Hebreera[1] (hebreeraz עִבְרִית,/ʔivˈʁit/ edo/ʕivˈɾit/ ahoskatua)afroasiar hizkuntza da,hizkuntza semitikoen taldekoa.
Hebreera klasikoahizkuntza sakratutzat hartu izan dute egile askok,Hebrear Bibliakoa denez gero. Egungo aldaerak, aldiz, eguneroko mintzaira bizia izatea lortu du.Israelgohizkuntza ofiziala daarabierarekin batera, eta zazpi bat miloi hiztun ditu, bai Israelen, bai munduan zehar dauden diasporako komunitateetan.AEBetan, adibidez, ia 200.000 hebreeradun bizi dira[2].
Antzinarotik, hebreerajudaismoak darabilten hizkuntza idatzia, liturgikoa eta otoitz egitekoa da (lashón ha-Kódesh, 'hizkuntza sakratua'). Tradizio juduaren arabera,Jainkoak bere mezua gizateriari jakinarazteko, hebreera aukeratu zuen.
Hiru milurtekoan baino gehiagotan etengabe hitz egin ez bada ere, elementu komun garrantzitsua eta kohesiozkoa da oraindik ere, mundu zabaleko komunitate judutarrei dagokienez.
Hebreera modernoaIsraelgo Estatuko hizkuntza ofiziala da.
Hebreerahizkuntza semitikoen ipar-mendebaldeko taldean eta kanaandar azpitaldean dago. Azpitalde horretan sartzen dira, halaber, feniziar-pulikoa,moabita eta amonita. Ipar-mendebaldeko hizkuntza semitikoen beste azpitaldeanaramera dago, eta horren eta hebreeraren etafenizieraren arteko antzekotasunak oso agerikoak dira. Litekeena da feniziera- eta hebreera-barietate batzuk elkar ulertzeko modukoak izatea.
Hebreera (ivrde) hitza ez zen hizkuntzan erabili asiriar arora arte.Biblian «Kanaango hizkuntza» aipatzen daIsaiasen (Is 19:18). BainaErrege 2 18:26, asiar aldian hebreera aipatzen da berariaz.Nehemiasen Liburuak, bestalde, gogorarazten du jerusalemdarrekyehûdît-ez hitz egiten zutela (Judeako hizkuntza, hitzez hitz, «judeera»).Isaiasen Liburuak etaKroniken Bigarren Liburuak «Judeako hizkuntza» esaten diote hebreerari.
Bibliako hebreeraren eta fenizieraren arteko antzekotasunak, eta halaber K.a. XIV. mendetik aurreraAmarnako eskutitzetan agertzen diren hitz kanaandar batzuenak israeldarren hizkuntza eta kanaandarrena ez zirela oso desberdinak adierazten dute: ezaugarri batzuk ohikoak dira bi hizkuntzotan.Deuteronomio 26:5 hitzek, «nire aita izan zen galtzeko zorian zegoen aramear bat», agian iradokitzen dute israeldarren arbasoetako batzuek arameeraz hitz egiten zutela eta gero kanaandar hizkuntza hartu zutela, aurreragohebreera izena jaso zuena. Hala ere, ez dago argi pasarte horrek hizkuntzaren historiari buruzko informazioa ematen ote duen.
Nolanahi ere, hebreerak kanaandarren hizkuntzarekin dituen kidetasunak azaltzeko hipotesia izan liteke israeldarrek eta haien arbasoek kanaandar hizkuntzarekin lotura estua zuen hizkuntza bat erabiltzen zutela.
Hebreera hogeita hamahiru mendeko historia idatziko hizkuntza da. Tradizio hebraikoakTorahn etaMoisesen garaian. Luzera handiko aldi batean, hizkuntzak hainbat aldaketatako prozesua izan du, eta aldeak daude zaharraren eta modernoaren artean: bi hizkuntzak elkarrekin lotuta daude, nahiz eta batzuetan desberdinak izan ahoskera, gramatika eta lexikoari dagokienez.
