| Erriberagoiena | |
|---|---|
 Euskal Herria | |
.svg) Estatikoa  Dinamikoa | |
| Administrazioa | |
| Herrialdea |  Nafarroa Garaia |
| Udalerriak | 8 (lista ikusi) |
| Eskualdeburua | Azkoien |
| Herri handiena | Azkoien |
| Izen ofiziala | Erriberagoiena(eus.) Ribera Alta(cas.) |
| Geografia | |
| Koordenatuak | 42°19′41″N1°46′59″W / 42.32798024°N 1.78299912°W /42.32798024; -1.78299912 |
| Azalera | 413,83 km² |
| Garaiera | 264-511 metro |
| Distantzia | 62,5 km (Iruñetik) |
| Demografia | |
| Biztanleria | 26.504 (2024:  516) |
| Dentsitatea | 64,05 biztanle/km² |
| Datu gehigarriak | |
| Sorrera | 2019kootsailaren 6an |
Erriberagoiena[a]Nafarroa Garaiko eskualde bat da,Euskal Herrian kokatuta. Eskualdea herrialdearen hegoaldean dago,Arga etaAragoi ibaiek zeharkatuta.Argako etaAragoiko Erriberetako behealdeak dira, gutxi gorabehera. Erliebe gutxiko eremua da, non labore ugari dagoen, eta populazioa herri handi gutxi batzuetan kontzentratuta dago,Erriberaren gainerakoarekin bat etorriz, bainaNafarroako etaEuskal Herriko gehiengoarekin kontraste nabarmenean.
8 udalerrik osatzen dute, eta 2024 urtean 26504 biztanle eta 413,83kilometro koadroko azalera zituen; horrek 61,78biztanle kilometro koadroko biztanleria-dentsitatea sortzen zuen.Ebro ibaiaCadreitan dagoen itsas mailaren gaineko 264 metrotik Sierra mendiaren 511 metrora arteko altuera du.
EskualdeburuaAzkoien udalerria da, eskualdeko populatuena.
Erriberagoiena beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:
Izen ofiziala,Nafarroako Gobernuaren arabera, honako hau da:Ribera Alta / Erriberagoiena.[1]
Nafarroako Erribera izan da, tradizioz,Nafarroa Garaia zatitu den hiru eremuetako bat. Bere mugak nahiko zehaztugabeak diren arren, herrialdearen hegoalde osoa hartzen du. Eskualde geografiko horretatik hartzen du izena eskualde horrek, bainaErribera eskualde administratibotik bereizteko,-goiena adierazlea gehitzen du, beste eskualde administratiboarekiko eta iparraldekoarekiko posizio altuagoa adierazten duena. Hala ere,Nafarroako Erribera bere osotasunean hartuta, geografiari dagokionez, erdigunea hartzen du, gune politikoa, populaziokoa eta kulturala administratibaErribera eskualde administratiboa baita, hau da, hegoalderago dagoen zatia.
 | Izarbeibar-Novenera | | ||
| Estellerria (Estellerriko Erribera) |  | Erdialdea | ||
| ||||
 | ||||
| Erribera |
Erriberagoiena eskualdeakIzarbeibar-Novenera eskualdea du muga iparraldean. EkialdeanErdialdea eskualdea dago. Hegoaldean,Erribera eskualdearekin muga egiten du. Azkenik, mendebaldeanEstellerriko Erribera dago,Estellerria eskualdeko azpieskualdea.
EskualdeaNafarroako Erriberan dago, batez ere eremu laua eta nekazaritzakoa, desnibel handirik gabea. Hauek dira eskualdea zeharkatzen duten mendilerroak:
Bestalde, zeharkatzen duten eta mendilerroak banatzen dituzten ibaiak honako hauek dira:
Nafarroa Garaiko hegoaldeak bezala, eskualde honekEbroko ibarraren erdialdean, estepako klima hotzean dagoen estepako klima du. Hemen,Euskal Herri osoan ez bezala, prezipitazioak urriak dira eta udak epelak eta lehorrak, tenperatura altuenak herrialde osoan erregistratzen direlarik. Prezipitazioak urteko 600 l/m²-ra iristen dira oraindikErdialdeko mugan, eta behera egiten dute iparraldetik hegoaldera.
