Artikulu hau gehigarriari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Gatz».
Gatz arrunta edomahaiko gatzaNaCl formula duen kristal itxurako gaia da. Izadian, asko dago, etaItsasoko uraren mineral nagusia da.
Añanako gatz haranaGatza etagatzontzia.Gatz-kristal finduen hurbileko planoa. Gatz hori hutseko lurrungailuetatik ateratzen da; horixe da aleak tamaina berekoak izatearen arrazoia.Gatz azokaMoptin (Mali).
Gatz arrunta edo mahaiko gatza, gatz esaten zaiona,Sodio kloruro izeneko gatz mota bat da, etaNaCl formula kimikoa du. Hiru gatz mota daude, jatorriaren arabera:itsas gatza etaiturburukoa (lurrunketa bidez lortzen direnak);gatzarria (halita izeneko arroka-mineral baten meatze-erauzketatik datorrena) eta landare-gatza (kontzentrazioz lortzen denaKalahariko basamortuan hazten den landaregramineo bat irakiten denean ―beste landare gramineo batetikazukrea lortzeko ere erabiltzen den metodoa)[1].
Gatzak oinarrizkozaporeetako bat ematen dieelikagaiei,gazia[2], hauteman daitekeenamihiakhartzaile espezifikoak dituelako hura hautemateko. Gatzaren kontsumoak aldatu egiten du elikagaienganakoportaera, jateko gogoa sortzen eta jateko gogoa pizten baitu[3][4]. Funtsean, bi arlotan erabiltzen da: plater batzuenOngailu gisa etaharagi- etaarrain-gazituetakokontserbatzaile gisa (baitabarazki batzuetan ere), baita zenbaitozpinetakoen lanetan ere[5]. XIX. mendez geroztik, gatzaren erabilera industriala dibertsifikatu egin da, eta hainbat prozesutan hartzen du parte, hala nola papergintzan (sodio hidroxidoa NaOH),kosmetikogintzan,industria kimikoan, eta abar. XXI. mendean, giza kontsumorako gatzaren mundu mailako ekoizpena ez da ekoizpen osoaren % 25era iristen[6].
Gatza da gizakiak jan dezakeenharri bakarra, eta, seguru asko,ongailurik zaharrena da[7]. Hain da garrantzitsua bizitzarako, ezen askotan markatu baitu historiaren garapena;ekonomiak mugitzen jarraitzen du, etazergak,monopolioak,gerrak eta abar eragiten ditu[8].Diru-mota bat ere izan zen. Antzinatean izan zuen balioa gutxitu egin zen giza kontsumorako mundu mailako eskaera gutxitzen hasi zenetik, neurri batean ekoizpena hobetu zelako eta mundu mailan kontzientzia sortu delakohipertentsioa[9] agertzearekin izan dezakeen lotura dela eta. XXI. mendean,dietak saiatzen dira gatz gutxiago sartzen beren konposizioetan, etakontserbazio-sistema berriek (pasteurizatuak, hoztuak eta izoztuak, hutsean ontziratutako elikagaiak, etab.) aukera ematen dute elikagaietan gazitasuna albo batera erabat uzteko.
Gatza ongailu merkea da, eta erraz lor daiteke edozein denda edosupermerkatutan. Kontsumitzaileak hiru formatutan aurkitzen du: fina, lodia edo malutatan (azken hori goi-sukaldaritzan erabiltzen da). Bi eratan merkaturatzen da: gatz findu gisa (gatz fina edo mahaiko gatza ere esaten zaio, ohikoena, kristal homogeneo eta zuri gisa) eta findu gabeko gatz gisa (itsas gatza esaten zaio, gatz lodia edo sukaldeko gatza), eta horien kristalak izan daitezke irregularragoak eta ez hain zuriak.
Gatz-biltegiak kokatzeak garrantzi berezia izan zuen hasierakogiza kokaguneen behin betiko kokapenetan, horien kontsumoa giza beharra izateaz gain, elikagaiak kontserbatzeko eta horien jan-bizitza luzatzeko aukera ematen baitu. Gatzaren erabilera eta erauzketa dokumentatu zen lehen kulturetako batTxinakoa da (K.a. XXVII. mendetik)[12].
