| Esa | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Nafarroa Garaia,Euskal Herria | |||||||||||
 Leireko monasterioa; behealdeanEsako urtegia | |||||||||||
| |||||||||||
 | |||||||||||
| Kokapena | |||||||||||
| Herrialdea |  Euskal Herria | ||||||||||
| Lurraldea | Nafarroa Garaia | ||||||||||
| Merindadea |  Zangoza | ||||||||||
| Eskualdea | Zangozerria | ||||||||||
| Administrazioa | |||||||||||
| Estatua |  Espainia | ||||||||||
| Erkidegoa | Nafarroa | ||||||||||
| Barrutia | Agoitz | ||||||||||
| Izen ofiziala |  Yesa | ||||||||||
| Alkatea (2011-2023) | Roberto Martínez Luyando (independenteak) | ||||||||||
| Posta kodea | 31410 | ||||||||||
| INE kodea | 31261 | ||||||||||
| Herritarra | esar, ihestar | ||||||||||
| Geografia | |||||||||||
| Koordenatuak | 42°37′33″N1°12′02″W / 42.62590878°N 1.20044812°W /42.62590878; -1.20044812 | ||||||||||
| Azalera | 22,95 km² | ||||||||||
| Garaiera | 416-1291 metro | ||||||||||
| Distantzia | 48,5 km (Iruñetik) | ||||||||||
| Demografia | |||||||||||
| Biztanleria | 290 (2024:  −4) | ||||||||||
| |||||||||||
| Dentsitatea | 0,13 bizt/km² | ||||||||||
| Zahartzea[1] | % 19,55 | ||||||||||
| Ugalkortasuna[1] | ‰ 20,83 | ||||||||||
| Ekonomia | |||||||||||
| Jarduera[1] | % 71,88(2011) | ||||||||||
| Desberdintasuna[1] | % 0(2011) | ||||||||||
| Langabezia[1] | % 10,82(2013) | ||||||||||
| Euskara | |||||||||||
| Eremua | eremu ez-euskalduna | ||||||||||
| Euskaldunak[2] | % (2021) | ||||||||||
| Kaleko erabilera[3] | % | ||||||||||
| Datu gehigarriak | |||||||||||
| Sorrera | 1846(independentzia) | ||||||||||
| Webgunea | www.yesa.es | ||||||||||
Esa[4][a] (erronkarieraz:Ihesa)[b]Euskal Herriko udalerri bat da,Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta.Zangozako merindadean etaZangozerria eskualdean dago,Iruñea hiriburutik 48,5 kilometrora. Altuera 416 eta 1 291 metro artekoa da, eta 22,95 km²-ko azalera hartzen du. 2024 urtea 290 biztanle zituen.
EsaUrraul ibarrean dago geografikoki. Udalerri hauEsako urtegia osatzen duen presa izena emateagatik eta bertan egoteagatik da bereziki ezaguna. Aipagarria da, halaber,Leireko monasterioa bere udalerrian dagoelako,Euskal Herriko zenobio zaharrena etaNafarroa Garaiko eraikinerromaniko garrantzitsuenetako bat. HerriaAragoi ibaiaren gaineko muino batean dago,Leireko mendilerroa buru duela,Jazetania osoan zehar hedatzen denBerdungo kanalaren amaieran.
Urraul ibarrena da geografikoki, baina ez administratiboki1846tik, udalerri independente batean sortu zenetik. Bertako biztanleakesarrak (erronkarieraz:ihestarrak) dira.
Esa edo Ihesa beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:
Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:[5]
Esanahi ezezagunekoa, antzinako garaietatik munduerromatari dagokion herri baten izena da. Bere izenaren jatorria iluna da, eta, agian, zerikusia izango du -san (Benasa,Remonasa,Elesa...) amaitutako herri eta herrixka kopuru handiarekin. Bere antzinako izenaEsa izan zen, diptongar gabea,euskaraz mantentzen dena bainahizkuntza erromantzeetan galdu dena.Eza izeneko herrixka bat dagoDeierrin (XI. mendeaz geroztik dokumentatua) etaJakako hegoaldean dagoenEsa hustua.
Esako armarriak honako blasoi hau du:[6]
| « | Armarri erdibituta: lehen hondo hori batez eta aurrean haritz berde batez osatuta dago eta bigarren hondo gorri batez eta aurrean urrezko abazio-makulu batez, gainean zilarrezko txoritxo bat duena. | » |
Esako banderak Esako armarria dauka hondo gorri baten gainean. Armarriakkasket bat du gainean.
