Komunitate eta Baserri GirokoGaeltacht Departamentuaren arabera,2003an 1.500.000 pertsonak hizkuntza horretan mintzatzeko behar adina zekitela ziurtatzen zuten. 2007an, uharteak zituen 4,3 milioi bizilagunetatik % 40,8 ziren gaelera hitz egiteko gai.
Irlandera nagusiki hitz egiten den eskualdeeiGaeltacht edoGaeltachtaí deritze irlanderaz (pluraleko forma daGaeltachtaí, eta singularrekoa –Gaeltacht). Eskualde horietatik handienaConnemara/Conamaran dago,Galwayko konderrian,Aran uharteak barne.
Herrialdeko eskola publikoetan nahi eta nahi ez eskatzen dute irlanderaz jakitea. Horregatik, irlandar asko nolabaiteko erraztasunez hitz egiteko gai dira. Hala ere, uharte osoko erabateko hizkuntza nagusia ingelesa da. Irlanderaz idatzitako aldizkariak badira, bereziki Gaeltacht eskualdeetan.1996an, abian jarri zutenTeilifís na Gaeilge («Irlanderazko Telebista», TG4 siglaz ezaguna). Telebista kate horiRadio Telefís Éireann («Irlandar Irrati Telebista», RTÉ siglaz ezaguna) konpainia publikoarena da.
Euskaraz, Euskaltzaindiak hiru izen ditu onartuak hizkuntza hartarako: «Irlandako gaelera», «Irlandako gaelikoa» eta «irlandera». Irlandan bertan, irlanderaren izen ohikoenakGaeilge (irlanderaz) etaIrish (ingelesez) dira.
Irlandan, denbora luzez ingelesezGaelic edoIrish Gaelic deitu izan zaio,Gaelic hitza irlanderazkoGaeilge nahizEskoziako gaeliko hizkuntzakoGàidhlig hitzen ingelesezko aldaera baita. Halere,1921. urteanIrlandako Estatu Askea eratu zenetik, eta bereziki1949anIrlandako Errepublika aldarrikatu zenean,Gaelic izena mespretxuzko izendapen gisa jo zen, eta herrialde horretako erakunde ofizialekIrish izendapenaren alde egin zuten, batez ere, izendapenakIrlandako berezko hizkuntza dela ongi zehazten baitu.
Gaur egungo gaelera hiztunen ehunekoak, konderriz konderri; 2007.
1600. urtera arte, ingeles hiztunak gutxiengoa ziren Irlandan. 1830ean milioiren bat gaelera hiztun elebakar zeuden; aldiz, elebidunak (irlandera eta ingelesa) hiru milioi pertsona ziren. 1841ean hizkuntzaren gainbehera latza izan zen: irlanderaren hiztun kopurua lau milioian zegoen, bainaGosete Handia eta Irlandar Emigrazio mugimendu handiaren ondoren; 1851rako 1,7 milioira jaitsi zen, 1881erako 64.167 elebakar besterik ez zeuden; 1891rako, elebakarren kopurua 38.193ra jaitsi zen; 1901erako, 641.142 hiztun (20.953 elebakarrak, haietako 12.000Connacht eskualdean); 1911n, 527.000 elebidun (irlandarren % 18, baina datua ez da erabat fidagarria). 1925ean irlandarren % 12k zioen irlanderaz hitz egiteko gai zela. 1926an hiztunak 542.511 ziren, hau da, Hego Irlandako biztanleen % 18,3; 1936an, berriz, hiztunak 666.601 ziren.
1956anGaeltacht edo hizkuntz gune linguistikoen sistema bat ezarri zen irlanderaz modu naturalean hitz egiten zen lurraldeetan, mendebaldean gehienbat. Gainera, 25.000 ijito irlandar ere badaudeshelta hitz egiten dutenak (tinkers «latorrilariak» izendapena mespretxuzkotzat jotzen denez, politikoki zuzenagotzat jotzen dentravellers «bidaiariak» deitzen zaie), hori irlandera edo gaeleran oinarrituta dagoen ijitoen argota da eta 10.000 pertsona baino gehiagokBritainia Handian etaEstatu Batuetan hitz egiten dute.
1981ean irlandarren % 30 hitz egiteko gai dela kalkulatzen da. 1984an, berriz, O'Reagain eta O'Gliasain adituek kopuru hori % 5era murrizten zuten (60.000 hiztun, horietatik 10.000 egunerokoak).