Erromatar Inperioan,Europan berariazko ibilbideak sortu ziren eskualde batzuen artean gatza errazago saltzeko; adibidez,Erroman, gatza garraiatzeko ibilbide bat sortu zen, Salaria bidea izenekoa. Beste adibide batzuk ere ikus daitezkeAlemanian, Alte Salzstrasserekin, edo,Frantzian, Route du Sel-ekin[1][13].
Mendeak igaro ahala, hain garrantzitsua zen gatzaren merkatua, ezenEuropako gobernu batzuek estatu-monopolio bihurtu baitzuten etazergak ere kobratu baitzituzten. Gatzaren kontsumoari eta merkaturatzeari aplikatutako zergaren adibide bat Frantzian ikusi ahal izan zen, non XIX. mendera arte gatzaren gaineko zerga bat jasotzen baitzen, «gabelle» izenekoa: premiazko elikagaia zenez, zerga hori ez zen batere onartua, etaFrantziako Iraultzan hartu zen lehen neurrietako bat hura indargabetzea izan zen, hura eztanda egiteko zutenetakotzat jotzen baitzen ia. Hala ere, handik urte gutxira,Napoleonek gatzaren gaineko zerga berrezarri zuen, eta 1945era arte egon zen indarrean[14]. Gatzaren gaineko zergekin lotutako beste protesta batIndian eman zen XX. mendearen erdialdean:Gatzaren martxa deiturikoan,Gandhi izan zen protagonista, eta, ondoren,britainiar inperioarengandik independentzia lortzea ekarri zuenIndia etaPakistanentzako.Amerikan,kolonaurreko kulturek ere gatzarekin salerosten zuten, eta ezaguna damaiek diru gisa erabiltzen zutela[15].
Amerikako konkistan, gatza ekoizteko zentroak nagusitu beharreko helburu nagusietako bat bihurtu ziren.Ipar Amerikako europar kolonizazioak gatza ekoizteko iturri berriak sortzea eta lortzea zuen asmo. Arrantza-jardueren ondorioz, gatz-eskaria hazi egin zen Amerikan, eta, ondorioz, merkatu berriak bilatu behar izan ziren gazitutako arrainaren merkataritza zabaltzeko.Estatu Batuen independentzian, gatzak funtsezko zeregina izan zuen «kolonia errebeldeen» tropak kontrolatzeko.
Gehiegizko kontsumoaren aurkako lehen manifestazioak
Aldi berean, XVII. mendetik XX. mendera bitartean, gero eta gehiago ziren gatza gehiegi kontsumitzearen kontrakoak. Espainian, adibidez,Bernardino Gómez Miedeshumanistak, 1579an, hiru liburukiko tratatu bat idatzi zuen:Comentarios sobre la sal (Gatzaren gaineko iruzkinak),Aro Modernoko «urre zuria» delakoari buruz Europan argitaratutako lehen monografia, gatzari buruzko benetako entziklopedia zientifiko-literarioa[16].
XX. mendean, gatz gehiegi kontsumitzeak dakartzan onura eta gaitzei buruzko egoera argitzen joan zen; 1994an, COMAk (Committee on Medical Aspects of Food and Nutrition Policy) (Elikagaien Nutrizio Alderdiak Zaintzeko Batzordea) 6gramoko dosia gomendatu zuen pertsonako[17]. XIX. mendean, elikagaien munduko gatz-kontsumoa murriztu egin zen, elikagaiak hozteko eta izozteko sistemak hobetzearen ondorioz; izan ere, bigarren mailan geratu zen produktu batzuen kontserbazioan gatzaren erabilera[18].
Per capita kontsumoak behera egin duen arren, kontsumo globala hazi egin da, biztanleriaren hazkundearekin batera, bai eta gatzaren behar eta aplikazio berriak agertzearekin ere; adibidez, errepideak eta hiriko kaleak urtzeko erabiltzen da[erreferentzia behar].
Gatzaren egitura kristal kubikoa (sarearen nodo bakoitza, txandaka,sodio edokloroatomo bat da).