Hebreera erabiltzen eta garatzen den aldiak kontuan hartuta, alde bat ezartzen da antzinako hebreera mintzatuaren, Antzinaroko hebreeraren eta hebreera modernoaren artean, hau da, garai modernoetan berpiztu ondoren erabilitako hizkuntzarekin. Alderdi askotan, bi formak oso desberdinak dira, batez ere hebreera modernoa, beste hizkuntza batzuetako mailegu ugari baititu, eta horrek eragiten du israeldarrak oso toleranteak izatea atzerriko azentuekiko. Hebreera moderno hori gramatika-arau nahiko sinpleetan oinarritzen da, eta ikasteko erraza da.
Bada sailkapen gehigarri bat, hizkuntza aurremodernoarentzat garrantzi handiena duten hiru aldi historikoak bereizten dituena:
Tel Dango estelak, K.a VIII. mendearen erdialdean idatzia, Hazael errege siriarraren Israelgo errege Acab-en seme Joram-en aurkako garaipenak gogoratzen ditu, eta Judako errege eta Daviden dinastiako Joramen seme Ocozias-en aurkakoak. Dinastia horri buruzko aipamen idatzi zaharrena da. Hebreera zaharra ia hamalau mendean erabili zenez aldi horretan, hizkuntza aldatu egin zenez, hebreerarik zaharrenaren zenbait alderdi hebreera berantiarragotik bereizten dira. Hebreera zaharraren gutxi gorabeherako bilakaera honako hau da:
- Bibliako arkaikoa, K.a. X. mendetik eta K.a. VI. mendea arte. Babilonian erbesteratu arteko aro monarkikoari dagokio.
- Bibliako berantiarra, K.a. V. mendetik K.a. III. mendea arte. Pertsiarren menderatze dagokio.
- Itsaso Hileko Eskuizkribuetakoa, K.a. III mendearen eta I.aren artekoa Jerusalemgo tenplua suntsitu aurreko garai helenistiko eta erromatarrari dagokio. Itsaso Hileko eskuizkribuetan (Qumran) erabiltzen zen hizkuntzaren fasea da.
- Mishnako hebreera, I. eta III.-IV. mendeen artekoa.
Hebreera IV. mendearen inguruan hitz egiteari utzi zitzaion, baina literaturan eta, batez ere, liturgian eta helburu akademikoekin erabiltzen segitu zen. Palestinan, batez ere arameerak ordezkatu zuen ahozko hizkuntza gisa.Diaspora juduari dagokionez, historian hizkuntza komunak bi izan dira bereziki:yiddishaskenazi izenekoa juduen artean (Europako erdialdea eta ekialdea) etaladinoa edo judeo-gaztelaniasefardien artean, Iberiar penintsulatik lekututako judutarrena.
Hebreera hizkuntza modernoren berpizteaEliezer Ben-Yehudaren ahaleginekin hasi zen. Hasiera batean, Errusia tsaristako sionista zen; ondoren, Mugimendu Nazional Judutarrarekin bat egin zuen —Mugimendu Sionistaren aitzindaria zen—, eta 1881ean Palestina otomandarrera joan. Diasporaren bizi-estilo judua berritzeko eta baztertzeko ideiek bultzatuta, Ben-Yehudak israeldarrek eguneroko komunikaziorako erabil dezaketen hizkuntza berria garatu zuen.
Hasieran haien lana gutxietsi bazen ere, asko hizkuntza komun baten beharra ulertzen hasi ziren. Laster eratu zen Hebreera Batzordea. Geroago, Hizkuntza Akademia bihurtu zen, oraindik ere dirauen erakundea. Bere lanaren eta batzordearen emaitzak hiztegi batean argitaratu ziren (La Kompleta Vortaro de la Hebrea Antikva kaj Moderna). Ben-Yehudaren lanak, azkenean, lur emankorra aurkitu zuen, eta XX. mende hasierarako, hebreera bihurtzen ari zen populazio juduen hizkuntza nagusi, bai Palestina turkiarraren lurraldeetan, bai diasporaren mugimendu sionistan.
