka etaTiwanaku inperioetako irudi erlijioso kontserbatuetan, lurreko eta lurpekoerresuma espiritualen arteko mugak hausteko prozesuan irudikatzen dira hegaztiak.Erdialdeko Andeetako herri indigenek mundu metafisikorantz eta mundutik pasatzen diren hegaztienkondairak dituzte[35].
↑Arendt, Wayne J. (1988ko urtarrilaren 1). "Range Expansion of the Cattle Egret, (Bubulcus ibis) in the Greater Caribbean Basin".Colonial Waterbirds.11 (2): 252–262. doi:10.2307/1521007. JSTOR 1521007.
_white_background.jpg)
_(Tauraco_persa).jpg)
.jpg)
_(Antwerpener_Breiftaube).jpg)
_white_background.jpg)
_(white_background).jpg)
_(picchio_verde).jpg)