LedeaUrraul ibarran barruan dago geografikoki, baina, administratiboki, udalerri independente da. Ibar hauPirinioaurreko ibarra da,Longida,Itzagaondoa etaIbargoiti ibarren etaNabaskoze almiradioaren artean. Ibarra zeharkatzen duIrati etaZaraitzu ibaiak,Aragoi ibaiaren adarrek.
 | Irunberri,Carascones | Erromantzatua | Zigoze | |
| Ledea |  | Undoze Lerda | ||
| ||||
 | ||||
| Xabier | Zangoza |
EsaNafarroa Garaia mendebaldean kokatzen da,Zangozako merindadearen muturrean. HerriraIruñea etaJaka arteko errepidea hartuta ailegatzen da.Aragon ibaiaren ondoan kokatzen da.
Esako klima mediterraneo-kontinental motakoa da. Urteko batez besteko tenperaturak 12º eta 13º bitartekoak dira eta batez besteko prezipitazioak 600mm eta 100mm bitartekoak, altuera zein den. Urteko egun euritsuak 90 izaten dira, eta, oro har, udaberrian eta udazkenean metatzen dira, izan ere, udak leho samarrak izaten dira. Alde termikoa nahiko nabaria da.
Basoak udalerriaren zati handi bat dira, eta jatorrizko zuhaixkak eta hariztiak ia erabat galdu dira.Nafarroako hainbat udalerritan gertatu bezala,larizio pinu ugari birlandatu diraXIX. mendetik aurrera.
Esan dagoen, itsasoaren mailatik 487 metrora,Nafarroako Gobernuak1991an jarritako estazio meteorologikoa dago.[7]
 Datu klimatikoak (Esa, 1981-2020)  | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
| Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) | 19.0 | 24.0 | 28.2 | 30.2 | 35.0 | 40.7 | 43.0 | 42.0 | 40.0 | 32.0 | 25.6 | 19.0 | 43.0 |
| Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 9.0 | 11.1 | 14.7 | 17.1 | 21.2 | 25.9 | 29.7 | 29.5 | 25.7 | 19.7 | 13.1 | 9.4 | 18.9 |
| Batez besteko tenperatura (ºC) | 5.0 | 6.3 | 9.3 | 11.6 | 15.3 | 19.3 | 22.2 | 22.3 | 19.2 | 14.3 | 8.8 | 5.6 | 13.3 |
| Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | 0.9 | 1.6 | 3.8 | 6.3 | 9.5 | 12.6 | 14.8 | 15.0 | 12.7 | 9.0 | 4.5 | 1.9 | 7.7 |
| Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) | -13.0 | -13.0 | -10.0 | -4.2 | -1.0 | 2.4 | 5.8 | 5.0 | -1.0 | -3.4 | -8.0 | -13.0 | -13.0 |
| Batez bestekoprezipitazioa (mm) | 75.9 | 62.5 | 65.5 | 74.4 | 70.6 | 53.9 | 32.2 | 36.1 | 54.6 | 78.5 | 79.8 | 81.3 | 765.2 |
| Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) | 70.0 | 55.0 | 63.0 | 56.0 | 55.0 | 67.0 | 73.0 | 80.0 | 85.0 | 140.0 | 65.0 | 90.0 | 140.0 |
| Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) | 9.9 | 8.8 | 9.6 | 10.2 | 9.3 | 6.8 | 4.2 | 4.6 | 6.2 | 8.4 | 10.2 | 9.9 | 98.1 |
| Elur egunak (≥ 1 mm) | 1.3 | 0.9 | 0.5 | 0.2 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.3 | 0.7 | 3.8 |
| Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[8] | |||||||||||||
Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.
Ikusi edo aldatudatu gordinak.
Esako lehen erreferentzia historikoakLeireko monasterioarekin agertzen dira.842. urtean aipatzen da, Eneko Semenetzek Esa etaBenasa hiribilduak eman zizkion monasterioari. Monasterioko abadeak1084an eman zizkien esarreiBaldetorreko dekaniako lurrak, mahastiak landatzeko eta erdizka gozatzeko. Mende bat geroago,1173an, termino bat eskaini zien zenobioaren ondoan, birpopulatzeko, beren jaur- eta lege-estatutuaren abantaila batzuen truke. Proiektu horrek ez zuen aurrera egingo, eta, ia beste mende bat igaro ondoren,1262an egokitu egin zen herriko nekazarien bularra, eta 60 kahizetan finkatu zen, garia eta garagarra, gehi 12 dirutan, opilarinzada gisa; hilean behin ohiko lanak egiten jarraituko zuten, eta zubia mantendu behar zuten beren herriaren etaBaldetorre baserriaren artean.