Hasieran, hebreera modernoaren hiztun gehienek europar arbasoak zituzten, eta mendeetan zehar hebreera liturgia- eta ikasketa-hizkuntza izan zen, eta liturgia-motako hizkuntza hila zen. Hebreera komunitate baten ama-hizkuntza gisa berpizteko, Europako hizkuntzen substratuak eragin handia izan zuen, kontsonante faringal eta frikari batzuk galduta.
Hala eta guztiz ere, 1948tik aurrera herrialde arabiarretatik kanporatutako errefuxiatu juduen olatuek europar jatorrikoak berdindu eta, denborak aurrera egin ahala, gainditu dituenez, neurri batean ahoskera tradizionala berrezarri da. Gramatikan ere, Israelen hizkuntza komunikazio-hizkuntza gisa erabiltzeak Bibliako hebrearrean agertzen ez diren erabilera berriak sortzea eragin du.
Hebreera klasikoaren iturri nagusia Biblia da eta hizkuntza hori Antzinaroko zenbait inskripziotan ere erabili zen. Inskripzio ospetsuen artean, ahuek daude:
- Gezerreko Egutegikoak (K.a. X. mendea), bertan egindako nekazaritza-lan bereizgarriak definitutako hilabeteen zerrenda bat,
- Kuntillet 'Ajrud eta Khirbe el-Qom inskripzioak (K.a. IX. mendearen amaierakoak edo VIII. mendearen hasierakoak), Yahveh eta bere Asherah aipatzen dituztenak,
- Samariako Ostraka (K.a. VIII. mendea) ardoaren, olioaren eta abarren ordainketak jasotzen ditu,
- Siloeko tuneleko inskripzioa (K.a. VIII. mendearen amaiera), David hiriaren azpiko Ezekiasek Gihon iturburutik Siloam Erreserbara ura eramateko eraikitako tunelean,
- Lachish-eko Ostrakako inskripzioak (K.a. VI. mende hasiera) babiloniar inbasioaren aurreko mezu militarrak,
- Aradeko Ostrakon-a (aldi berekoa) soldaduei emandako hornidurak dituena, eta
- Mesha-ko Estela (K.a. 830 gutxi gorabehera): hor, moabita Mesha erregeak israeldarren gaineko garaipenak egin zituen, Bibliako hebreeraren ia antzeko hizkuntzan idatzitako edukiekin.
Antzinako hebreera ez zen hizkuntza erabat homogeneoa. Jakina da dialektoen arteko aldeak zeudela israeldarren artean. Epaileak 12: 5-6k adierazten du efraimita iheslariak ez zirela gaishibboleth esateko eta, aldiz,sibboleth esaten zutela, eta horrela beren jatorria agertzen zieten etsai galaadunei.
Jendeak Judan transmititu zuen hebrear biblia, baina beste dialekto baten aztarnak –ustez iparraldekoak– Biblian gorde dira. Deboraren kantikoak (Epaileak 5), jatorriz iparraldekoa dela dirudien arren,-înbukaerako maskulino plurala darabil 10. bertsetean, eta erlatibozkosa- partikula 7.ean; aldiz, Judakodialektoan-îm etaaser erabiltzen ziren, hurrenez hurren.
Beste alde batzuk ere egon ziren iparraldeko eta hegoaldeko hebreearen artean, izenordainaren femenino singularreko bigarren pertsonan eta atzizki pronominalean, esaterako Erregeak II. kontakizunean (hor Elisha iparraldeko profeta agertzen da) iparraldeko be dialektotik ere pixka bat gorde du. Horrez gain, iparraldeko izkribu batzuek dialektoen arteko aldeak erakusten dituzte. Adibidez,etxe esateko hebrear Bibliako hitzabayit da, baina iparreko izkribuekbt dute, ziurrenikbat [bet] ahoskera islatzen duena, eta "urtea"st, hegoaldekosnh hitzari kontrajarririk. Oseasen liburuak hizkuntza- eta testu-zailtasun asko ditu, eta horietako batzuk, beharbada, profetaren ipar-dialektoaren ondorioz azal litezke.
