Gizona[1]gizakiarra da. Oro har, gizon hitza gizaki ar heldua izendatzeko erabiltzen da, nahiz eta heldugabeez aritzekomutil erabili ohi den.
Gizaki hitza bera gizon hitzarekin erlazionatuta dago.Gizontasun terminoa gizonak dituen zenbait ezaugarri eta nolakotasun adierazteko erabiltzen da batzuetan, esaterako indarra edokemena. Gizonari dagokiona adierazteko, azkenik,maskulino izenondoa erabiltzen da.
Gizakietan, espermatozoideekXedoYsexu kromosoma bat daramate.Ykromosoma daraman espermatozoide batek emearen obulua ernaltzen badu, ondorengoek kariotipo maskulinoa (XY) izango dute. SRY genea, normalean,Ykromosoman aurkitzen da, eta barrabilen garapena eragiten du, eta, aldi berean, gizonezkoen sexu-bereizketaren beste alderdi batzuk gobernatzen ditu. Gizonezkoen sexu-bereizkuntzabarrabilen mendekoa da; emakumezkoen bereizketa, ordea, ez dagonaden mendekoa[4].
Lehen mailako sexu-ezaugarriak (edo sexu-organoak) jaiotzean dauden eta ugalketa-prozesuan parte hartzen duten ezaugarriak dira. Gizonen sexu-ezaugarri nagusiakzakila etabarrabilak dira.
Gizakiakdimorfismo sexuala dauka hainbat ezaugarritan, eta nahiz eta horietako askok ez eduki lotura zuzenik ugaltzeko gaitasunarekin, badaukate zerikusirik erakarpen sexualarekin. Desberdintasun nagusiak altueran, pisuan, eta gorputzaren egituran daude, nahiz eta beti ez den eredua betetzen. Esaterako, gizonak oro haremakumeak baino altuagoak dira, baina bi sexuetako jende askok altuera ertaina daukate[5].
Gizon heldu baten argazkia (eskuinean), eme heldu batekin alderatuta.Pubiseko ilea kendu egin zaie biei.
Gizakiengan, bigarren mailako sexu-ezaugarriak, izan ere,pubertaroan agertzen diren ezaugarriak dira[6][7].Ezaugarri horiek bereziki nabarmenak dira sexuak bereizten dituzten ezaugarrisexu dimorfikokaraktereetan, baina, sexu-ezaugarri nagusietan ez bezala, ez dira zuzeneanugaltze-sistemaren parte[8][9][10]. Gizonei dagozkien sexu-ezaugarri sekundarioak honako hauek dira:
Gizonek emakumeek baino pisu handiagoa dute[12].Gizonak, batez beste, emakumeak baino altuagoak dira, % 10 inguru[12]. Gizonek, batez beste, emakumeek baino gerri handiagoa dute, aldakarekin alderatuta. Emakumezkoetan, hatz erakusleak eta eraztunak tamainaz antzekok izan ohi dira, edo hatz erakuslea eraztun-hatza baino apur bat luzeagoa da, eta gizonezkoen eraztun-hatza luzeagoa izan ohi da[13].