Gatza konposatu ioniko bat da,Cl– etaNa+ioien konbinazio batez osatua, eta sistema kubiko baten forma duen kristal-egitura batean kokatuta daude.Sodio kloruroak (NaCl) sodio eta kloroatomo kopuru bera du, eta horiek lotzen dituen lotura kimikoa ioien artean dagoen lotura ioniko gisa sailkatuta dago: sodiokatioi bat (Na+) eta kloroanioi bat (Cl–). Hala, NaCl formula enpirikoa honela dago osatuta:
Na + Cl → Na+ + Cl− → NaCl
Bi ioiek osatutako kristal-egiturak energia gutxiago du banatutako ioiek baino, eta hori egonkortasun-berme bat da. NaCl-ak kristal-egitura kubiko sinple bat du, etakristalografia-liburuetan aurki daitekesare kubikoaren adibide ilustratu erraz etapedagogiko gisa.Laborategian haz daitezke kristal gaziak (Bridgman-Stockbarger metodoa da horretarako balio duen prozesua.).
Gatz garbi edo puruak oinarrizko kloroaren pisuaren % 60,66 inguru du, eta % 39,34 sodioa (batzuetan, 60-40 inguruan agertzen da). Gatzaren propietate fisikoen artean,disolbagarritasuna 35,7 g/100 ml-koa da 0°C-an. Gatzak, hala ere, disolbagarritasuna desberdina du kristalaren tamainaren arabera; adibidez, kristal pikortsuak finak baino denbora gehiago behar izaten dute disolbatzeko, edo malutak baino (horren adibide bat da maldon gatza); eragin hori sukaldean nabaritu daiteke. Disolbagarritasun-abiadurak eragiten du gatza kozinatzeko une desberdinetan aplikatzea; adibidez, gatz disolbagarrienak egosaldian erabiltzen dira, eta disolbagaitzenak mahaikideei zerbitzatu aurreko unean. Likidoenirakite-puntua (disolbatzailea) handitu egiten da gatza disolbatzen denean (azukrea bezala), eta, era berean,izozte-puntua murriztu egiten da. Hori dela eta,gatzunetan kozinatutako elikagaiak denbora gutxiagoan prestatzen dira[19].
Gatz garbiak ez du propietatehigroskopikorik, eta, halakorik badu,magnesiokloruroaren arrastoak edo beste ezpurutasun batzuk daudelako sortzen dira propietate fisiko horiek[20].
Gatza izen generikoa ematen zaiosodio kloruroaren kontzentrazio nagusi desberdinak dituzten substantziei. Kontzentrazioa, hein handi batean, gatza prozesatze moduaren araberakoa da. Huts-lurrungailuetatik ateratako gatza da NaCl kontzentrazio handiena duen gatza. (kloruroaren pisuaren % 99rainoko portzentajeak lortzen ditu). Gatzetan dauden beste elementu batzuek kontzentrazio txikiagoak dituzte (oligoelementu deritze), hala nolakobrea (2 mg/kg),beruna (2 mg/kg),artsenikoa (0,5 mg/kg),kadmioa (0,5 mg/kg), etab. Gatzen ezaugarri fisiko batzuk tresna analitiko espezifikoen bidez neurtzen dira; adibidez,grabitate espezifikoaren kasuan gatz-neurgailu batekin neur daiteke.Itsas gatzak aberatsagoak izaten diramagnesio-sulfatoan (MgSO4•7H2O), etaiodo-arrasto batzuk eta mikroorganismoak ere izaten dituzte.Gatz mineralek (edomeategietatik datozenek), aldiz,anhidrita,igeltsua edoglauberita izan dezakete.
