Gaur egun Frantzia den lurraldea K.a. VII. mendearen inguruan hasi ziren populatzengaliarrak,hizkuntza zeltak hitz egiten zituztenak, oraindik idazkerarik gabe. Hego-mendebalderantz,akitaniarrek agian euskararen aitzindari zen hizkuntzaren bat hitz egiten zuten, oraindik ere idazkera gabe.Massilia inguruan (gaur egungoMarseillan), kolonia grekoetako biztanleek hitz egiten eta idazten zutengrezieraz, baina ez zuten beren kolonietatik haratago zabaldu.
Hizkuntza haiek eta antzinakoGalian hitz egindako beste batzuk desagertu egin ziren, ziur aski,erromatarren kolonizazioaren indarrezlatina ezartzearekin batera.Erromatar Inperioaren gainbeherarekin, jatorri germaniarreko herri batzuk iritsi ziren Galia erromatarrera. Haietako bi modu finkoagoan ezarri ziren: iparraldeanfrankoak eta hegoaldeanbisigodoak,Loira ibaia mugatzat hartuta. Bi herriek beren hizkuntzak hitz egiten zituzten arren, laster hartu zuten biztanleek hitz egiten zutenlatina. Hala ere, frankoek hitz egiten zuten hizkuntzanederlanderaren jatorrian dago,Herbehereetan,Belgikan etaFrantziako iparraldean gaur egun hitz egiten den germaniar hizkuntza baita.[5]
Denbora luzez,Galiaren iparraldean hitz egiten zen hizkuntza (berez, Frantzia) latin gutxi-asko eboluzionatua zen,frankoek hitz egiten zuten germaniar hizkuntzaren eraginfonetiko handi batez. Hegoaldean, bilakaera desberdina izan zen, eta, horregatik, poliki-poliki bi hizkuntza bereizten hasi ziren, hasieranLoira ibaian markatutako mugarekin, nahiz eta historian zehar hegoalderantz gero eta gehiago joango zen iparraldean hitz egiten zen hizkuntza, etaoc hizkuntza hegoalderago. Bi hizkuntzen arteko mugaErdialdeko MendigunetikLoira ibaiaren bokaleraino (Nantes) zihoan.
Antzinako frantses deritzonaXI. mendetik aurrera sendotuz joan zen, etaLoiratik iparraldera hitz egiten zen guztia hizkuntza bakarra balitz bezala aztertzen bada ere, berez elementu elkartuak zituzten hizkera desberdinak ziren.[9]
Hizkuntzaren eragingermanikoa zela eta, hizkuntza berria idazterakoan zenbaitdigrama ―letra bikoteak― erabili behar izan ziren,latin arruntean ez ziren soinu batzuk adierazi ahal izateko. Hala,sudurkaritzea ―eragin germanikoaren elementu fonetiko bereizgarrienetako bat― adierazteko, silabaren amaierann erabiltzen hasi zen. Latinezkoo bokalak gaur egun frantsesez duen soinuaren bilakaera fonetikoaren ondorioz,ou digrama erabiltzen hasi behar izan zen, latinezko jatorrizko soinua adierazteko.
Beheko taulanbilakaera fonetiko batzuk ageri dira, mendeetan zehar gertatutako aldaketa fonetiko nagusien erritmoaren berri ematen dutenak:[10]
Antzinako frantsesaren eta frantses modernoaren arteko trantsizio aldaera,frantses ertaina alegia, XIV. eta XVI. mendeetan iraun zuen, nahasmendu egoera handi batez. Izan ere,XIV. mendean,Izurri Beltzak etaEhun Urteko Gerrak erakundeen desantolaketa handia eragin zuten.
Garai hartan, garrantzizkoa izan zenJohn Mandevillek idatzitakoItineraria bidaiaeskuizkribua, 250 bat aletan argitaratu zena, zenbait hizkuntzatan.[11]
XIV. mendean,Enseingnemenz qui enseingnent a apareillier toutes manieres de viandes sukaldaritza liburua nabarmentzen da, 1304-1314 artean idatzitakoa, besteak beste halako gomendiok egiten zituelarik:[12]
«
Por blanc mengier — Se vos volez fere blanc mengier, prenez les eles e les piez de gelines e metez cuire en eve, e prenez un poi de ris e le destrempez de cele eve, puis le fetes cuire a petit feu, e puis charpez la char bien menu eschevelee e la metez cuire ovec un poi de chucre.
