| Frías | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Espainiako udalerria | |||||||||||
 | |||||||||||
| Administrazioa | |||||||||||
| Estatu burujabe |  Espainia | ||||||||||
| Autonomia |  Gaztela eta Leon | ||||||||||
| Probintzia |  Burgosko probintzia | ||||||||||
| Alkatea | Luis Arranz Lopez(en) | ||||||||||
| Izen ofiziala | Frías | ||||||||||
| Posta kodea | 09211 | ||||||||||
| INEk ezarritako kodea | 09134 | ||||||||||
| Herriburua | Frías | ||||||||||
| Geografia | |||||||||||
| Koordenatuak | 42°45′41″N3°17′39″W / 42.761388888889°N 3.2941666666667°W /42.761388888889; -3.2941666666667 | ||||||||||
 | |||||||||||
 | |||||||||||
| Azalera | 29,37 km² | ||||||||||
| Altitudea | 555 m | ||||||||||
| Mugakideak | Oña,Cillaperlata,Valle de Tobalina etaPartido de la Sierra en Tobalina | ||||||||||
| Demografia | |||||||||||
| Biztanleria | 270(2024) | ||||||||||
| |||||||||||
| Dentsitatea | 9 bizt/km² | ||||||||||
| Informazio gehigarria | |||||||||||
| Ordu eremua | UTC+01:00 etaUTC+02:00 | ||||||||||
| Matrikula | BU | ||||||||||
| ciudaddefrias.com | |||||||||||
FríasBurgosko (Gaztelan eta Leon, Espainia) ipar-ekialdeko udalerri bat da.Burebako eskualdean (Merindadeak) dago, eta izen bereko udalerriko hiriburu da.
Cerro La Muela goragune harkaiztsuan kokatu zen,Ebro ibaitik gertu. Bertan, ibaia zeharkatzeko enklabe estrategikoa eraiki zenerromatar garaian, baina batez ereErdi Aroan. Horren bitartez kantabriar kostaldea eta meseta elkartzen ziren, Frias Hiriaren oparotasunari eta haren monumentu multzoari leku eginez.
Erdi Aroko hiri-estruktura dauka, gailurrera heltzean Velascotarren gaztelua eta San Vicenteko eliza egonik. Eraikinak bata besteari atxikirik daude, eta hori da herrian nagusitzen den eraikitze sistema. Etxe-eguterak toba izaten du, egurrezko egiturarekin batera.Frias da hiri titulua izanik biztanleria gutxien daukan Espainiako udalerria[1]
2008an 279 biztanle zituen.
Burgos hiriburutik 80 kilometrora dago ipar-ekialdean,Ebro ibaiaren ertzean, 29,37 km2 -ko udal barrutia izanik.[2]
Frias Ebro ibaia zeharkatzeko kokaleku estrategikoan dago, aspalditik erabilia izan dena, gutxienez erromatarren garaitik. Lehenengo erreferentzia historikoa k.o.867 urtekoa da, zehazki musulmanak menderatu eta gero lur hauek birpopulatzen ari zirenean.XI. mendean, Sancho García kondeak, “Foru oneko” ezizenaz ezaguna, hiria bereganatu zuen. Bera hil ondoren, Frias Iruñea-Naiara erreinuan sartu zen (Nafarroako erreinuaren aurrekoa),Antso III.a Garzeitz Nagusiaren erregealdian.
1202an,Alfontso VIII.a erregeakLogroñoko forua aitortu zion ongizate eta independentzia gehiago izan zitzan, biztanleriaren garapen ekonomikoa sustatuz. Gainera, juduen auzoa ere izan zuen. Ondoren,Gaztela pean egotera pasatu zen eta haren eragina Tobalinako Haranean barna hedatu zuen.XIV. mendean zubi gainean dorre bat eraiki zen,zubisaria eraginkorki kobratzeko asmoz.