Gatz garbia usaingabea da; batzuetan, zenbaitespeziarekin aromatizatzen da, gozatze- edo gazitze-efektu hobea lortzeko (horrela lortzen da gatz ondua,Venezuelanadobo izenez ezagutzen dena.). Era berean, gatz-kristalak koloregabeak eta usaingabeak dira. Koloreen agerpena, kasu batzuetan,buztinaren mineralek eragiten dute. Mineral horiek kolore arrosa ematen dute, adibidez,Pakistango,Himalaiako edoCardonako (Bartzelona) gatzak, edo kloroa eta sodioa ez diren beste elementu batzuen arrasto daudenean gatzaren kristal-sarean, zeinak kolore-zentro edo F zentro izenez ezagutzen den mekanismoaren bidez kolorea sortzen baitute. Mekanismo horrek koloreurdina edomorea ematen dieZaragozako (Espainia)Remolinoseko meatzetik datozen aleei[21]. Kasu batzuetan, gatzaren kolorea elaborazioan sartutako ezpurutasun organikoetatik dator; adibidez, gatz beltzaren kasuan (kala namak, Indian) edo gatz ketuaren kasuan, gatzunak lurruntzeko prozesuan lortutako koloreak atxikitzen dituena, askotariko material organikoaren errekuntzarekin egindako suen bidez. Landare-ikatzarekin (E-153) ere, artifizialki koloreztatu daiteke,Hawaiiko gatz-mota batzuetan bezala. Gatz-aleek 0,7 mm eta 3,2 mm-ko diametroa dute. «Gatz lodiaren» edo «izotz-urtze gatzaren» kasuan, 18 mm-ra irits daitezke.
Elikagaiei gatza gehitzeakzapore gazia ematen die, baina, gainera, kontuan hartu behar da beste lurrin eta zapore batzuk indartzeko ahalmena ere baduela (kantitate txikietan erabiltzen bada). Elikagai batzuetan, ongailu gisa erabiltzen da, eta gatzak zertxobait arindu dezakezapore azidoa[22].
Ez dago frogatuta haurrak eta pertsona helduak gai ote diren % 0,05eko gatz-kontzentrazioko gatzunetan (koilarakada bat 10 litroko) zapore gazia hautemateko, eta ehuneko hori bikoitza da 60 urtetik gorako pertsonentzat[22].
Gatza hainbat baliabideren bidez lortzen da, eta, oro har, honela bereizi nahi da:
Gatzun lurruntzea: Gatz-disoluzio gero eta kontzentratuago baten lurruntzean oinarritzen da, gatza hondora jalkitzen den arte. Lurruntzea lortzeko, baliabide naturalak erabiltzen dira, hala nolaeguzki-lurrunketa, edo artifizialak, hala nola zartagin berezietan egostea (adreiluekin egin moduan). Itsasoko ura gatz-iturri agorrezina da, gutxi gorabehera % 2,7 (pisuan)NaCl baita, edo bestela esanda, 78 milioi tona metriko itsasoko uraren kilometro kubiko bakoitzeko. Horrek gatz-forma merkea eta agorrezina ematen dio metodo horri.
Mineral baten haustutzea: Gatzagetatik edo sakonera txikiko edo ertainekomeategietatik ateratakomineraletatik lortzen da gatza. Mineral horrihalita deritzo, eta bi eratara ateratzen da: lohi gazi gisa edo harri-mineral forma gisa. Mineral batzuk, zuzenean, aintzira gazi lehortuetatik atera daitezke, edo,gatz-lautadetatik,BoliviakoUyuni gatzaga daLurrean dagoen antzinakoena eta handiena. Erauzitako arrokak bitarteko mekanikoen bidez haustutzen dira.
Historikoki, bertako gatzaren erabilgarritasunaren eta erauzteko erraztasunaren arabera ustiatu izan da gatza.Txinan,Shanxi eskualdean adibidez, ohikoa da meategietatik erauztea gatza.Mediterraneoko edoAtlantikokoitsasertzetan, berriz, ohikoa daitsas ura eta ur gaziko iturburuak erabiltzea (gatz-biltegiak zeharkatzen dituzten lurpeko ibilguak), eta eguzkitan lurrundu ohi dira,gatzaga deritzaten lekuetan[23]. Zenbait autoreknekazaritza aurreko jardueratzat hartzen dute gatzagetan gatza erauzteko jarduera batzuk, bilketa-jarduera batzuk urtaroaren mende daudelako[24].
Kristalen azken formak gatza egiteko erabiltzen diren metodoak adierazten dizkio kontsumitzaileari; adibidez, kristal kubiko fin eta erregularrek lurrunketa azkarreko prozesua adierazten dute, oro har; forma triangeluarra (edoelur-maluta) duten gatz-kristalek, berriz, lurrunketa-prozesu motela adierazten dute[6].