Frantziako Iraultzaren hasieran,Frantziako biztanleen laurdenak baino ez zuen frantsesez hitz egiten, gainerakoak eskualdeetako beste hizkuntzaren batean mintzo ziren.[13][14]
1794ko ekainaren 4an argitaratutako txosten ospetsuan,[16]Henri Grégoirek adierazi zuen frantsesez soilik hitz egiten zela «hamabost bat departamentutan», guztira 83 zirelarik. Paradoxikoa eta ia jasanezina iruditzen zitzaion hizkuntza nazionalean hiru milioi frantsesek baino gutxiagok hitz egin zezaketela egiaztatzea; hizkuntza hori, berriz, «baita Kanadan eta Mississippiren ertzetan ere» erabiltzen bazen ere.
Gainera, frantsesa asko hitz egiten zen Europako gorte gehienetan.[17]
XIX. mendearen amaieran, nahiz eta frantses estandarra eremu publikoan nagusi izan eguneroko erabileran, herriak oso maiz erabiltzen zituen tokiko hizkuntza erromanikoak (okzitanoa etafrancoproventzera), bereziki herrialdearen hegoan eta ekialdean. Eskualdeko aldaera haieipatois mespretxuzko izena erantsi zitzaien: frantziar estatuaren egiturak eta indar guztiak ipini ziren gizartean maila apalagotzat joak izan zitezen eta haiek erabiltzea prestigio galera handi bat izan zedin. Horren ondorioz, XX. mendean zehar etengabe izan ziren alboratuak.[18][19][20][21][22]
1890ean, Frantziako erdialdeko zenbait herritan, hala nolaSaint-Thurin edoCelles-sur-Durolle, eskualdeko hizkuntzaren erabilera biztanleen % 90-% 100 bitartekoa zen. 1950ean % 50 ingurura jaitsi zen, nahiz eta biztanleen % 70-% 80 batek ulertzen segitu. Hurrengo belaunaldiak modu masiboan utzi zion eskualdeko hizkuntza erabiltzeari, eta 1965 inguruan % 10 baino gutxiago erabiltzen zen (nahiz eta jende gehientsuenak ulertu bertako hizkuntza).[23]
Frantsesarenahoskerakortografian oinarritutako arau zorrotzen arabera egiten da, nahiz frantses ortografia, sarritan, gehiago oinarritzen da historian ―hitzen jatorrietimologikoa eta bilakaera― fonologian baino. Ahoskera arauak eskualde batetik bestera zertxobait aldatzen diren arren, arau estandarrak hauek dira:
Hitz amaierako kontsonanteak: kontsonante bat «amaierakotzat» hartzen da bokalik ez badauka atzetik, nahiz eta kontsonante bat edo gehiago izan. Amaierako kontsonante bakartuak ―berezikis,x,z,t,d,n,p etag― mutuak izan ohi dira, hau da, ez dira ahoskatzen (adibidez,temps,cailloux,abaissez,donnent,placard,américain,champ,poing). Hitz amaierakof, k,q, etal letrak, ordea, ahoskatu egin ohi dira (adibidez,sportif,kayak,cinq,personnel). Amaierakoc ahoskatu egiten da batzuetan (adibidez,bac edosac), baina mutua ere izan daiteke (adibidez,blanc edoestomac). Bi silabakoedo gehiagoko hitz bateane letraren osteann mutua izan ohi dar (adibidez,métier) baina hitz batzuetan ahoskatu egiten da (adibidez, hiver,super,cancer).
Hala ere, hitz amaierako kontsonante mutu bat ahoskatu egin daiteke, hurrengo hitza bokal batekin hasten denean, bi hitzen artekoliaison edo «lotura» errazteko. Lotura horietako batzuk nahitaezkoak dira (adibidez,les amants edovous avez, bietan hitz amaierakos mutua ahoskatu egiten baita); batzuk hautazkoak dira, aldaeraren eta erregistroaren arabera (adibidez,euros irlandais); eta beste batzuk ahaztuta dude, adibidez,s amaierako kontsonanteabeaucoup d'hommes aiment esaldi zatian.