Irlanderaz idatzitakoDhún na nGall edo (Donegal Konderriko bide seinalea
Irlandak bere hizkuntza zaindu eta babesten dituzten erakundeak ditu.1943anComdhala Naisiunta na Gaeilge («Gaeleraren Kontseilu Nazionala») sortu zen, irlandar hizkuntza bultzatzen zuten 17 erakundez osatuta zegoen, zeinek diru laguntzen bidez lan egiten zuten. Beste erakunde esanguratsu batzuk hauek dira:
Conradh na Gaeilge («Gaeldar Liga» edo «Liga Gaelikoa»), 1893an sortua, erakunde handi eta zaharrena, 200 kide ditu uharte osoan zehar;
Gael Scoileanna («Eskola Gaelikoen Elkartea»),Gaelscoil deitzen diren lehen eta bigarren mailako hezkuntza gaelera hutsean irakasten duten ikastetxeek osatzen dute;
Comhar na Muinteori Ghaelachta («Gaelerazko Irakasleen Elkartea»), eraketa korporatibo edo sindikaleko irakasle elkarte bat da;
An Combchoiste Reamb Scolaiochta («Eskolaurreko Koordinakunde Batzorde Zentrala»)naionrai-ak koordinatzen dituen erakundea da.
Gael Linn,1953an sortutako erakundea, eraketa ekonomikoa duen elkarte bat da. Kirol apustuen sistema baten bidez lortutako diru laguntzekin, gaelera ikastea bultzatzen du.
1980anÚdarás na Gaeltachta («Gaeltachteko Agintea») erakundea sortu zen, gune irlandar hiztunen garapen industriala bultzatzeko asmoa zuen elkartea. Haren agintepean 4.500gizabanako, 150enpresa eta 500lantegi daude. 1982an hizkuntzaren egoera kaxkarra zela etaBord na Gaeilge («Gaeleraren Bulegoa») erakundea sortu zen, 1983-1986 urte bitartean, hirigunetan irlandar hizkuntza gune bereziak sortzeko ekintza plan bat burutzeko asmoz, eta horrek RTE gaeleraz emisio ordu gehiago, irakasle eta ikasle berrien gaelerazko heziketa etaDail etaSeanadean gaelerazko hitzaldi gehiago egiteko proposamenak barne hartzen zituen. Azken erakunde horrekComdhala Naisiunta na Gaeilge («Gaeleraren Kontseilu Nazionala») erakundearekin elkarlana egin behar zuenGaeltacht eremuko ekonomia bultzatzearren, bertako biztanleek hizkuntza alde batera ez uzteko eta kanpora emigra ez zezaten. Era berean, Irlandako Gobernuko Gaelthachteko Ministerioak (Roin na Gaelthachta) Bord eta Udaras erakundeen arteko harremanak koordinatzen ditu, estatuaren diru laguntzak banatzeko eta erakunde pribatuekin elkarlanean aritzeko. Glor na gael ospakizuna ere bultzatzen da, irlanderaz edo gaeleraz eginiko herri eta auzoen arteko lehiaketa, Euskal Jaien edo Euskal Lore Jokoen antzekoa, auzokidetasuna eta herrikidetasuna bultzatzeko helburuz.
Gaeltacht (Gaeltachtaí pluralez) hitza biztanleriaren gehiengoa irlandera edo gaelera hiztunek osatzen dituzten lurraldeentzako erabiltzen da.Irlandan,The Gaeltacht edoAn Ghaeltacht delakoa «ofizialki» irlandera hizkuntz nagusia den eremui ipintzen zaien izena da, hau da, bertakoen ama hizkuntza irlandera denean. Lurralde hauekIrlandako Estatu Askea sortu zen lehendabiziko urteetan izendatuak izan ziren, Berpizkunde Gaelikoaren ondoren, gobernuaren irlandar hizkuntzaren berrezartze politika moduan.
Lurralde hauek oso txikiak dira uharte osoaren azalera guztiarekin parekatuz gero, ofizialki1950. hamarkadan zehaztu ziren eta aldakuntza gutxi izan dituzte, nahiz eta ordudanik gaeleraren hiztun kopurua zer edo zer jaitsi. Teorian,Gaeltacht eremu diren askotan gaelera hiztunen kopurua gutxiengoa da.
Gaur egungoGaeltacht eremuetako biztanleria 85.000 pertsonakoa da gutxi gorabehera; hiztun kontzentrazio handienak sartalde edo mendebaldeko konderrietan dago, batez ere,Donegal,Mayo,Galway,Kerry etaCork-en. Bi hiztun eremu txiki ere daudeMeathen, ekialdean, etaWaterforden, hegoaldean. Meatheko Gaeltachtaren egoera bitxia da, arrazoi honengatik: 1930eko hamarkadan Irlandar Gobernuak etxe bat eta 22 akre lur eskainia zizkienConnemara etaMayoko 41 familiari, haien jatorrizko lurren ordez. Meatheko eremu hori 1967.urtera arte ez zenGaeltacht izendatu.