Dohaintza horren ondoren, hainbat pieza eta errotatako beste batzuk egingo dira,Alexandro III.a aita santuak1174an berretsi zituenak.1173an Semeno abadeak monasterioari ordaintzen zizkion petxetatik askatuko du Esa,Benasa etaDonebikendi herrien ondoan, eta leku horiek birpopulatzen dituztenei euren epaiketetan "Jakako foruaren bidez gobernatzea" emango die. Monasterioak berak zuenherriko eliza, San Salbatoreri eskainia,1198ean laugarren apezpikutzaren erdia barne.[9]
Fernando KatolikoakNafarroa konkistatu zuenean, Asparrosen agindupean zegoen armada frantziar-nafar batNafarroa Garaian sartu zen1521ean,Joanes Albretekoa erregearentzako erresuma birkonkistatzen saiatzeko, etaIruñetikGaztelako tropak eta Naiarako Dukea erregeordea ihes egin behar izan zuten.Mendekosteren jaiaren bezperan,Kalagorriko konpainiari eraso ziotenEsako zubian, Errodrigo Hurtado kapitainaren agindupean,Zangozako,Kasedako eta Esako jendeak, Mariscalek berak, Pedro Nafarroakoak, etaXabierkoaren orubearen semeek akaudillatuta. Gaztelako konpainia osatzen zuten 146 gizonak erasotzaileen menpe geratu ziren, eta lau hildako eta hainbat zauritu jasan zituzten. Ez zitzaien kalte handiagorik egin, eta armarik gabe eta erdi biluzik jarraitzen utzi zituzten. BainaNafarroa berriz ere Naiarako Dukearen armada okupatzean etaNoaingo guduan Asparros garaitua izatean,Esako zubiko guduan parte hartu zutenetako batzuk auzipetu zituzten.Zangozari 1 850 dukateko isuna ezarri zioten.[10]
Erronkaribarrekoalmadiazainek, Esako presatik igarotzean, zilarrezko erreal bat ordaintzen zuten,Erronkaribarrak1780anNafarroako Gorteetara igo zuen memorialaren arabera.[11]
1647anLedeako Korredukoa zen,Urraul ibarra banatzen zen lau eremu erdiautonomoetako bat, eta1845ean udal-barruti bihurtu ziren. Hurrengo urtean, korredua desegin eta egungoLedea eta Esa udalerriei bidea eman zien. Horiei, hurrenez hurren,Kortes etaBaldetorre herri hustuen terminoak gehitu zitzaizkien, horiek ere desagertutako banaketa administratiboan sartuta. Erreforma horiek bat etorri ziren jaunen jurisdikzioak desagertzearekin,Nafarroako udal guztiak erregimen komun baten mende jartzearekin, udal horien terminoen berrantolaketarekin eta, azken finean, eliz desamortizazioarekin, zeinak, besteak beste,Leireko komunitatea ezabatu baitzuen. Horrekin, Esa udalerri independente bihurtu zen, eta orainLeire barne hartuta, lehenago ez bezala, alderantziz zenean.[12]
XIX. mendearen erdialdera eskola bat zeukan, hirurogeita hamar gari-lapurretaz hornitua, bere funtsetatik ordaintzen zena; erretorea erregeak aurkezten zuen.Aragoi gaineko harrizko zubia1787ko uholdeak hondatu zuen; berehala berreraiki zen,Nafarroako Erriberako abelbideentzako pasabide etaAragoirako bide zelako.Lehen Karlistaldian (1833-1839) bere begi nagusitik moztu zuten berriro, eta geroNafarroako Foru Aldundiak berrezarri zuen.
1928an hasi zirenEsako urtegia eraikitzeko lanak. Presa udalerrian dagoen arren, ia urpean utzitako lur guztiakAragoin daude, eta, beraz, herria bere horretan mantendu zen. Urtegia1959an inauguratu zen, eta1960an martxan jarri zen,Arrosta,Tiermas etaEzkose herriak hustuz. Horietako batzuk Esa herrira joan ziren bizitzera. Urtegiaren iparraldeko hegalean bi urbanizazio eraiki ziren1970eko hamarkadan:Lasaitasuna etaNautika Leirekoa.