Hitz bukaerakon bat errepikatu etae mutu bat gehitzen bazaio, femeninoa egiteko, (adibidez,chien >chienne),n hori argiago ahoskatzen da. Aldiz, bukaerakol bat bikoiztue mutu bat gehitzen bada, femeninoa egiteko, [j] soinu bat bihurtzen da,l letraren aurretiki letra baldin badago (adibidez,gentil >gentille).
Elisioa edo bokal galera:a edoe letraz amaitzen diren funtzio monosilabikoko hitz batzuk (adibidez,je etaque) azken bokala galdu egiten dute, bokal batez hasten den hitz baten aurrean,hiatoa saihestearren. Galtzen den bokalaapostrofo batez ordezten da (adibidez,je ai >j'ai). Horrek eragiten du esaldi batzuek ahoskera bera izatea, esate baterakol'homme qu'il a vu (berak ikusi duen gizona) etal'homme qui l'a vu (bera [emakumea] ikusi duen gizona).
Frantses estandarreko bokalen ahoskera.[25] Biribildu gabeko bokalak puntuen ezkerretara agertzen dira eta biribildutakoak eskuinetara. Lagina/a/ eta/ɑ/ bereizten ez zituen hiztun bati hartutakoa da.
Idazketak ez du zerikusi handirik gaur egungo ahoskerarekin. Oro har, ahoskera baino kontserbadoreagoa ―hori da, hitzen jatorri etimologikoarekin lotuagoa― da idatzizko forma. Horren arrazoi dira antzinako frantsesaren garaietatik izandako aldaketa fonetiko handiak, idazkera aldaketak astiroago joan baitziren. Hala ere, aldaketa kontziente batzuk izan dira idazketan, latinezko ortografia berrezartzeko xedez eginak:
Antzinako frantseseandoit >doigt frantses modernoan, latinezkodigitum (hatz) jatorrizkotik hurbilago.
Antzinako frantseseanpie >pied frantses modernoan, latinezkopedem (oin) jatorrizkotik gertuago.
Horrenbestez, ia ezinezkoa da idazketa iragartzea ahoskeran soilik oinarrituta. Azken kontsonanteak, berezikis,x,z,t etad, mutuak izan ohi dira; etan etam, hitzaren amaieran ere hauteman daitezke, aurretik dagoen bokalasudurkaritzen baitute. Aldiz,c,r,f, etal azken posizioan ere ahoskatzen dira. Adibidez, hitz hauek kontsonantez amaituta idazten diren arren, bokalez bezala ahoskatzean dira:nez,doigt,pied,aller,las,lit,beaux.
Diakritikoek esanahi fonetikoa, semantikoa eta etimologikoa dute.
Azentu kamutsa (à, è, ù):a edou baten gainean, homofonoak beren artean bereizten ditu (à preposizioa,a aditz forma;ou juntagailua,oú izenordaina);e baten gainean, /ε/ soinua adierazten du.
Azentu zorrotza (é):e gainean /e/ soinua adierazten du. Gainera,e letraren atzetik joan ohi zen kontsonante baten (normaleans bat) galera historikoa adierazi ohi du:écouter <escouter (entzun).
Azentu zirkunflexua (â, ê, î, ô, û): e letraren gainean, /ε/ soinua adierazten du. Ondoko letra baten omisio historikoa ere adieraz dezake (normaleans bat):château <c(h)astel (gaztelu),fête <feste (jai),sûr <seur (gainean),dîner <disner (afari). Hedaduraz, homofonoen arteko desberdintasuna ere marka dezake:du (de preposizioa +le artikulua) etadû (devoir aditzarenpartizipioa).
Dieresia (ë, ï): normaleandiptongoa eratzen duen bokal bathiatoan dagoela adierazten du:naïve,Noël.
Ze hautsia (ç): c letra hutsa izanda /k/ soinuaz ahoskatuko litzatekeena /s/ ahoskatzen dela adierazten du (façade,façon, reçu).
Idazkera hutsa denez,œ loturaoe bokalen hautazko laburdura baino ez da, esanahi berezirik gabekoa, latinezko grafiarekin bat datorrena, besterik gabe (bœuf, sœur, œuvre, mœurs, œil, cœur, chœur).
