Hispaniola uhartea —edo Quisqueya, bertako biztanleek (arawak eta taino indiarrek) deitzen zuten bezala— Kolonek aurkitu zuen1492an eta espainiarren mendeko kolonia izan zen. Arawakak hamarraldi gutxiren buruan erabat desagertu ziren.Domingotar fraideek uhartea ebanjelizatu zutelarik,Santo Domingo haien patroiaren izena eman zitzaion. Azukreak erakarrita, europar gehiago heldu zen eta1697an EspainiakFrantziari eman zion uharteko mendebaldea. Independentzia1802an lortu zuen.
Taineraz,Ayiti hitzak “Mendi garaietako lurraldea”[3] edo “Mendia itsasoan”[4] esan nahi zuen.Frantziarrek uhartea okupatu zutenean,espainiarrek erabiltzen zuten izenSanto Domingofrantsestu etaSaint-Domingue deitu zioten.1630 eta1664 artean izena ez zen ofiziala izan,ColbertekColonie de Saint-Domingue Mendebaldeko Indietako Konpainiari atxiki zion arte.Saint-Domingue izendapena Ryswickeko Itunean (1697) etaBasileakoan (1795) berretsi zen, Hispaniolako mendebaldea izendatzeko. Garai hartan, "Antilletako perla" (La perle des Antilles) ezizena ere zuen.1804kourtarrilaren 1ean, herrialdearen independentzia aldarrikatuaz bat,Jean-Jacques Dessalinesek jatorrizko tainerazko izena eman zion:Haïti-Bohio-Quisqueya. KreolerazAyiti izena du.
Artibonite ibaiaren (322 kilometro) haranak lotzen dituen bi penintsulek osatzen dute Haiti, eta penintsula horiekGonâve golkoa eratzen dute. Herrialde menditsua da,basogabetzeak soildua, oso higatua. Kostaldean ordoki txikiak daude, eta erdialdean goi ordoki bat. Mendi garaienaChaine de la Selle da (2.680 metro), eta aintzirarik handienaÉtang Saumâtre, hegoaldean dagoen ur gaziko lakua.
Haitiko klima tropiko aldekoa da (26 °C batez beste) baina, betiere, itsasoaren eta mendi garaien eraginpean dagoena. Abuztu-azaroa bitarteko hilabeteetanhaize erauntsi gogorrak izan ohi dira. Eurite etaurakan ugari jasaten ditu.Jeanne urakanak,2004koak, 1.160 hildako eta 1.250 desagertu eragin zituen. Ekaitz horren eraginak biztanleen bizimodu zaila okertu egin zuen: 170.000 pertsona inguruk ur eta elikagai falta izan zuten etabanana landaketa ugari deuseztatu ziren.
Haitiko zuhaizti gehienak (kaoba, guaiakana etab.) ebaki eta landa bihurtu dira hazten ari den biztanle kopuru handiaren beharrak aseko dituen janaria lortu ahal izateko; hala ere, bada oraindik kaoba, zedro eta palisandro basorik. Ugariak dira tropikoko landare eta fruituak: palmondoak, aguakateak, mangoak, lima eta laranja zuhaitzak.
Kolonek 1492. urtean aurkitu etaHispaniola deitu zuen uhartea espainiarren lehen kolonia eta Hego Amerika aztertzeko abiapuntu bihurtu zen. Espainiarrek uhartearen ekialdean hartu zuten bizileku;Kaiman uharteetako frantses piratek, berriz, mendebaldea hartu zuten eta1644an Port-de-Paix sortu;1697koRijswijkeko Itunaren bitartez, espainiarrek frantsesei utzi zieten mendebaldea, handik aurreraSaint-Domingue izan zena.XVII. mendean zehar, esklaboen lanari esker, frantses kolonietan aurreratuena izan zen Saint-Domingue, eta azukrea, kafea, kakaoa eta kotoia esportatzen zen; esklaboak, ordea, matxinatu egin ziren (Toussaint Louverture),1804. urtean independentzia erdietsi eta uharteari jatorrikoarawak indiarren izen frantsestua eman zioten: Haïti.
