Genozidioa gizatalde baten suntsiketa sistematiko eta berariazkoa da, erlijio-, arraza- edo politika-arrazoiengatik egiten dena.[oh 1] Hitz berri hori Raphael Lemkin judu poloniarrak proposatu eta definitu zuen, baina geroztik, beste esanahi batzuk ere definitu dira. 1948an,Nazio BatuenGenozidioaren Konbentzioak honela definitu zuen: «talde nazional, etniko, arrazazko edo erlijioso bat erabat edo partzialki suntsitzeko asmoz egindako bost ekintzetako edozein». Bost ekintzak hauek ziren: taldeko kideak hiltzea, kalte fisiko edo mental larriak eragitea; taldea partzailki edo osorik suntsitzeko helburua duten bizi-baldintzak ezartzea; jaiotzak eragoztea eta haurrak taldetik kanpo indarrez eramatea. Biktimak talde bateko kide direlako aukeratzen dira, ez zoriz.[1][2][3]
Ezegonkortasun Politikoari buruzko Lan Taldearen irizpideen arabera, 1956 eta 2016 artean 43 genozidio gertatu ziren, eta 50 milioi heriotza inguru eragin zituzten.[4]Iheslarientzako Nazio Batuen Goi Mandataritzak kalkulatu zuen beste 50 milioi lekuz aldatu zituztela indarkeria-aldi horiek 2008ra arte. Genozidioa, bereziki genozidioa eskala handian, gizagaiztakeriaren epitomea da.[5][6][7] Etiketa gisa, polemikoa da, moralizatzailea delako,[8] eta kategoria moral gisa erabili da 1990eko hamarkadaren amaieratik.[9]
Raphael Lemkin, genozidio kontzeptuaren definizioa garatu zuen abokatu poloniarra.
Raphael Lemkin abokatu poloniarrakgenozidio terminoa asmatu zuen 1944koAxis Rule in Occupied Europe liburuan,[10][11] grezierakoγένος ("genos, arraza, herria") latinezko-caedo atzizkiarekin ("hiltzeko egintza") konbinatuz.[12][13]
LemkineknazienEuropako okupazio-politiken ikerketa dokumentatu zuen, etaPoloniaren okupazioaren kasu-azterketa bat erregistratu. NaziekPoloniarren aurka bost politika aplikatu zituztela idatzi zuen, Poloniako nazioa "suntsitzeko" asmoa adierazten zutenak. Horien artean, poloniarren hilketa masiboak; "taldeko kideei kalte fisiko edo mental larriak" sorraraztea; "suntsitzeko kalkulatutako bizi-baldintzen narriadura planifikatua"; "taldean jaiotzea galarazteko neurriak" aplikatzea (hala nolaabortuak sustatzea, haurdun dauden emakumeei kargak ezartzea, etab.) eta haur poloniarrak Alemaniako familietara nahitaez eramatea. Bost markatzaile horietako bakoitzak, Lemkinen arabera, argi eta garbi erakusten zuen nazien identitate poloniarra ezabatzeko plana. Bost irizpide horiek 1948koGenozidioaren Konbentzioak hartu zituen,genozidio saiakeraren froga gisa.[14]
Lemkinek ikuspuntua, dena den, ezabaketa fisikotik haratago zihoan, giza-talde oso baten ezabaketa eta suntsiketaren beste alderdi batzuk kontuan hartzen zituen. Honela idatzi zuen:[15][16]
«
... Genozidioak ez du esan nahi nazio bat berehala suntsitu behar denik, nazio bateko kide guztiak masa-hilketaren bidez hiltzen direnean izan ezik. Helburua da talde nazionalen bizitzaren funtsezko oinarriak suntsitzeko hainbat ekintzaz osatutako plan koordinatu bat adieraztea, talde horiek deuseztatzeko helburuarekin. Plan horren helburuak honako hauek izango lirateke: erakunde politiko eta sozialak, kultura, hizkuntza, sentimendu nazionalak, erlijioa eta talde nazionalen existentzia ekonomikoa desintegratzea, eta talde horietako pertsonen segurtasun pertsonala, askatasuna, osasuna, duintasuna eta baita bizitza ere suntsitzea.