Munduan, osasunari buruzko genero ezberdintasun gehienak emakumeei eragiten dien arren, batzuetan, egoerak gizonezkoen aurka jokatzen du. Horietako batgatazka armatuak dira, non gizonak izaten diren berehalako biktimak. 1955etik 2002ra arteko 13 herrialdetako gatazka-ikerketa batek aurkitu zuenez, gerrak eragindako heriotza bortitz guztien % 81 gizonak ziren[17]. Gatazka armatuez gain, indarkeria-eragin handia duten eremuek, hala noladroga-kartelek kontrolatutako eskualdeak, gizonak dira heriotza-tasa handienak pairatzen dituztenak[18]. Hori datormaskulinotasun-idealak jokabide oldarkor eta norgehiagokakoekin lotzen dituzten gizarte-sinesmenetatik[19]. Azkenik, ikusi izan da ingurune ekonomikoetako bat-bateko aldaketa bortitzak eta gizarte-segurantzako sareak galtzea, batez ere gizarte-laguntzak eta janari-kupoiak, gizonen arteanalkohol-kontsumoaren etaestres psikologikoaren maila handiagoekin ere zerikusia dutela, eta, horren ondorioz, gizonezkoen heriotza-tasa handitu egin da. Izan ere, egoera horiek, askotan, zaildu egiten dute gizonek familia mantentzea, eta zeregin hori «maskulinotasunaren esentziatzat» hartu izan da denbora askoan[20]. Hotzeria arruntarekin kutsatutako pertsonen atzera begirako azterketa batek aurkitu zuen medikuek gutxietsi egiten dituztela gizonen sintomak, eta prestuago daudela sintomak eta gaixotasuna emakumeei egozteko gizonei baino[21]. Emakumeak gizonak baino gehiago bizi dira herrialde guztietan eta adin-talde guztietan, horien erregistro fidagarriak baitaude[22].Estatu Batuetan, gizonezkoak emakumeak baino osasuntsuagoak dira gizarte-klase guztietan. Zuriak ez diren gizonak berezikieriak dira. Gizon sobera dago lan arriskutsuetan, eta lan-heriotza gehien pairatzen dutenak dira. Gainera, medikuek zerbitzu gutxiago ematen dizkiete gizonei; aholku gutxiago ematen dituzte, eta gizonekin emakumeekin baino denbora gutxiago pasatzen dute kontsultan[23].
Gizon gehienakzisgenero dira, eta haiengenero-identitatea bat dator jaiotzean gizonei ematen zaien sexu-banaketarekin.Gizon trans horiek, jaiotzean, beren sexu-esleipen femeninoarekin bat ez datorren genero-identitate maskulinoa dute, eta, horren ondorioz, gizonezkoen hormona-ordezteko terapia eta/edobirresleitze sexualeko kirurgia erabil dezakete[28].Gizon intersexualek ohiko biologia maskulinoarekin bat ez datozen ezaugarri sexualak izan ditzakete. 2016ko berrikuspen sistemiko baten arabera, % 0,256 da emakumetik gizonerakotransgenero gisa identifikatuta dauden pertsonak[29]. 2017an, Minnesotako 80.929 ikasleren artean egindako inkesta baten arabera, gutxi gorabehera, bi aldiz gehiago dira beren burua transgenerotzat jotzen duten emakume nerabeak gizonezko nerabeekin alderatuta[30].
Maskulinotasuna (batzuetan, gizontasuna ere esaten zaio) haurrekin eta gizonekin lotutako nortasunaren ezaugarri multzoa da. Maskulinotasuna sozialki eraikitzen bada ere[31], ikerketa batzuek adierazten dute gizonezkotzat jotzen diren portaera batzuek biologikoki eraginda daudela[32] Maskulinotasuna biologikoki edo sozialki zenbateraino duen eragina eztabaidagai da. Sexu biologikomaskulinoaren definizioarendesberdina da, gizonek zein emakumeek ezaugarri maskulinoak izan baititzakete[33]. Gizonek, oro har, aurre egin behar izaten diote estigma sozialariemakumeen rola hartzeagatik, emakumezkoak baino gehiago[34].Homofobia gisa ere ager daiteke hori[35].
Gizontasun- edo maskulinotasun-estandarrak aldatu egiten dira kultura eta garai historiko batetik bestera[36]. Kultura desberdinetan, kanpoko maskulinotasun-zeinuak desberdinak badira ere, kultura horien definizioan, badira zenbait alderdi berdinak direnak. Iraganeko kultura guztietan, baita kultura tradizionalen eta mendebaldekoak ez diren kulturen artean ere, ezkontzea da haurtzaroaren eta maskulinotasunaren arteko bereizketarik arruntena eta behin betikoena[37]. XX. mendearen amaieran, tradizioz ezkontzarekin lotuta zeuden zenbait ezaugarri, maskulinotasuna lortu izanaren zantzutzat hartzen ziren[37][38].