Hebreera aldatu egin zen mendeen joan-etorrian. Kroniken liburuko hizkuntza, adibidez, eta Erregeena desberdinak dira. Arameera nagusi bihurtu zen Siria-Palestina eskualdean, eta eragina izan zuen hebreeran, azkenik, zenbait eremutan ordezkatzeraino. Nehemias 13.24-n kexu da ezkontza mistoetako haur batzuek jada ezin zutelako Judako hizkuntzaz hitz egin, "Ashdod-en hizkuntzaz" baizik. Baliteke hori filistea hizkuntzaren aztarna bat ez izatea (baina hori ez da baztertu behar), arameera baizik.
Elizako hizkuntza eta erbesteratu aurreko testuetako hizkuntza oso desberdinak dira, eta Kantetako Kantaren hizkuntz berezitasunak askotan berandu gertatzen dira. Zenbait jendek, ordea, jatorrizko estiloan idazten zuen oraindik, K.a. 180 inguruan idatzitako Jesus ben Siiraren epaiketan ikus daitekeen bezala eta Qumran-go testuko zatian. Hala eta guztiz ere, hebreera klasikoko konposizio-saiakuntza horiek arkaizazio-saiakerak izan ziren. Sirachen greziar itzulpenaren hitzaurrean hebreerazko terminoaren jatorrizko erabilera ere jasotzen da Israel zaharreko hizkuntzarako.
Aroaren lehen mendeetako idazkera rabinikoak hebrear forma bat erabiltzen du, hebrear misnaiko izenez ezagutzen dena (Misná izenez ezagutzen den lege-tratatuen bildumakoa, de ca. 200). Orduan, oro har, jende arruntak hizkuntza hori inoiz erabili ez zuela uste izan zuten, arameoaren eraginpean sortutako hizkuntza erudita izan baitzen. Orain, oro har, onartu egiten da rabyek ez zutela erudita hizkuntza bat egin, baizik eta a azken mendeetan garatu zen hebrearen forma bat erabili zutela. C. Ondorio hori hizkuntzaren izaera eta testu rabinikoetako erreferentziak aztertzetik hasi eta jende arruntak erabiltzen duen arte agertzen da, eta hizkuntza-erabilera horrek, zalantzarik gabe, agerian uzten du Copper de Qumrán erroiluen atzealdean eta Bigarren Iraultza Juduaren (132-135) gutun batzuetan agertzen dela.
Lehen mendean Judan erabili zen hebreera herri-herri gisa, baina arameoa eta greziera ere hitz egin ziren, eta arameoa Galilearen iparraldean nagusitu zela erakusten duten ebidentziak daude. Jesús Vino de Galilea eta, segur aski, arameoz hitz egin zuen. Ebanjelioetan aipatzen diren hitzetako batzuk arameoan daude, nahiz eta batzuk (adibidez, "abba" eta "ephphatta") hebreera edo arameera izan daitezkeen. Litekeena da, halaber, hebreeraz hitz egitea, batez ere Judera egindako bisitetan. Zenbait azterlanek (ikus kanpoko estekak) adierazten dute ziurrenik Jesusek hebreeraz hitz egingo zuela "Galilearen azentuarekin".
Badirudi, lehen begiratuan, Testamentu Berriko zenbait txatal hebreeraz ari direla, eta greziar hitzak, Hebreo gisa itzulitakoak (hebraisti), hizkuntza horri egiten diola erreferentzia Apokalipsian 9,11; 10,16. Baina arameoa ere erabiltzen da, hala nola Gabbatha en Golgotha en Juan 19,13-17, eta horrek, ziurrenik, juduek hitz egiten duten hizkuntza semitikoa adierazten du (grezieraz bestelakoa), bai hebreera bai arameoa barne, hebreeraz hitz egin ordez, arameoa aipatuz. Era berean, aramea Akeldema esamoldea «Hechos 1.19» atalean «bere hizkuntza» esaten da, hau da, Jerusalemgo jendearen hizkuntza.