1435ean,Joan II. erregeak hiribilduari hiri titulua eman zion, Espainiako biztanleria txikiena zeukan hiria izanik. Horren helburua zenPedro Fernández de Velasco Haroko kondeari Peñafielen truke aldatzea. Hala ere, Friasko biztanleriak uko egin zion Haroko Kondea Jauntzat hartzeari. Gertaera horrek liskarrak sortu zituen, eta plaza luzaroan setiatu ostean, herritarrek amore eman behar izan zuten, Jaun berriaren arauak onartuz.
1492anErrege-erregina Katolikoek Friasko dukerria sortu zuten, eta Velascotarrei eman zieten.
2010eko urtarrilaren 1ean udalerriko biztanleria 275 hiritarrena zen, 147 gizonezko eta 128 emakumezko.[3]
| 1900 | 1910 | 1920 | 1930 | 1940 | 1950 | 1960 | 1970 | 1980 | 1990 | 2000 | 2009 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1.120 | 1.116 | 1.059 | 1.004 | 973 | 864 | 725 | 486 | 335 | 331 | 257 | 275 |
Hona hemen udalerriko herriak:
| Herria | Biztanleria (2000) | Biztanleria (2010)[4] |
|---|---|---|
| Frías (Burgos) | 234 | 218 |
| Quintanaseca | 11 | 29 |
| Tobera | 31 | 28 |
Friasensozialismoa nagusitu da demokraziako urte gehienetan zehar. Hala ere, bertako alkatea 2007tik 2011ra, Luis Arranz popularra izan da. 2007an PP eta IU arteko hitzarmenari esker, eta 2011an gehiengo absolutua eskuratu zuelako. 2015 ostean, José Luis Gómez (sozialista) da alkatea.
Erdi Aroko hirigunea Multzo Historiko izendatua dago eta hiri-estruktura eta eraikuntza berezitasunak gorde ditu.
Zurez eta tobaz egindako etxeak moldatu behar izan dira “La Muela” izeneko haitz handiak uzten dien eremu mugatura. Haitz horren gainean hiriko goiko aldea ezartzen da, halabeharrez, etxeak haitzaren ertzetan eraikiak izan dira, amildegiarekin bat eginez.
Eremu mugatuko lekua izanik, Friasko goiko partearenhirigintza etaarkitektura lur horretara egokitu behar izan dira. Horrek etxea gora zein behera eraikitzea dakar, tobazko harrian induskatuz, bi solairu baino gehiagoko etxeak eraikiz.
Eraikin hauek osatzen dituzte haitzetik gora doazen karrikak, Velascotarren gaztelura eta San Vicente elizara heldu arte. Hiribildua harresi batek inguratzen du, bere osotasunean ez bada ere. Horren baitan hiru ate zeuden, eta horietatik bi geratzen dira. Postigoko atea eta Medinakoa.
Gazteluko sarreran dago eta ate gainean Salazar sendiaren hamahiru izarrak dituen ezkutua dago, kanpoaldetik San Frantziskoren kordela daukala. Eta Alfontso VIII.a plazan kokatzen da. Jauregi honen baitan Frias Hiriko Turismo Bulegoa dago.
Fríastik erromatar harbide garrantzitsua pasatzen da, Gaztelako mesetaren etaIberiar Penintsularen arteko komunikazio bide zena. Harbideak Ebro ibaia zeharkatzen zuen, Friasko zubierromanikoa dagoen lekutik 500 metro beherago, gero iparralderantz Puron errekako haitzartean etaUrduñako mendatean zehar jarraitzeko. Fríastik ere irteten zenErrioxaraino zihoan erromatar harbidea. Honako ibilbidea du: calle La Canaleja, calle de Rueda, calle de Ronda, calle Rincón de Soto eta calle Calzada.
Zubia jatorri erromanikokoa izanik —erromatar jatorrikoa izatea ere ezin da baztertu—, 143 metroko luzera eta 9 arku ditu. Beranduago,XIV. mendean defentsarako dorre bereizgarria eraiki zitzaion erdialdean, saietera eta almenekin. Bertatik igarotzeko zubisaria ordaindu behar zen. Horrez gain, Salero Etorbidea eta Zubiko Andra Mari Etorbidea elkartzen ditu.