Harreman platonikoak ez dira oso desberdinak gizonen eta emakumeen artean, baina badute alde batzuk. Gizonek parte hartzen duten adiskidetzak jarduera partekatuetan oinarritu ohi dira autodibulgazioan eta konexio pertsonalean baino gehiago. Gizonen adiskidetasun pertzepzioak aldatu egiten dira kulturen eta denbora-aldien artean[39]. Harreman heterosexual erromantikoetan espero ohi da gizonek hartzea rol proaktiboa, harremanak hastea, datak planifikatzea eta ezkontza proposatzea[40].
Antropologiak frogatu du maskulinotasunak berezkogizarte-estatusa duela, baita aberastasunak, arrazak eta gizarte-klaseak ere.Mendebaldeko kulturan, adibidez, maskulinotasun handiagoak estatus sozial handiagoa darama[41]. Kultura gehienetan,gizonezkoen pribilegioak emakumeei baino eskubide eta pribilegio gehiago ematen dizkie gizonei. Gizonei pribilegio juridiko bereziak ematen ez zaizkien gizarteetan, hala ere, botere-postu gehiago hartzen dituzte, eta uste da gizonak onartuago direla gizartean[41]. Hori genero-tentsioaren rolarekin lotzen da, non gizonek presio sozial handiago baten aurrean aurkitzen diren genero-roletara egokitzeko[42].
Idatzizko gizon baten izen ezagunena Kushim izan daiteke, itxuraz K.a. 3400 eta 3000 urteen artean bizi izan zenaUruk hirisumerrean; nahiz eta izena errege izena izan zitekeen berea baino gehiago[43]. Baieztatutako lehen izenak dira Gal-Sal eta En-pap X eta Sukkalgir bere esklaboenak dira, K.a. 3100. urtean[44].
Gizarte gehienetan, gizonek emakumeek baino eskubide legal eta kultural gehiago dituzte[41], eta, gizartean,misoginia askoz ere ohikoagoa damisandria baino[45][46].Erdainkuntzaren aurkakoek giza eskubideen urraketa gisa deskribatzen dute[47]. Aiten eskubideen aldeko mugimenduak banandutako aiten alde jokatzen du haien seme-alabak zaintzeko eskubide berberak jaso dezaten[48]. Gizonezkoen mugimendua da gizonek Mendebaldeko herrialdeetan dituzten arazoen erantzuna, eta barne hartzen ditu feministen aldeko taldeak, hala nola gizonen askapen mugimendua, edo taldeantifeministak, hala nolamanosfera.
↑Rey, Rodolfo; Josso, Nathalie; Racine, Chrystèle (2000). "Sexual Differentiation"Endotext. MDText.com, Inc.PMID 25905232. Archived from the original on 8 August 2022. Retrieved 6 December 2021
↑Kevin L. Nadal,The Sage Encyclopedia of Psychology and Gender (2017,ISBN 978-1-4833-8427-6), p. 401. "Gaur egun, kultura gehienek genero bitarren ulermenean oinarrituta eraikitzen dituzte beren gizarteak: bi generotan kategorizatuta (gizonezkoa eta emakumezkoa). Horrelako gizarteek beren biztanleria banatzen dute jaiotzean, genero sozializazio prozesua hasteko pertsonei esleitutako sexu biologikoan oinarrituta".
↑Ouellette, Marc (2007). "Misandry". In Flood, Michael; et al. (eds.).International Encyclopedia of Men and Masculinities. Abingdon; New York: Routledge. pp. 442–443.ISBN 978-0-415-33343-6
↑Gilmore, David D. (2010).Misogyny: The Male Malady. University of Pennsylvania Press. pp. 12–13.ISBN 978-0-8122-0032-4
.svg)
_(2).jpg)