»
Raphael Lemkin
«
Lemkinen arabera zortzi dira herri bat birrintzeko estrategiak eta maiz estrategia guzti hauek edo gehienak batera martxan jartzen dira genozidio kanpaina baten zehar . Lehenengoa, nabariena, gizatalde hori osatzen duten lagun guztiak edo parte bat hiltzea, espetxeratzea edo erbesteratzea da. Genozidio fisikoa da hau. Badira baina gizatalde bat suntsitzeko beste modu asko, besteak beste, gizatalde hori osatzen duten gizonezkoak eta emakumezkoak aldenduz edota jaiotzak moteldu edo eragozten duten beste ekintza batzuk abiaraziz, gizatalde horren hazkundea galarazi edo eragotzi. Arruntak dira kasu hauetan haurren bahiketak, haur hauek biktimen familietatik hartuz agentearen gizataldeko familietara ekarriz. Genozidio biologikoa du estrategia honek izena. Gizatalde bat suntsitu daiteke gizatalde hori osatzen duten gizabanakoen lokarri kulturalak birrinduz, hala nola, hizkuntza, ohiturak, janzkera, musika eta herri horren identitate kolektiboa edo “patroi nazionala” osatzen duten beste hainbeste ezaugarri kulturalak zapalduz. Genozidio kulturala da hau. Herri baten kultura suntsituz eta agentearen balore kulturalak ezarriz herri hori desagertuko da, alegia, berezko “patroi nazionala” birrinduz agentearen gizataldeko identitate kolektiboa egingo du bere. Biktimen gizataldea ordezkatzen duten instituzio politikoak txikitzea eta alderdiak, sindikatuak edota bestelako erakunde politikoak legez kanpo jartzea dira genozidio politikoaren usantza nagusiak. Gizartea arautzen duten norma juridiko edota ohiturak birrintzea da genozidio soziala. Oso eraginkorrak gauzatu dira arlo honetan herri bat desagerrarazteko estrategiak, hala nola, bertako lege zibilak indargabetuz, kode zibil berriak inposatu edo justizia gorteak agentearen kontrolpean eta zerbitzura jartzea. Lemkinen hitzetan, nazio baten garapenarentzat funtsezkoa den gizarte egitura aldatuz espiritu nazionalaren baliabideak ahuldu egiten dira . Normalean gizatalde baten “intelligentsia” edo gizarte horren kultura, politika, ekonomia, erlijio edo arte ederretako pertsonalitate publikoak dira genozidio kanpainaren lehen biktimak eta honek “elitizidio” izena du. Biktimen gizataldeko gizabanakoen isunen, debekuen edota euren ondasunen bahikuntzen bitartez bizi maila jaistea eta, ondorioz, eguneroko biziraupen fisikoa zailduz gizabanako hauen kultur arloan izan dezaketen ahalmenak murriztea da genozidio ekonomikoaren helburu nagusia. Genozdio erlijiosoak herri jakin baten erlijioaren praktika murriztea edo debekatzea du helburu, bai eta agentearen erlijioa edota kredoaren ezarpena (bai eta noski ateismoa ezartzea). Azkenik, genozidio morala aipatzen du Lemkinek, alegia, herri baten “erresistentzia espirituala” edo “energia mentala” suntsitu norbanako interesak eta berehalako behar materialak suspertuz (“ogia eta zirkoa”).
Terminoa sortu aurretik, modu bat baino gehiago zeuden horrelako gertakari bat izendatzeko. Hizkuntza batzuek bazituzten hitzak hilketa masibo horiei buruz hitz egiteko, adibidezalemanezkoVölkermord (hitzez hitz, "herri-erailtzea") edopolonierakoludobójstwo ("herri edo nazio bat hiltzea").[18] 1941ean NaziekBizargorri OperazioanSobietar Batasuna inbaditu zutenean eta milaka errusiar erail,Winston Churchillek esan zuen "izenik gabeko krimena" zela.[19] Lemkinek 1944an sortu zuen izena Nazien politikak izendatzeko. 1921ekoArmeniar genozidioaren diseiantzaileTalat PashaSoghomon Tehlirianekhil zueneko pasartea irakurri ostean, Lemkinek galdetu zion bere irakasleari ea zergatik ez zegoen legerik Talat bera zigortu ahal izateko.[20] Geroago esan zuen "abokatu gisa, uste dut krimen bat ezin dutela biktimek zigortu, baizik eta epaitegi batek."
Genozidioaren kontzeptua, "despopulazioa" deiturikoa, Frantziako 1794an salatu zen. Gracchus Babeuf izan zen, Frantziako iraultzaren testuinguruan herriaren eskubideen defendatzaileaLe tribun du peuple gazetaren etaSocieté des égaux delakoaren liderra,Du Système de dépopulation, ou la vie et les crimes de Carrier[21] idazlanean ankerkeria mota zehatz horri buruz teorizatu zuena.
Babeufek "despopulazio-sistema" kontzeptu berri hori sortu zuen, Bertrand de Barèrek iraultzaileekVendeako herriaren aurka sustatutako ankerkeriak ikusita. Soldadu iraultzaileek, besteak beste, Louis Marie Turreau eta Jean Baptiste Carrier gobernu iraultzailearen Nanteseko ordezkariaren "infernuko zutabeak" delakoetan antolatuta zeuden. Zutabe ezagun horiek 9.000 zibilen sarraskia antolatu zuen 1793ko azaroaren erdialdetik 1794ko otsailaren amaierara. Carrierrek emakumeak eta haurrak eta erlijioso talde handi bat hil zituen Loiran hondoratuz. Beste milaka fusilatuta hil zituzten, edo abusuz, gaixotasunez, gosez eta hotzez. Bere zerbitzuengatik, Carrier Frantziako Konbentzioaren idazkari izendatu zuten eta bere izena Parisko l 'Étoilekogaraipenaren arkuan grabatuta dago eta .