Minister for Community, Rural & Gaeltacht Affairs delakoaren agintepean dagoenDepartment of Community, Rural & Gaeltacht Affairs-ekGaeltachten inguruko irlandar politikaz arduratzen da etaÚdarás na Gaeltachta (gaelera arautzen duren erakundea) eta beste erakundeen lana gainbegiratzen du.
RTÉrenRaidió na Gaeltachta gaelerazko irratiak emititzen duGaeltacht lurraldeentzat eta oro har, irlandar hiztun entzule guztientzat.TG4 irlandar telebista kateak gaeleraren erabilera bultzatzen du. EgoitzaGalwayko konderrian du.
2005eko martxoan, Irlandako Gaeltachteko MinistrariÉamon Ó Cuívek Gaeltacht eremuetako trafiko seinaleak gaelera hutsean ezartzeko aurre-iragarpena egin zuen. Irlandan,Gaeltacht eremukoak ez diren udalerrien inguruko seinaleak (norabidekoak, ongietorrikoak…) elebidunak dira: ingelesezko izena letra handiz dute eta gainaldean, irlanderazkoa, letra txikiz eta etzanaz.Gaeltacht-eko eremuko udalerrietan, berriz, seinaleak irlandera hutsean daude.
IrlandakEuropar Batasuneko Estatuekin hainbat negoziaketa izan ondoren, irlandera Batasuneko hizkuntza ofizialetako bat izan zedin lortu zuen. Ofizialtasun hori 2007ko urtarrilaren 1ean sartu zen indarrean, baina derogazio batekin.
Irlanderaren egoera 1871n. Gorriz, bertako hiztun gehienak irlanderazkoak ziren (egungoGaeltachta) eta zuriz, ia osoki edo osoki ingelesez hitz egiten zen lurraldea.
Irlanderakdialekto asko ditu. Halere, nagusiki, hiru gune dialektiko nagusi bereizten dira:Munster,Connacht etaUlster lurraldeekin bat egiten dute, gutxi gorabehera.
Irlanderaren dialektoen arteko ezberdintasunak nabariak dira. Horren ondorioz, irlandar batu edo estandarra sortzeko unean hainbat oztopo gainditu behar izan ziren. Maiz, esaldi batek, dialektoaren arabera, aldaera ugari ditu. Adibidez, «Zer moduz?» esaldia eredutzat hartuz gero:
Ulster:Cad é mar atá tú? (hitzez hitz, «Nola hago?»)
Connacht:Cén chaoi a bhfuil tú?
Munster:Conas taoi? edoConas tánn tú?
Irlandera batua:Conas atá tú?
Berriki, ordea, dialektoetako hiztunen arteko kontaktuak ohikoagoak egin dira, eta dialekto mistoak sortu dira. Hala ere, dialekto hiztun askok (bereziki Ulsterren) nahiago dute euren hizkuntzaren aldaera beste dialekto batzuen eraginetik babestu. Tokian tokiko dialektoak gaeliko hiztun berriei irakasten zaizkie, eta haiek imitatu egiten dituzte.
Munsterreko dialektoaKerry, Muskerry, Clear Lurmuturrean etaCork konderriaren mendebaldean hitz egiten da, baitaDungarvaneko zati txiki batean ere,Waterford-eko konderrian. Dialekto horren azpibanaketa nagusia Decies-eko irlandera (Waterford hitz egiten dena) eta gainontzekoen artean dago.
Munsterreko irlanderaren ezaugarri nagusiak hauek dira:
Bukaera pertsonalen erabileraizenordeen ordez, honela euskarazko «nik egin behar», Munsterrencaithfead da, eta beste dialekto batzuetancaithfidh mé erabiltzea nahiago dute (irlanderakomé euskaraz «ni» da). Euskarazko «ni nintzen eta zu zinen», irlanderazBhíos agus bhís da Munsterren etaBhí mé agus bhí tú beste dialekto batzutean.
Sudurkariak etall-aren bitartez, zenbait bokal laburtu egiten dira eta beste batzuk diptongo bilakatu.
Esaldia kopulatibo moduan osatzen da aldi askotanis ea-arekin.