Lurruntze bidez itsasoko uretik gatza erauzteko jardueraneolitoaren garaikoa da[25]. Sistema sinplea da, eta, gatzagetan,itsasoko edo iturburu gaziko ur gazia kanalen edo akueduktuen sare batetik lurrean bertan eraikitako plataforma horizontal batzuetara eroaten denean hasten da, edo, lurraren desnibelak hala eskatzen badu, zurarekin eta harriarekin egindakoak. Itsasoko uralurruntzeko eremu horiei,larrainak deitzen zaie, eta, horietan, ura lurzati angeluzuzenetan edo larrainetan banatzen da. Larrainen sakonera, 15 eta 20 zentimetro bitartekoa izaten da.Gatzunaren lurruntzeak, oro har, hiru gazitasun-gradientetan kontzentratzen du: baxua (70-30 g/l), ertaina (140-70 g/l) eta altua (>150 g/l) gatzak kristal moduan jalkitzen diren arte, prest utziz geroago bildu eta lehortzeko. Gatza eguzkiak eta aireak eraginda lehortu daiteke, edo euritik babestutako biltegi batzuetan (terrazak deitzen zaie). Terraza horiek (gazitasunaren arabera)zianobakterioen kultiboak gara ditzakete, eta urdinaren eta morearen arteko koloreak garatu.
Gatzagakartisau- edoindustria-gatzagetan sailka daitezke, ekoitz-prozeduren arabera. Europako Atlantikoko itsasertzak eta Mediterraneoa, adibidez, oparoak dira gatzagetan; azken horiek 170 baino gehiago dira[26]. Horietatik % 77Espainia,Portugal,Italia,Frantzia etaGrezian daude banatuta. Munduko gatz-ekoizpenaren erdia, gutxi gorabehera, itsas gatzetatik dator[6].
Añana Haraneko iturburu-gatzaga (Araba, Euskal Herria).
Iturburuen kasuan, emari txikia bazuten, ura besteemari edo ur-biltegi batzuetatik sartzen edoponpatzen zen barrura ekoizpena handi zedin. Iturburuetan edomeategietan lortutako gatza, batzuetan,lohi gatzdunaren itxuran agertzen zen, eta hura ontzi ahurretan jasotzen zen zuzeneansura eramateko.Lurrunketa behartuko eragiketa hori oso ohikoa da klimak lurrunketa naturalari laguntzen ez dion lekuetan. Zenbait egilek aipatzen dute gatzunak lurrundu etabuztinezko ontzi bakar bat erabiliz garraiatzeari «briquetage de la seille» esaten zitzaiola[23][25].
Meatzaritza-jarduera bi eratara egiten da: minerala atera eta haustu egiten da nahi den itxura lortu arte, edo ura ponpatzen da, eta mineralekin disolbatzen da, ondoren lurrunketa bidez lehortzen den lohi gatzun moduko bat ateraz. Erabilitako metodoak, neurri handi batean, gatz-metaketen ezaugarri geologikoen araberakoak dira. Meategietatik datorren gatzari, antzinatik, «urre zuria» deitu izan zaio[7]. Itsasoko gatz-erreserbak estimazio bidez zehaztea erraza da. Badakigu itsasoko urak, batez beste, 35-36 g gatz izaten dituela litroko. Hori dela eta, itsas gatzaren zazpi milioi kilometro kubiko inguru daudela zenbatetsi daiteke. Hala ere, zaila da jakiteaLurreko meategietatik eta gatzagetatik zenbat gatz datorren. Lurreko leku batzuetan, adibidez,Wieliczkan (Polonia) etaEstatu Batuetan, purifikatu gabe lor daiteke. Gatz-meategi batean, 7,5 metrorainoko hormak altxa daitezke[27]. Batzuetan, leku jakin batzuetako geografietan daudengatz-domoetatik atera daiteke gatza.