1990ean, Frantsesaren Kontseilu Gorenak[28] gomendio batzuk eman zituen frantsesaren ortografia eraldatzeko.Frantses Akademiak adierazi zuen gomendio berriak ez zirela aurreko sistema baino hobeak. 2007an, Frantziako Hezkuntza Nazionaleko Ministerioak dokumentu bat argitaratu zuen,lehen hezkuntzako irakasleei eskatuz ortografia berrituaren arabera irakasteko hizkuntza.[29]
Frantsesaren hitz aldagarriak diraizena,determinatzaileak,adjektiboak etaaditzak. Esaldiaren hurrenkera kanonikoa da subjektua-aditza-objektua; hau da, SVO hizkuntza bat da, euskara ez bezala,[30] etaaditzak, nukleoa egiten duenak, gainerako elementuenkomunztadura markatzen du.[31] Osagarri zuzena izenordain atono batek ordezten duenean, ordea, aditzaren aurrera pasatzen da (elle mange la pomme >elle la mange). Subjektua nahitaez agertu behar da beti, eta esaldian subjektu ezagunik ez dagoenean formaespletiboren bat jarri behar da (on edoil bezala).[32] Ezezko esaldiak osatzeko,ne adberbioa erabiltzen dapas batez indartua (elle ne vien pas).
Hizkuntza erromantze gehienek bezala, bigenero gramatikal bereizten ditu (maskulinoa eta femeninoa), eta latinezko erakusleetatik eratorritako artikuluak ditu.[33] Frantsesak ez daukadeklinabiderik, baina latinaren kasu arrastoak geratzen dira izenordainen forma batzuetan (adibidez,izenordain tonikoamoi eta atonoaje).[34]
Frantsesezen etay izenordainak erabiltzen dira, beste hizkuntza erromantze batzuetan bezala (adibidez,katalana). Funtsean,en izenordainak ordezten ditude preposizioa aurretik duten hitzak edo harekin osatzen diren aditzak; etay izenordainak ordezten ditu lekuzko osagarriak, à preposizioa aurretik duten hitzak eta harekin osatzen diren aditzak.[35]
Aditzaren barruan, moduindikatibokopassé composé deitutako forman, bi aditz izan daitezkeaditz laguntzaile ―beste hizkuntza erromantzetan ez bezala, adibidezgaztelania edokatalana―; gehienetanavoir da laguntzaile, bainaêtre erabili behar da aditz pronominaletan (s'appeler,se laver eta gisakoak) eta mugimenduko 13 aditz intrantsitiboetan. Ezezkoetan,ne etapasadberbioak aditz laguntzailearen ezker-eskuin ipini behar dira (elle n'est pas venu).[36]
Frantses hitz gehienaklatin arruntetik eratorriak dira, edolatinezko edogrekozko sustraietatik abiatuta eraiki ziren. Kasu askotan, erro etimologiko bakar batek bi emaitza sortu ditu: «herritar» edo jatorrizko bat, latin arruntetik bilakatua, eta «ikasi» edo landuago bat, latin klasikotik hartua. Bikote hauetan, izen jatorrizko bat eta adjektibo kultu bat dago:
Zaila izan daiteke hitz frantsesen jatorri latinoa identifikatzea, zeren eta,latin arruntaren bilakaeran, silaba atono asko murriztu baitziren, eta gainerako bokalak edo kontsonanteak nabarmen aldatu.
Berrikiago,Frantziako etaQuebeceko akademien hizkuntza politika izan da frantsesezko baliokideak ematea maileguzko hitzen ordez (batez ere ingelesetik hartutakomaileguen ordez), lehendik baziren hitzen esanahia zabalduz edo hitz berriak sortuz, frantsesaren arau morfologikoak jarraituta.[37] Emaitza, sarritan, izan da fenomeno bera deskribatzeko bi hitz (edo gehiago) egotea, frantsesneologismoaren arrakastaren arabera:
mercatique /marketing
financefantôme /shadowbanking
bloc-notes /blog
ailière /wingsuit
tiers-lieu /coworking
Kasu batzuetan, baina, neologismo berria guztiz finkatzea lortu dute (adibide deigarriena,logiciel, ezsoftware;matériel, ezhardware).[38]
Begi neurriz esan daitekehiztegi txiki batean egon ohi diren 35.000 bat frantses hitz arrunten % 12 beste hizkuntzetatik hartuak direla (grezieratik eta latinetik hartutako hitzak ez dira, noski, aintzat hartzen). Taula honetan agertzen dira frantsesaren oinarrizko hiztegiak dituen maileguen jatorria:[39]
Frantseszenbaketa sistema hein bateanhogeitarra da:hogei (vingt) oinarri zenbaki gisa erabiltzen da 60tik 99ra bitarteko zenbakien izenetan. Erreferentzia gisa, euskarazzenbaki sistema hogeitar zorrotz erabiltzen da.