Fríasko gaztelua, ofizialkiFríasko dukeen gaztelua (gaztelania:Castillo de los Duques de Frías) edoVelascotarren gazteluaBurgosko probintziako Frías herrian kokaturikogaztelua da. Gaztelua La Muelamuinoaren tontorrean eraikia dago eta haren inguruan herrixka garatu zen. BertatikTobalina harana etaEbroko pasabidea kontrolatzen zituzten,Iberiar goi-lautada etaBizkaiko Golkoaren erlaitza lotzen dituen bide nagusia bertatik pasa delako.
LanakXII. mendean hasi arren,XIII.,XV. etaXVI. mendeetan zaharberritu zuten. Harri-hormak oso sendoak dira eta ondo mantenduta daude, inguruan San Vicente eliza izanik.
1949koapirilaren 22ko dekretu batek eraikina babestu zuen.
Dauden eta egon ziren hiriko eliza guztien artean deigarriena da. Haitzeko ertz batean dago. Izatez eraikuntza erromanikoa bazuen ere, egun aztarna batzuk baino ez dira geratzen 1904an dorrea erori ostean berria eraiki baitzen. Bertako atelada nagusia egunNew York hirikoKalostren Museoan dago ikusgai.
XIV eta XVI mendeetan zehar bi kapera atxiki zitzaizkion habe nagusiari, Tentazioen Kristo Santuarena eta Ikustaldiarena. Barnealdean erretaulak, aldareak, hilobiak eta, margolanak ikus daitezke, baita erlijiozko irudigintzaren bilduma handia ere. Benlloch Kardinalaren plazan dago.
Juduen auzoa ia ezezaguna izan zen joan den mendeko azken hamarkadetara arte, baina garrantzia izan omen zuen. Santa María de Vadillo komentuko kartularioan aipatzen da 1336an eta mende amaierara arte juduak egon zirela, nahiz eta lehenago ere euren aipamenik agertu den XIII mendearen amaieran. 1387an Nahamías izeneko auzokide baten aipamena dago. Oraindik ere 1574an “Friasko diru-biltzailea”-ren inguruko testigantza zegoen, judu ohia zena, Juan Sanz de la Ussa izenekoa. Baina ez dago oso argi ia gizon hori errea izan zen, edo barkamena eman zitzaion eta bere ondasunak saldu zituzten. Bera izan zen Velascotarren diru-biltzailea eta Ikustaldiaren sortzailea ere bai.
Convenio kalean eta Virgen de la Candonga kalean aurkitzen da.
Primer Premio Provincial de Embellecimiento (1976).
Primer Premio Nacional de Embellecimiento (1980).
Premio "C" de Turismo de Castilla y León (1994).
Primer Premio de Embellecimiento de la Excma. Diputación (2008).
Udalerriko ekonomianekazaritzan (barazkiak etalekaleak), etaturismoan oinarritzen da. Ebro ibaiaren inguruko lurretan hainbat ortu dago, eta batez ere letxugak, patatak, tomateak eta piperrak ekoizten dira. Gainera, udan hiriak biztanleria bikoizten du bertan uda igarotzen dutenen eta turisten eraginez.
Herriko jairik garrantzitsuenaKapitainaren Jaia da. Ekainaren 24an ospatzen da eta Friasko herritarrek botere feudalaren aurka egindako iraultza ospatzen da, eta baita Independentziaren Gerran egindakoNapoleonen tropen askapena. Jai honetan herriak urtero kapitain bat hautatzen du, honek herria dantzari batzuekin batera zeharka dezan, bandera batekin dantzatzen duen bitartean.
MaiatzeanMaiatzeko Gurutzea ospatzen dute, eta iraileanKristo Santuaren jaia. Bestalde, abuztuaren amaieran nekazal eta artisau azoka egiten dute.