Gatza mendi moduan ager daiteke, adibidez, Turda eta Slăşnic (Errumania) hirietako mendietan. Kasu askotan, gatz-metaketak aitzineko itsaso lehorrak izan zitezkeen. Munduko meatze handienetako batPolonian dago,Wieliczkan.Erdi Aroan, meatzeetatik zetorren gatza erabat zuria zen; gatzagetatik zetorrena, berriz, grisa zen, eta hori dotoretasun ikur gisa hartzen zen. Hori dela eta,Le viandier de Taillevent eta beste liburu batzuek gatza zuritzeko errezetak aipatzen dituzte.Gatz-glaziarretatik ere lor daiteke gatza, hala nolaZagros (Iran) mendietatik hurbil daudenak, non gatza —lurraren grabitatearen ondorioz— mendi-hegaletan pilatu baitzen, izotz-glaziarren antzeko fenomenoa eraginez[28][29].
Industria-iraultzaren etorrerarekin, laster agertu ziren elikagaiak kontserbatzeko hainbat sistema, hala nola hozteko eta izozteko tekniken bidez, eta, aurrerapen horiek direla eta, giza kontsumorako gatz-eskaria jaitsi egin zen. Hala ere, gatza ekoizteko beste teknika batzuk agertu ziren hutseko lurrungailuen bidez, kontzentrazio handiaren bidezkristalizatu eta jalkitzeko gai zirenak.
Metodo horien aurrekaria,Estatu Batuetan agertu zen XX. mendearen hasieran, eta hutsaren teknika partzialki baino ez zuen erabiltzen. Alberger izeneko prozesua da,Charles L. Weil-ek 1915ean patentatua[30]. Askozsodio gutxiago duten gatzak ekoizten ditu, eta elikadura-industriak asko erabiltzen du. Bainalurrungailuak erabili zituen lehen enpresa Morton Co. izan zen, XX. mendearen erdialdean. Oro har, huts-lurruntze faktoria batek depositu zilindriko bertikal bat edo gehiago izaten dituzte, itxiak eta hondo koniko dutenak, «tatxo» deritzenak. Depositu horietako bakoitzak lurrun-ganbera bat du, «kalandria» izenekoa, lurrundu behar den gatzunean erabat murgilduta.
Huts-lurrungailuen printzipioa oso sinplea da: laginarenpresio atmosferikoa jaitsi egiten da,irakite-tenperaturagiro-tenperaturara jaitsi arte. Une horretan,gatzuna irakiten hasten da, etagatz-kontzentrazioa handitu egiten da lurruntzearen ondorioz. Lurruntze-operazioak ontzi egokituetan egiten dira gatza etengabe ekoizteko. Metodo horren bidez lortutako gatz-aleak oso erregularrak eta finak dira; lortutako hezetasun-indizeak % 0,05era irits daitezke (edo gutxiagora). Huts-lurrunketa prozesuen bidez gatz batzuk ekoizteak DIN-ENISO 9001 etaHACCP arauak betetzea ahalbidetzen du.
Gatzaren erabilera erritualak oso ohikoak dira kultura askotan. Egia da, kasu gehienetan, gatzaren erabilera erritu horietan «garbitasuna» edo «desinfekzioa» edo «gaizkiaren aurkako hesia» ideiekin lotuta dagoela. Historian zehar izan duen protagonismoak eman dio izaera ia sakratu eta sinbolismoz betea (Loten emaztea «gatz-estatua» bihurtu zen). Oro har, lurreko kultura desberdinetako espiritu gaiztoek gatza gorrotatzen dute;Japonian, berriz, emanaldia hasi aurretik gatzez igurzten dute antzokia, espirituen ekintza txarrak saihesteko. Era berean,juduek uste dute gatzak babestu egiten dituela deabruaren begitik. Batzuetan, bataioa egin aurretik, jaioberrienmihian jarri izan da gatza, haurrak babesteko (Ezekiasen liburuak alderdi hori aipatzen du). Gatzak parte hartzen du meza trentoarrean (Eliza Katolikoarenerromatar errituaren meza erritualean).Eskozian, gatzahileta-erritu batzuen parte da[31]. Gatza erabiltzen duen etahalomantzia[32] esaten zaion biziraupenaren adar batean erabili ohi da.