Hamarrekoak markatzen dituzten izenak bereziak dira 60 arte (dix,vingt,trente,quarante,cinquante etasoixante). Hortik aurrera, sistema hogeitarrera pasatzen da: 75 zenbakiasoixante-quinze esaten da, hau da, «hirurogei-hamabost» edo hirurogeita hamabost; 80 zenbakiaquatre-vingts esaten da, euskararen gisara, hau da, «lau-hogei» edo laurogei, eta 98, adibidez,quatre-vingts-dix-huit, «lau-hogei-hamazortzi» edo laurogeita hamazortzi. Zenbaketa sistema horiFrantziako Iraultzaren ondoren ezarri zen, zenbaketa sistemak desberdinak bateratzeko, nagusiki hogeitarrak baitziren,hizkuntza zeltikoen (bretainieraren bidez) etabikingoen eraginez.
Antzinako frantsesean (Erdi Aroan), 30-99 bitarteko zenbaki guztiak 10eko oinarriaren edo 20ko oinarriaren arabera esan zitezkeen: 32 esateko,vint et doze (euskaraz bezala, «hogei eta hamabi»); 50 esateko,dous vinz et diz («bi hogei eta hamar»), 80 esatekouitante edo 90nonante.[40][41] Sistema estandar hori alda daiteke, dena dela, frantses modernoaren aldaera batzuetan, berezikiSuitzan etaBelgikan.[42]
De rien (informala) edo (il n'y a)pas de quoi;ce n'est rien (informala) («hori ez da ezer»);je vous en prie (formala),je t'en prie (informala) edobienvenue (Quebec)
Frantsesaren eskualde aldaera edodialektoak bi modutan uler daiteke:
Alde batetik, kontuan hartuz frantsesaoïl hizkuntzen sinonimoa dela; ondorioz, oïl eremuko aldera erromaniko guztiak frantsesaren aldaerak direla uler daiteke.
«Eskualdeko frantsesa» deritzona kontuan hartuz, hau da, frantses estandarretik hurbil jarraitzen duten eskualdeko aldaera guztien batasuna. Zentzu hori erabiltzen dugu hemen.
Zenbait neologismo eskualdeko frantsesaren hiztegitik ere har daitezke. «Eskualdeko frantsesa»frankofoniaren zati batzuetan erabiltzen diren hitzak edo esamoldeak dira, baina ez frantsesaren hiztegi arauemailean, edo ez frankofonia osoan. Ez da lagunarteko hizkuntza, baizik eta modu desberdinean eboluzionatu duen frantsesa.
Frantziako iparraldeko zati batzuetan, etaParisko frantsesean (gaur egungo estandartzat hartzen dena), adibidez, goizeko janariaripetit déjeuner esaten zaio, eguerdiko janariaridéjeuner, eta gauekoaridîner;souper, berriz, izan daiteke gau-gauez egindako otordu txikia. Aldiz, Frantziako hegoaldean,Quebecen,Kanadako gainerako lekuetan,Belgikan etaSuitzan, antzinako otorduen izenak erabiltzen dira:déjeuner,dîner etasouper okzitanieraren eta katalanaren antzera.[43] Quebecen,Kanadako gainerako frantses lekuetan,Suitzan,Belgikan eta Frantziako zenbait eskualdetan,«tantôt» esaten estandarrean«tout à l'heure» esaten dena adierazteko.[44]Quebecen,magasiner esaten dute erosketak egitea, ingelesezkoshopping saihesteko, baina Frantzian, ordea,barbarismotzat hartua da.[45]Senegalen etaAfrika frankofonoan,essencerie erabiltzen dute «gasolina zerbitzugune» esateko,station-service ingelesaren kalkoa saihestearren, nahiz Frantzian barbarismotzat hartzen den.[46] Quebecen eta Kanadako beste leku frankofono askotan,avoir une blonde esten dute «neska lagun bat izatea», etaavoir un chum «senargaia izatea».[47]
Parisko frantsesak ia ordeztu dituÎle-de-Francekooïl eremuko tokiko aldaera guztiak, ez bakarrik paristarrentzat ulergaitz direnpatois dialektoak, baizik Parisen inguruko frantses estandarraren aldaera guztiak.Normandiako frantses gazte baten eta paristar gazte baten arteko aldeak, adibidez, oso txikiak dira kasu gehienetan, Frantzian eta, bereziki, Parisen historikoki izan den aniztasunari erreparatuz gero.[48][49]
Parisko frantsesa denbora luzez izan da frantsesaren araua mundukofrankofono guztientzat, eta frantsesean eragina izaten jarraitzen du, bere osotasunean ulertuta. Hori dela eta, sarritan Parisko frantsesa hartzen da erreferentzia gisa, beste frantses aldaera batzuekin konparatu ahal izateko.