Aldi berean, urtegia handitzeaz hitz egiten hasi ziren, eta horrekZigoze etaNautika Leirekoa desagertzea ekarriko zuen. Honek aurkakotasun handia aurkitu zuen inguruko herrietan, nahiz eta lanak2001ean hasi ziren. Ondoeza areagotu egin zen2004an presaren ezkerreko hegalean pitzadura handiak agertu zirenean, eta bi urte geroago 3 milioi metro kubiko lur jausi ziren. Urtebete geroago, pitzadura gehiago agertu ziren eta mendi-hegal horretako pista erori egin zen.[13]
2013an pitzadura gehiago izan ziren, oraingoan eskuineko hegalean.[14] Horren ondorioz,2015ean,Espainiako Gobernuaren mendekoEbroko Ur Konfederazioak indarrez atera zituenLasaitasunako bizilagunak, eta hark desjabetu zituen etxebizitzak. Urte horretan bertan,Nautika Leirekoako bizilagunak ere desjabetu zituzten, nahiz eta urtegia handitzeak haien etxebizitzak urpean geratzea ekarriko zuen. Azken urbanizazio horretako bizilagunek beren etxeez azken unera arte gozatzeko eskatu bazuten ere, eskaera ukatu egin zitzaien.2022kourtarrilean, gorakadaren lanek aurrera jarraitzen dute, eta uraren maila oraindik ez da igo.[15]
2024 urteko erroldaren arabera 290 biztanle zituen Esak.[16]
| 1842 | 1857 | 1860 | 1877 | 1887 | 1897 | 1900 | 1910 | 1920 | 1930 | 1940 | 1950 | 1960 | 1970 | 1981 | 1991 | 2001 | 2011 | 2021 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 326 | 483 | 458 | 355 | 427 | 442 | 456 | 400 | 373 | 512 | 341 | 663 | 528 | 302 | 308 | 293 | 257 | 261 | 288 |
Udalerrian hiru sektore nagusi daude:piszikultura,industria etanekazaritza. Industria, batez ere,Irunberrin etaZangozan dago, eta bizilagunak inguruko udalerrietara joaten dira. Nekazaritzaren kasuan, udalerrian bertan garatzen da,Aragoi ibaiaren ingurunetan ibar emankorra.XIX. mendean garia,ardoa etagaragarra biltzen ziren batez ere.XX. mendearen amaieran labore nagusiakzerealak,mahastiak etaolibadiak ziren.Aragoi ibaia ere arrantzan erabiltzen da, eta arrain-hazkuntza bat dago herrigunearen hegoaldean.
Esako udaletxeazeharkarrikan dago. Udalbatza udalerriko alkateak eta zazpi zinegotzik osatzen dute. Egungo alkatea Roberto Martínez Luyando da,Esatzateko Independenteak hautagai gisa aurkeztu zena.
Hauek diraNafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:
|
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Udalaren egoitza etaudaletxea hirigunean dago.
Esako Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Roberto Martínez Luyando da,Esatzateko Independenteetakoak. Zinegotziak 6 daude:[17]
1979tik, Esak 5 alkate izan ditu:
| Alkatea | Agintaldi hasiera | Agintaldi amaiera | Alderdia[18] | |
| Victor Santiago Zabalza Sanchez[19] | 1979 | 1983 | Esako Hautesleen Herri Elkartea | |
| Jose Maria Berradre Perez[19] | 1983 | 1995 | Esako Independenteak | |
| Lorenzo Jesus Villanueva Imizcoz[20] | 1995 | 1999 | Espainiako Independenteen Plataforma | |
| José Antonio Aquerreta Martínez de Lagos[21] | 1999 | 2011 | San Virila | |
| Roberto Martínez Luyando[22] | 2011 | jardunean | Esatzateko Independenteak | |
La Tafallesa izeneko autobus konpainiakUztarroze etaIruñea batzen dituen linea ustiatzen du. Lineak bi zerbitzu dauzka norabide bakoitzean, eta honako ibilbidea:
Luis Luziano Bonapartek,1869an, Esa atzerakada-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.[23]
Koldo Zuazok,2010ean, Esa ez-euskal-eremuan sailkatu zen.[24]
Nafarroako Gobernuak onartutakoEuskararen Foru Legearen arabera Ledeaeremu ez-euskalduneko udalerria da, eta hori dela eta, hizkuntza ofizial bakarragaztelania da.2001eko erroldaren arabera, herritarren % 7,00k zekieneuskaraz hitz egiten,2010ean % 6,84k eta2018n % 11,70k.
Hezkuntzari dagokionez,Irunberriko ikastola zentrorik gertuena dute esarrek.
_12.jpg)
_7.jpg)
_8.jpg)
Datuak:Q984864
Multimedia:Yesa /Q984864
Liburuak:Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Esa