Asiako zenbait kulturatan, hala nolaJaponian, gatza erabiltzen da pertsonak eta lekuak garbitzeko erritualetan,sintoismoaren praktikan ikus daitekeenez. Garbiketaren xehetasun horisumo izeneko ukipen-kirolean aritzen direnen artean ikus daiteke; izan ere, borrokaren aurretik gatza erabiltzen dute espiritu gaiztoak garbitzeko eta kanporatzeko. Erritu-aplikazio askoalkimiatik etor daitezke, non sinbolo berezi bat baitzuen: zirkulu bat, zirkulua zeharkatuko zuen diametro batekin.
↑abKW de Brisay, KA Evans,"Salt: The Study of an Ancient Industry", Colchester Archaeological Group, 1974.
↑George Cecil, Christine Sharr, "Salt", Watts, en 1976.
↑Nestle, Marion.What to Eat - An Aisle-by-Aisle Guide to Savvy Food Choices and Good Eating, North Point Press, 2006
↑Alan N. Epstein: "Hormonal synergy as the cause of salt appetite", enPhysiology of Thirst and Sodium Appetite, 1986.
↑Kurlansky, Mark (2003).Salt A World History. Penguin (Non-Classics).0142001619.
↑abcKiple, Kenneth F. y Kriemhild Coneè Ornelas,The Cambridge World History of Food.Cambridge University Press, 2000, Vol 1 (IV.B.7. "Sodium", Thomas Wilson & Clarence E. Grim)
↑abToussaint-Samat:A History of Food. Oxford, 1997.
↑Laszlo, P.Grain of Life, Columbia University Press, 2001,ISBN 0-231-12198-9
↑Weinberger, Myron H. "Salt Sensitivity of Blood Pressure in Humans",Hypertension. 1996;27:481-490.
↑James WP, Ralph A, Sanchez-Castillo CP: "The dominance of salt in manufactured food in the sodium intake of affluent societies".Lancet, 21 de febrero de 1987; 1 (8530): 426-429.
↑McKillop, Heather Irene.Salt: White Gold of the Ancient Maya. Estados Unidos: University Press of Florida, 2002.
↑Gómez Miedes, Bernardino,Comentarios sobre la sal (3 vols.), introducción, edición crítica, traducción, notas e índices a cargo de S. I. Ramos Maldonado (Instituto de Estudios Humanísticos-Consejo Superior de Investigaciones Científicas). Alcañiz (Madrid): Laberinto, 2003.
↑"The COMA report on nutritional aspects of cardiovascular disease: the scientific evidence",British Food Journal, 1995, Vol. 97, Issue: 9, Page: 30-32.
↑Mark Kurlansky:Cod: A Biography of the Fish That Changed the World. Penguin Books, 1998.
↑abMcGee, Harold.On Food and Cooking: The Science and Lore of the Kitchen. Nueva York: Scribner, 2004.ISBN 0-684-80001-2
↑abJacques A. E Nenquin:Salt; a study in economic prehistory (Dissertationes archaeologicae Gandenses). De Tempel, 1961.
↑Robert P. Multhauf:Neptune's gift, a history of common salt. Johns Hopkins University Press, 1978,ISBN 08-018-19555
↑abLaurent Olivier, Joseph Kovacik: «The “Briquetage de la Seille”: proto-industrial salt production in the European Iron Age»,Antiquity, sept. 2006
↑Sadoul, N, J.G. Walmsley & B. Charpentier 1998. Salinas and Nature Conservation. Conservation of Mediterranean Wetlands No.9, Tour du Valat, Arles (Francia), 96 páginas (en francés e inglés).
↑Cómo funciona, entrada "Producción de sal". España: Salvat, 1982
↑Christofer.J., Talbot; Rogers, E.A. (Abril de 1980). «Seasonal movements in a salt glacier in Iran».Science (en inglés)208 (4442): 395 - 397.10.1126/science.208.4442.395.
↑The Table Book of Daily Recreation and Information; Concerning Remarkable Men, Manners, Times, Seasons, Solemnities, Merry-Makings, Antiquities and Novelties, Forming a Complete History of the Year, ed. William Hone (London: 1827) p. 262.
.jpg)
.jpg)
_-_Museo_de_la_sal_3.JPG)