Hala ere, Parisko frantsesak baditu frantsesaren arau tradizionalaren aurkako bilakaera batzuk, Frantzia osoan onartu eta hiztegietara iritsi direnak. Halakoak ez dira aise irensten frantsesez hitz egiten den beste laku batzuetan, berezikiQuebecen, non Parisko frantsesaren eragina apalagoa baita.[50]
Quebecen, bereziki, frantses hizkuntza ez da gehienbat metropoliaren ekarpenetatik elikatu, eta ez da haren eraginpean egon ingelesek1759an konkistatu eta XX. mendera arte. Hango frantsesak XVIII. mendekoitsastarren hiztegitik hartutako lexikoaren eraginak gorde ditu ―adibidezbarrer la porte esamoldeafermer (itxi) hitzaren ordez―, baita iparramerikar frantsesaren forma arkaikoak ere:breuvage (Frantzian,edabe) esaten duteboisson (edari) termino estandarraren ordez; hori da,breuvage hitzak antzinako esanahi neutroa gorde du.[54]
XX. mendearen bigarren erditik aurrera, benetakoingeniaritza linguistikoak parte handi bat hartzen duQuebeceko frantsesaren bilakaeran, bestek beste quebectarneologismoak sortzea eta hedatzeaanglizismoak ordezteko. Horrela, posta elektronikoko mezuaricourriel esaten diotee-mail ordez;clavardage ―clavier (teklatu) etabavardage (berriketa) konbinatuta― esaten dutechat ordez, eta zabor postari, berriz,pourriel esaten diote,spam ordez.
Office québécois de la langue française (OQLF, Frantses hizkuntzaren quebectar bulegoa) erakundeak bere eginkizunen artean dituFrantses Akademiarenak, Quebeceko frantsesari dagokionez, hau da, eginkizuna aldi berean arautzaileak eta aholkularitzazkoak.[55] Frantsesez hitz egiten den herrialdeetan, OQLFren etaQuebeceko frantsesaren eragina handia da,lexikoaren arloan (anglizismoen trataera,neologismoak eta abar), baita Quebecetik kanpo ere; esate baterako, Frantses Akademiak quebectar ekarpen lexiko asko «inportatu» izan ditu, nazioarteko frantsesa aberastuz eta termino horiek mundufrankofonoan zabaltzeko aukera emanez. Adibidez, hasieran quebectar «markatutzat» hartua bazen ere,courriel (posta elektronikoko mezua) terminoa hitz estandartzat hartzen dafrankofonia guztian («nazioarteko frantsesa» esaten dena), eta ez da nahitaez bereizitzat hartzen.[56]
OQLFk terminologiaren gaietan duen helburua ez da nazioarteko frantsesaren arauetatik aldentzea, baizik etaIpar Amerikako aldaera arautzea, frantsesaren arau elkartuen arabera. Alde horretatik, bulego honetako hiztegiak Quebeceko frantsesaren nazioarteko ekarpena aberasten laguntzen du. Bulegoak terminologia hiztegi eta terminologia tresna ugari eskaintzen ditu Interneten.[57]
Frantses Hizkuntzaren Kartak edo «101 Legeak» (1977) Quebeceko probintzian frantsesa formalizatu eta babesteko aukera eman zuen. Gainera, Quebeceko gobernuaren lehentasunetako bat da herritar iritsi berriek frantsesa ikastea.[58]
Frantsesaren hedakuntzaEuropar Batasunean eta herrialde hautagaietan.Publizitate elebiduna, arabieraz eta frantsesez,Aljerian