Handik aurrera ez zen gobernu egonkorrik ezartzerik lortu, hilketak eta matxinadak gertatu baitziren,Jean Pierre Boyeren1814-1843 bitarteko agintaldia kenduta. Boyer kargutik kenarazi ondoren, hilketak eta militarren estatu kolpe ugari izan ziren bata bestearen ondotik. XX. mendearen hasieranEstatu Batuek zenbait lehentasun eskuratu zituzten (militarrak eta salerosketakoak) eta,1915. urtean, zuzenbidea ezartzeko aitzakiaz baliatuta mendean hartu zuten herria,1945 arte.
1957. urtean,François Duvalier (“Papa Doc”) hautatu zuten lehendakari eta honek,Tonton Macoute deituriko polizia beldurgarriak lagunduta, oposizio arrasto txikienak ere desegin zituen eta bere burua hil arteko lehendakari izendatu zuen.1971ean, “Papa Doc” hil zenean, bere semeJean-Claude Duvalier (“Baby Doc”) utzi zuen, bizitza osorako hau ere, lehendakari karguan. Duvaliertarren diktadurapean Haitiko arazo ekonomikoak, zapalkuntza politikoa eta ustelkeria areagotu egin ziren.1980. urtetik aurrera ekonomiak behea jo zuen eta, herritarren haserreak eraginda, Duvalier erbestera joan zen1986an. Hala ere, behin baino gehiagotan izan dira estatu kolpe saioak Haitin Duvalier diktadorearen jarraitzaile ohiek gidatuak.
1990. urtean egin ziren hauteskundeak erabakigarriak izan ziren, Haitiko aurreneko hauteskunde benetan demokratikoak izan baitziren.Jean-Bertrand Aristide irten zen garaile, herria alde baitzuen: botoen %67 lortu zuen. Duvalierzaleek,Roger Lafontant buru, agintera iristeko azken ahalegin odoltsu bat egin zuten arren,1991ko otsailean Aristide izendatu zuten presidente. Urte bereko otsailean, ordea,Raoul Cédras jeneralak gidaturiko kolpe militar batek eraitsi zuen kargutik; ondoren, zapalkuntza politiko ikaragarria ekarri zuten militarrek.Amerikako Estatuen Erakundeak aurrena, etaNBEk gero, enbargoa jarri zioten Haitiri, eta milaka haitiarrek alde egin zuten. Estatu Batuek esku hartuta, elkarrizketak egin ziren Aristide eta batzorde militarreko kideen artean; elkarrizketa horiek1993an burutu ziren, Governor's Islandeko (New York) akordioetan. Haien arabera, erbestean zegoen presidenteak hartuko zuen berriz agintea. Haitiar militarrek, ordea, ez zuten beren hitza bete. Zapalkuntzak bere horretan jarraitu zuen, ehunka biktima eraginez, eta demokraziaren itzuleraren kontra berariaz antolaturiko bortizkeria areagotu zen. Irtenbide baketsu baten ideia oro galdu zen.
1994ko irailaren 19an, nazioarteko gudaroste bat, amerikar marineez osatua gehienbat, iritsi zen Haitira, eta Aristidek berriz hartu zuen kargua.1995eko hauteskundeetan, oposizioak boikot handia egin zuen.René Préval, Aristidek sorturiko Lavalas Organizazio politikoko kidea (OPL) bihurtu zen Haitiko presidente. Baina herrialdeak geldirik jarraitu zuen, krisi politikoaren larritasuna dela-eta:1997ko ekaineko senatu, legebiltzar eta udal hauteskundeen bigarren itzuliaren ezabatzea, iruzur salaketak zirela-eta eta alderdi politiko guztiek atzera egin ondoren, salbu Jean-Bertrand Aristide presidente ohiarenak, lehen itzulian nagusitu zenak; ekainean lehen ministroak dimisioa eman zuen, eta postua hutsik geratu zen1999ko urtarrila arte (Jacques-Édouard Alexis izendatu zuten postu horretarako); bortizkeria politikoa berriz gogortu zen. Egoera horretan, geldiarazi egin zen nazioarteko laguntza, herria miserian itota zegoen artean.