Connachteko dialekto garrantzitsuenaConnemara/Conamara etaAran uharteetakoa da. Zenbait ezaugarritan, beste dialektoekin alderatuta, oso ezberdina da. Connachteko dialekto askoXIX. mendean galdu zirela kontuan hartu behar da. Horrela, Connachteko irlandar dialekto orokortzat hartzen da, nahiz eta hori garai batean bertakoetako bat besterik ez izan. Ohikoa zen Connachteko dialektoaren antzekoagoa daGalway etaMayoko mugan hitz egiten den dialektoa, nahiz eta egun galtzeko arrisku handian egon.Tourmakeadyko irlandera, Mayo hegoaldekoa etaJoyceen Herrialdekoa (hirurak Galway eta Mayoren artean) izan ohi dira Erdi Aroko irlanderaren gaur egun bizirik dirauten dialekto antzekoentzat hartuak. Mayoko iparraldeko dialektoak ereErrisen etaAchill uhartean, gramatikalki eta morfologikoki Connachteko dialektotzat har daitezke, nahiz etaUlsterreko irlanderarekin lotura lexikala ere izan, Ulsterretik ingelesek bota eta Connachten bizitzen jarri zituzten ulstertar gaeleradun immigrante ugariei esker.
Connemarako irlandera oso ospetsua da ikasleen artean, batez ereMícheál Ó Siadhailen auto-ikasketa gidei esker. Halere, baditu zenbait elementu molde ofizialetik at geratzen direnak, zehazki -achan bukaeraz amaitzen diren aditzen izenak. Adibidez,lagachan aditzaren erabileralagú aditzaren ordez,euskaraz «ahuldura» esan nahi du. Molderik gabeko ahoskera du, bokal luzeez eta bukaera oso motzez, eta horrek Connemarako irlanderari ezaugarri berezi bat ematen dio.
Dialekto horren ezaugarri nagusiabh hizkiaren /w/ ahoskeran dago, beste dialektoetako /v/ ebaki beharrean, herrialdeko beste leku batzuetan bezala. Adibidez,Ní raibh hitzakNiraow ahoskatzen diraConnachten etaNirev gainontzeko lurraldeetan. Gainera, Connachteko hiztuneknós izenordea jartzen dute aditzaren ondoren, aditzarekin berarekin jarri beharrean. Adibidez,Bhímuid euskaraz «Gu gara», ohikoBhíomar esan beharrean. Irlanderazko edozein eskolatan irakasten diren esaldi osaketak baino errazagoa da Connemarako dialektokoa, «Gu» modua erabiltzerakoan.
Connachtekoa Irlandako dialekto guztietan hedatuena da, hiztun gehienak bertakoak baitira.
Ulstergo dialektoa gainontzekoIrlandako Errepublikako dialektoekin parekatuta oso ezberdina da etaEskoziako gaelerarekin antzekotasun nabariak ditu. Berezko hitzak ditu bai eta esanahien lits ugari ere. HorregatikIpar Irlandako irlanderaren dialektoen gainbehera dela eta, Ulstergo dialektoa Eskoziako gaelera eta hego eta mendebaldeko dialektoen zubi gisako dialekto gisa hartzea neurriz gainekoa izango litzateke. Izan ere, Eskoziako gaelerak Ulstergo dialektoan agertzen ez diren ñabardura asko ditu, eta aldiz, ñabardura hauek Munstergo dialektoan agertzen dira.
Ulstergo ezaugarri oso nabari batcha(n) ezezko partikularen erabilera da; aldiz, Munster eta Connaughtenní erabiltzen da. Era berean, Ulstergocha(n) partikulak, Eskoziako gaeleran hain ohikoa, ekialdeko dialektoetakoní partikula ordezkatzen du (aldizIpar Irlandako desagertuak dauden dialektoekní partikulua erabili ohi zuten). Praktikan, dirudienez,cha(n) partikula baieztatze bati erantzuteko, ezezko baieztatze bat berresteko (Níl aon mhaith ann –Chan fhuil, leoga = «Ez da ona» – «Ziur ez dela ona») edota baieztatze bat ukatzeko erabili ohi da (Tá sé go maith –Chan fhuil! = «Ona da» – «Ez, ez da ona!»); aldiz,ní partikula galdera bati erantzuteko erabili ohi da (An bhfuil aon mhaith ann? –Níl = «Ona al da?» – «Ez»).
Gaelscoil irlanderazko Lehen Hezkuntzako eskolaren izena da,Gaeltacht lurraldetik kanpo dagoena, Irlandako Errepublikan eta Ulsterren. Bigarren Hezkuntzako eskolakGaelcholáiste du izena.