Frantsesa herrialde askotakohizkuntza ofiziala da, eta beste herrialde askotan erabiltzen da. Frantsesez egiten duten herrialdeetako batzuk «frankofoniaren» barruan biltzen dira. Testuinguru linguistikotik haratago, Frankofoniaren Kontseilu Gorena plataforma bat da munduko herrialdeen heren baten trukeetarako. Joera horrek berretsi egiten du munduan frantsesaren lekua birdefinitu egin dela. Frantziako Kanpo Gaietako Ministerioak 2022an egindako kalkulu baten arabera, 361 milioi frantses hiztun dago munduan, horietatik %61,8 Afrikan; 131 milioi pertsona ari da frantsesez ikasten; eta frantsesa da laugarren hizkuntza erabiliena Interneten.[59]
Taula honetan laburtzen dira munduan frantses hiztun gehien dituzten herrialdeak:
Latinaren ondorengo izanik, frantsesak nazioarteko hizkuntza gisa ordezkatu zuen hura XVII. mendean, bainaBigarren Mundu Gerraren ostean,ingelesari lekua utzi behar izan zion.[61] 1685ean, Pierre Bayle filosofo eta lexikografoak idatzi zuen frantsesa zela «Europako herri guztien komunikazio era».[62] Hegemonia horren arrazoi nagusia zen estatu frantsesak garai hartan zuen boterea.1714komartxoaren 6an,Espainiako Ondorengotza Gerraren amaiera markatu zuenRastatteko Ituna frantsesez soilik idatzi zen.[63]
Esan daiteke frantsesa nazioarteko hizkuntza nagusia izan zela1919 arte. Izan ere, urte hartanGeorges ClemenceauFrantziako lehen ministroak onartu behar izan zuenVersaillesko Ituna,Lehen Mundu Gerrari amaiera eman ziona, frantsesez eta ingelesez idatzia izatea.[64] Orduz geroztik, ingelesak eremua irabazi besterik ez du egin nazioarteko harremanetan, frantsesaren kaltez.
XXI. mendearen hasieran, frantsesak oraindik ere bere aldeko lehentasun asko gordetzen zituen.. Nazioarteko erakundeek hizkuntza ofizial bat baino gehiago onar badezakete, gatazkarik izanez gero erreferentzia hizkuntza frantsesa da nagusiki.[65]
Horren adibide izan zen ingelesa ezarri nahi izan zutenean frantsesaren ordez,Nazioarteko Olinpiar Batzordearen hizkuntza gisa.Karta Olinpikoaren 23. artikuluak honela dio: «NOBen hizkuntza ofizialak frantsesa eta ingelesa dira. (..) Karta Olinpikoan eta NOBen beste edozein dokumentutan frantsesezko eta ingelesezko testuak bat ez badatoz, frantsesezkoa nagusituko da, non eta berariaz besterik idatzirik ez dagoen».[66]
Nazioarteko erakunde batzuetan, hizkuntza ofizial bakarra frantsesa da; hori da kasua, esate baterako,Posta Batasun Unibertsalean.[67] Hala ere, ingelesa lehenetsia da frantsesaren aldean zientzia argitalpenetan edo NBEren tribunatik egindako diskurtsoetan, adibidez.Europar Batasunean, ingelesaren gailentasuna gero eta nabariagoa da.[68]
Frantsesak bere posizio instituzionalari eusten dion arren, eguneroko bizitzan lan hizkuntza gisa duen erabilera higatzen doa, baita Frantzia barnean ere.[69]
Afrikan azkarren hazten den hizkuntza da frantsesa, erakundeen edo unibertsitateen hizkuntza ofizial edo atzerriko hizkuntza gisa.[71]
Frantsesa mundu osoko unibertsitate askotan irakasten da, eta eragin berezia du mundudiplomatikoan,kazetaritzan, esparru judizialean etaakademikoan. FrantsesaEuropar Batasuneko eskoletan gehien irakasten den atzerriko bigarren hizkuntza da.Errumania etaBulgaria 2007ko urtarriletik Europar Batasunean sartu zirenez geroztik, frantsesak aurrera egin zuen Europar Batasunean gehien irakatsitako atzerriko hizkuntza gisa, ingelesaren ondoren. Oro har, frantsesak munduan gehien irakatsitako hizkuntzetako bat izaten jarraitzen du.[72]