Bigarren Iraultza Juduaren ondoren, hebreera herri-hizkuntza gisa hil zen Palestinan, segur aski II. edo III. mendeen amaieran. Hala ere, juduek hizkuntza erlijioso, erudito eta literario gisa erabiltzen segitu zuten, eta egoera jakin batzuetan ere bai. Hizkuntza gisa XIX. mendearen amaieran soilik berriztatu zuten, eta egun Israelgo Estatuko hizkuntza bizia da.
Lehendabiziko aztarnakK.a. VI. mende ingurukoak dira.Hizkuntza sakratutzat hartzen da.
Gaur egungo mintzairak[3] "hebreera berri", "hebreera israeldar" edo "hebreera israeldar estandar" izenak ere hartzen ditu. Hizkuntza batua da, baina hiru dialekto nagusi daude:
- Ekialdeko hebreera edo mizrahi-hebreera:Yemengo aldaera da, batez ere, bai etaturkieraz etaarabieraz hitz egiten duten herrialdeetako juduena ere.
Hebreeratik euskararaXabier Kintanak itzulpen batzuk egin ditu.
Normalean,hebrear alfabetoa erabiltzen da: אלף-בית. Hala ere,latindar alfabetoaz ere idazten dute. Eskuinetik ezkerrera idazten da, hogeita bi letrakoalfabeto batekin. Hasieran kontsonanteak baino ez zituzten adierazten, bainaV,Y etaH, berriz, bokal luze eta bokal jakin batzuk hitzaren amaieran adierazteko ere erabiltzen dira (V = /u/;Y = /i/;H = /a/, /o/ eta /e/;V etaY geroago erabili ziren), gutxienezK.a. X mendera arte etaV. etaY hitzaren barruan, IX. mendera arte. Kontsonante laguntzaile horiek bokalak adierazteko idazten dira, eta beste hizkuntza semitiko batzuetan ere erabiltzen dira;nikud (puntu) deitzen zaie.
Qumranen testuetan eta berandu idatzitako idazkietan,letrak gehiago erabili zirenbokalak irudikatzeko. Bokalak irudikatzeko sistema osoa,kontsonanteei puntuak gehituz, askoz beranduago garatu zen, V. eta X. mendeen artean.
Bokalizazio-sistemak, beraz, Bibliaren amaieraren ondorengo mila urte batzuetako ahoskera arrunta errepikatzen du, nahiz eta, zalantzarik gabe, Bibliaren lehen irakurketa-tradizioetan oinarritzen den.
Atal honetan, hebreera modernoaren deskribapena egin da; hebreera zaharrarekin edo biblikoarekin erkatuz gero, desberdinak baita. Adibidez, egungo hebreerak kontsonante gutxiago ditu.
| Aurrekoa | Erdikoa | Hurrengoa |
|---|
| Itxia | i | | u |
|---|
| Erdikoa | e | | o |
|---|
| Zabaldua | | a | |
|---|
Inbentario hori oso desberdina da hebreerrarekin zaharrarekin parekatuz gero, elementu gehiago baitzituen.
Hebreera modernoaren inbentario kontsonantikoa hau da:
| Ezpainkariak | Hobikariak | Sabaikariak | Belareak | Ubulareak | Glotalak |
|---|
| Leherkariak | p, b | t, d | | k, g | | ʔ |
|---|
| Albokari igurzkariak | | ts | | | | |
|---|
| Igurzkariak | f, v | s, z; ʃ | | | χ, ʁ | h |
|---|
| Hurbilkariak | | l | j | | | |
|---|
| Sudurkariak | m | n | | | | |
|---|
Gramatikan, Europako hizkuntzen sintaxira hurbiltzen da, baita hizkuntza horietatik datozen mailegu lexiko ugari ere.
Tipologiaren ikuspegitik, fusio-maila handiko hizkuntza sintetikoa da. Oinarrizko ordenari dagokionez, SVO da eta preposizioak darabiltza, hasierako nukleoa izateko joerarekin. Gainera, lerrokatze morfosintaktiko izenduna eta akusatiboa du.