Babeufen liburuak ez zuen ospe handirik izan, eta autorea gillotinatu egin zuten 1797an, ideia "erradikalak" defendatzeagatik, hala nola "naturak gizaki bakoitzari ondasun guztiez berdin gozatzeko eskubidea eman diola". Gaztelaniazko lanaren lehen edizioa 1985ean argitaratu zen. Era berean, Lemkinen liburua ez zen gaztelaniara itzuli 2009arte. Bestalde, ez dago ia genozidio-ikasketen katedrarik Europan, eta,XabierIrujojorentzat (genozidiotan aditua), horrek guztiak "genozidio" terminoaren egileak emandako definizioaren interpretazio desberdinak ekarri ditu, ez beti guztiz egokiak.[15]
Genozidioari buruzko 1948ko Konbentzioaren (CPPCG) atarikoak dio genozidio-kasuak gertatu direla historian zehar; LemkinekHolokaustoaren autoreen terminoa eta prozesamendua asmatu zituen arteNurenbergeko Epaiketetan, ez zuten terminoa definituNazio Batueknazioarteko zuzenbidean.[22] Hainbat urte igaro ziren nazioarteko komunitateak terminoa ohiko gisa erabili baino lehen. Nurenbergen "germanizazioa", "gizateriaren aurkako krimenak" eta "masako hilketa" bezalako esaldien desegokitasuna erakutsi zutenean, nazioarteko zuzenbideko adituek erabaki zuten Lemkinen lanak krimen nazientzako esparru kontzeptuala ematen zuela.The New York Timeseko 1946ko titular batek iragarri zuen "buruzagi naziei egotzitako krimenerako izen berria genozidio da"[23]; hitzaNurenbergeko epaiketetako akusazioetan erabili zen, 1945etik aurrera, baina termino deskribatzaile gisa soilik, ez termino juridiko formal gisa.Arthur Greiserren etaAmon Leopold Gothen 1946an Genozidio Poloniarraren Epaiketak deiturikoak izan ziren epaiek terminoa sartu zuten lehen epaiketak.[24]
Historia osoan ez da ezagutu XX. mendean adinako genozidiorik. Milioika heriotza horiek guztiak ez dira gerraren ondoriozkoak izan, arraza, etnia, erlijio edo politika talde desberdinen aurkako hilketa berariazkoak eta sistematikoak eraginak baizik. XX. mendekolehen genozidio jendetsua 1915 eta 1923 bitartean gertatu zen:turkiar gobernuak 600.000-1.500.000armeniar beren etxeetatik egotzi edo sarraskitu zituen. Hala ere, azkenaldiko genozidio kasurik zoritxarrekoenaAlemaniak 1930 eta 1940 artean Europakojuduak desagerrarazteko egin zuena izan zen. 1945eanBigarren Mundu Gerra amaitzerako, 12 milioi pertsona hil zituzten naziek; horietatik sei milioi juduak ziren, eta gainerakoakijitoak,homosexualak edotaeslaviarrak. Urte hartan bertan,Nurenbergeko epaitegiakholokaustoaren arduradunak epaitu zituen, eta gizabanakoaren erantzukizun printzipioa arautu zuen.
1946an Nazio Batuen Batzar Nagusiak genozidioa baztertzeko hitzarmena idatzi zuen, eta 1948an onartu zen. Bertako ataletan, besteren artean hauek hitzartu zituzten: genozidioa desagertzeko nazioarteko lankidetza behar dela; gerratik kanpo gertatzen den genozidioa ere krimena dela, baina ez krimen politikoak direnak; erruduntzat jotzen direnek ez dutela estradiziorako immunitaterik; eta errudunak genozidioa gertatutako estatuan bertan epaituko direla, edo eskumena duen nazioarteko epaitegi batek epaituko dituela.
Bestalde, XX. mendea baino lehen izandako genozidiorik handienak europarrek Ameriketako, Australiako (Gerra Beltza besteak beste) eta Zeelanda Berriko kolonizazioetakoak dira.
↑Göçek, Fatma Müge. (2015). Denial of violence: Ottoman past, Turkish present, and collective violence against the Armenians, 1789-2009. Oxford University Press ISBN978-0-19-933420-9. (kontsulta data: 2023-10-28).
↑Power, Samantha. (2005). "A problem from hell": America and the age of genocide. (Repr.. argitaraldia) Harper Perennial ISBN978-0-06-054164-4. (kontsulta data: 2023-10-28).
↑abIrujo Ametzaga, Xabier. (2016). «Genocidio»Hermes: pentsamendu eta historia aldizkaria = revista de pensamiento e historia (52): 22–28. ISSN1578-0058. (kontsulta data: 2025-06-20).
↑Ihrig, Stefan. (2016). Justifying genocide: Germany and the Armenians from Bismarck to Hitler. Harvard University Press ISBN978-0-674-50479-0. (kontsulta data: 2023-10-28).
.jpg)