1999an, René Prévalek abian jarri zuen berriz ere hauteskunde prozesua, 1997ko hauteskunde eztabaidatuak ezerezten zituen dekretu-lege bat izenpetuz, eta urte amaierarako hauteskundeak iragarriz. Oposizioak boikota egin zien2001eko hauteskundeei baina, hala ere, hauteskundeak egin ziren eta Aristidek irabazi zituen; hirugarren aldiz izendatu zuten Aristide lehendakari.2004an, Aristide kargutik kendu zuten, herrialde barneko krisi larriaren ondorioz. Borroka latzak izan ziren, eta azkenik, NBEkoKasko Urdinek okupatu zuten herrialdea.2006an René Préval hautatu zuten lehendakari. Hala ere, borrokek eta hilketek aurrera jarraitu zuten.2010eko urtarrilaren 12an,lurrikara handi batek suntsitu zuen Port-au-Prince; 300.000 lagun hil eta 1,5 milioi etxe barik gelditu ziren.[5][6]
2012ko konstituzioaren arabera, Haiti errepublika presidentzialista da. Presidentea da estatuburua, eta bost urtez behin hautatzen da. Gobernuburua lehen ministroa da. Legebiltzarra ganbera bikoa da; Diputatuen Ganberak 118 kide ditu, lau urtetik behin aukeratzen direnak, eta Senatuak 30 kide.
2016an 10.847.334 biztanle zituen.[2] Adineka, honela dago banaturik biztanleria: 0-14 urte bitartekoak %32,8 dira, 15-24 urte bitartekoak %21,2, 25-54 urte bitartekoak %36,8, 55-64 urte bitartekoak %5 eta 65 urtetik gorakoak %4,1.[8]
Adierazle guztien arabera, gizarte egoera askoz kritikoagoa da Haitin Antilletako beste uharteetan baino. Bizi itxaropena 64,2 urtekoa da, inguruko herrietakoa baino askoz apalagoa: 61,6 urtekoa gizonezkoena eta 66,8 urtekoa emakumezkoena (2017ko zenbatespenak).[8] Hazkunde naturala (%1,34),jaiotza-tasa handiak eraginda (‰23 2017an), oso garaia da, nahiz eta haitiar asko eta asko atzerrira joaten den, Antilletako beste estatuetara eta Ipar Ameriketara. Hamabost urtetik gorakoetan %39tik gora dira analfabetoak.[8]
XVIII. mendean, Argien mendean hain zuzen, frantsesek Haitin sortu zuten Ameriketako esklabo kolonia indartsuena. Bertan jaiotako guztiak hil ondoren, esklaboak ekarri zirenAfrikatik, eta haien ondorengoek eta mulatoek osatzen dute, gaur egun, etnia handiena. Izan ere, esklaboen matxinadaren garaian (1791-1804), kolonia frantsesa desagertu eta Haitiko Errepublika sortu zenean, kolono gehienek alde egin zuten. Horregatik, gaurko biztanle gehien-gehienak afrikar esklabo haien ondorengo dira.
%54,7 katolikoak dira, %28,5 protestanteak eta %10,2 erlijiorik gabeak;[8] biztanle gehienekvudua ere praktikatzen dute, kristautasun eta afrikar sinesteen nahasketa.
Biztanleko nazio produktu gordina 1.800 dolar delarik (2016)[8], Haitiko Errepublika Antilletako pobreena da, eta Ameriketako pobreenetakoa. Ekonomiaren iturburu nagusiakafea da, eta laborantza oro har. Era berean, manufakturaindustria eta meatzaritza ere badira.