GaztelaniakLatinoamerikan duen hedadura eta sustraitze handiaren ondorioz, kontinente horretan bakarrik ez da frantsesa atzerriko lehen hizkuntza. Ingelesez mintzo diren beste herrialde batzuetan (Irlanda,Kanada, eta abar), frantsesak eutsi egiten dio irakasten den atzerriko lehen hizkuntza izateari, luzaz beste hizkuntzen aurretik.[73]
Hizkuntza bateko hiztunen kopuru osoa zehaztasunez neurtzea zaila den arren, munduan gehien hitz egiten diren 10 hizkuntzetako bat frantsesa dela kalkulatzen da. Zehazki, Ethnologue ikerkuntza eta datu biltegiak 2023an emandako datuen arabera, frantsesa munduko 5. hizkuntza mintzatuena da.[74]
NBEren proiekzioek zenbait agertoki garatu dituztefrankofoniaren etorkizunari buruzko hipotesiak ebaluatzeko, 2050. urteari begira. Frantsesaren etorkizuna, neurri handi batean,Afrikako irakaskuntzaren garapenaren mende egon daiteke; hiztunen kopurua nabarmen alda dezakeenez.[75] Agertoki ezkorrenaren arabera, egungo kopuruan eta aldaketa demografikoetan oinarritua, frantsesak 276 milioi pertsona izango ditu mundu osoan 2050ean. Agertoki baikorrenean, aldiz, zifrak erabat desberdinak izango lirateke. Mundu guztiarentzako irakaskuntzarekin eta Afrikakobiztanleriaren hazkundearekin, frantses hiztunen kopurua 680 milioitik gorakoa izatera iritsi daiteke. Jakina, hori ez da gertatuko iparraldeko herrialde frankofonoen laguntzarik gabe.[75]
Hori hala baldin balitz, frankofonoek munduan duten pisu demografikoak beste dimentsio bat hartuko luke: munduko biztanleen %8 frantsesez mintzatuko da 2050ean, 2020ko %2,9ren aldean. Hegoaldeko herrialdeen eskolatze orokortua gertatzen bada, afrikarrak frantses hiztun guztien %80 baino gehiago izango dira, eta europarrak, berriz, %11 baino gutxiago.[75]
Antzinako frantseseko lehen idatziaEstrasburgoko Zinaren erromantzezko bertsioa da (842).XII. mendean historia kronikak idatzi ziren batez ere; egitandien kantak, horietako zaharrenaChanson de Roland (1100), Ingalaterrako eskuizkribu batetik kopiatua. XIII. mendean frantses literatura lan garrantzitsuenak, normandiarren konkistaren ondorioz,Ingalaterran egin ziren, baina XIV. menderakoFrantzian idatzi ziren berriro.
Ahozko literatura bidezko epikakErdi Aro osoan aurrera egin zuen (Roman de la rose).Antzerki zaharrenak liturgikoak izan ziren, eta lan horiez gainera, fabulak ere ugari idatzi ziren mende berean. XVI. mendea aberatsenetakoa izan zen literatura emaitzetan: Errenazimentu garaikoak diraFrançois Rabelais,Pierre de Ronsard eta Michel de Montaigne. Antzerkian eta poesian Italiatik etorri ziren aldaketak eta berrikuntzak, eta prosan teologia, politika eta zientzia gaiak erabili ziren.François de Malherbe XVII. mendeko poeta eta teoriagile garrantzizkoa izan zen, eta hizkuntzaren dotoretasunaz arduratu zen.René Descartes etaBlaise Pascal hitz lauzko saioengatik eta filosofia lanengatik dira ezagunak. Antzerkian,Pierre Corneille etaJean Racine Frantziako tragedia klasikoaren idazle nagusiak dira, etaMolièrek arrakasta handiko komediak idatzi zituen.
.jpg)