Haitiko miseria ekonomikoa independentziaren lehen urteetatik dator (1804). Ameriketako bigarren estatu independentearen (Estatu Batuen ondoren) garapenaren lehen oztopoaFrantziak ezagutza ofizialaren prezio gisa ezarri zion zorraren zama izugarria izan zen (150 milioi franko lehenbizi, 90 gero). Baina aldi berean da oztopo izugarria esklabotasunaren garaietatik datozen nekazaritzaren egituren iraunkortasuna. Lur aberastasun gehien-gehienak jabe eta pribilegiatu kopuru txiki baten eskuetan dago. Herriarenindustrializazioa negozio-burgesiak geldiarazi du, inportazio-esportazioetan irabazi izugarriak egiten baitituzte. Duvalierren diktaduraren garaian (1957-1986), ekonomia guztiz lur jota geratu zen.
Miseria are lazgarriagoa etorri zen militarrekJean-Bertrand Aristide gobernutik eraitsi zutenean1991n, ondoren HaitikNBEk inposaturiko enbargoaren ondorio gogorrak pairatu behar izan zituen. Gaur egun, sekula baino gehiago dago Haiti kanpoko laguntzaren mende. Kafea eta gai manufakturatuak esportatzen ditu eta, atzera, elikagaiak eta erregaiak inportatzen.Kanpo-zorra (2.507 milioi euro 2016an)[10] oso handia da, eta langabezian dago biztanle aktiboen %40,6 (2010)[8].
Nekazaritzak hartzen du NPGren %22,2, eta biztanle aktiboen %38,1 enplegatzen ditu. Kafea, esportazio gai nagusia, herri osoan lantzen da. Orobat ekoizten dituazukrea,sisala eta industria kosmetikoan erabiltzen diren olioak. Laborantzaren parte bat bertako biztanleentzat egiten da (bananak,artoa,batatak,arroza). Presio demografikoa eta lur emankor eskasak direla-eta, ustiakuntzarako guneak oso zatikatuta daude. Baso soiltzeak eta erosioaren ondorioek gainera etengabe ari dira murrizten lur horiek.
Industria nahiko eskasa da gaur egun: NPGren %20,3 hartzen du, eta lanpostuen %11,5 sortzen. Elikagai industria da batez ere, eta ehungintza industria txiki batPort-au-Princeren inguruan. Eskasia horren eragileetako bat energia baliabideen falta da. Meatzaritzari dagokionez,bauxita erauzten da batez ere, Haitiko hegoaldean.
Frantsesen kolonia izan delarik Haitiko kultura metropoliaren mendean egon izan da. BainaXX. mendearekin bateratsu bertako kultura indartu egin zen. Aldaketa horren eragiletako batGeorges Sylvain izan zen; idazle honek, 1901. urtean,Jean de La Fontaineren alegiak Haitiko hizkuntzara itzuli zituen.
1920. inguruko urteetanJean Price-Mars idazlearenRevue Indigène etaAinsi parla l’oncle (1928, Honela mintzatu zen osaba) saiera liburua argitaratu ziren. Haitiko herri ohituren azterlarien arteanJacques Roumain idazlearen obrek eragin handia izan zuten bertako antzerki, pintura eta literatura lanetan. Haitikonaïf pintura eskola entzute handikoa da mundu osoan (Rigaud Benoit,Wilson Bigaurd,Hector Hippolyte etaPhilome Obin). Port-au-Prince hiriburuan historia eta etnologia museoak eta Nazio Liburutegia daude.
↑Santo Domingo, haiti eta Hispaniola artikuluakinDictionnaire universel d'histoire et de géographie (Marie-Nicolas Bouillet, 1878) eskuragaigallica gunean
.svg)
_-_HTI_-_UNOCHA.svg)
.jpg)