Eskualdean hainbat estazio meteorologiko daude, baina hauek dira adierazgarrienak:Faltzes (iparraldea) etaCadreita (hegoaldea).
 Datu klimatikoak (Faltzes, 1981-2020)  | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
| Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) | 18.6 | 21.0 | 26.4 | 30.0 | 36.0 | 39.0 | 44.5 | 42.0 | 38.5 | 31.0 | 25.0 | 20.5 | 44.5 |
| Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 9.4 | 11.8 | 15.6 | 17.8 | 22.2 | 27.2 | 30.0 | 29.7 | 25.3 | 19.6 | 13.3 | 9.7 | 19.3 |
| Batez besteko tenperatura (ºC) | 5.7 | 7.2 | 10.4 | 12.3 | 16.5 | 20.8 | 23.4 | 23.2 | 19.4 | 14.7 | 9.5 | 6.3 | 14.1 |
| Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | 1.9 | 2.6 | 5.3 | 6.9 | 10.7 | 14.4 | 16.9 | 16.7 | 13.6 | 9.9 | 5.6 | 2.8 | 8.9 |
| Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) | -9.0 | -9.0 | -5.0 | -3.0 | 0.0 | 5.0 | 8.0 | 8.0 | 4.0 | 0.4 | -6.0 | -9.0 | -9.0 |
| Batez bestekoprezipitazioa (mm) | 28.8 | 24.9 | 32.0 | 51.6 | 50.5 | 37.3 | 22.0 | 19.6 | 38.4 | 48.6 | 43.9 | 35.9 | 433.6 |
| Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) | 25.0 | 21.0 | 36.2 | 39.0 | 73.0 | 42.0 | 51.0 | 32.8 | 82.8 | 45.8 | 45.0 | 36.5 | 82.8 |
| Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) | 7.7 | 6.4 | 7.3 | 9.2 | 8.7 | 5.8 | 3.9 | 4.3 | 5.5 | 9.0 | 8.9 | 8.5 | 85.3 |
| Elur egunak (≥ 1 mm) | 0.4 | 0.7 | 0.4 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.2 | 0.5 | 2.1 |
| Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[2] | |||||||||||||
| Datu klimatikoak (Cadreita, 1920-2020) | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
| Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) | 19.0 | 22.0 | 29.0 | 31.0 | 37.0 | 39.5 | 41.0 | 39.5 | 37.0 | 33.0 | 26.5 | 21.0 | 41.0 |
| Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 9.7 | 12.2 | 16.4 | 18.2 | 22.9 | 27.5 | 30.3 | 30.3 | 25.8 | 20.2 | 13.7 | 9.8 | 19.7 |
| Batez besteko tenperatura (ºC) | 5.4 | 6.9 | 10.2 | 12.3 | 16.6 | 20.6 | 22.9 | 23.0 | 19.2 | 14.6 | 9.1 | 5.7 | 13.9 |
| Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | 1.0 | 1.6 | 4.0 | 6.3 | 10.3 | 13.8 | 15.5 | 15.7 | 12.7 | 9.0 | 4.0 | 1.6 | 8.0 |
| Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) | -10.0 | -8.5 | -7.0 | -2.5 | 1.0 | 5.0 | 8.0 | 5.0 | 2.0 | -2.0 | -8.0 | -11.0 | -11.0 |
| Batez bestekoprezipitazioa (mm) | 26.0 | 24.2 | 22.7 | 45.7 | 43.7 | 35.0 | 15.6 | 18.5 | 35.2 | 44.0 | 33.1 | 30.0 | 373.8 |
| Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) | 18.0 | 31.2 | 25.0 | 43.0 | 30.3 | 98.2 | 33.5 | 46.1 | 64.5 | 36.0 | 32.7 | 27.8 | 98.2 |
| Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) | 8.5 | 7.3 | 7.0 | 9.4 | 9.4 | 6.1 | 4.5 | 4.5 | 6.1 | 8.9 | 8.8 | 7.8 | 88.4 |
| Elur egunak (≥ 1 mm) | 0.8 | 1.0 | 0.4 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.2 | 0.8 | 3.2 |
| Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[3] | |||||||||||||
Eskualde hori,Nafarroako Erriberako gainerako eskualdeak bezala, biztanlegune gutxi baina handiak dituenez, tradizionalki udalerritan baino ez da banatu,Nafarroa Garaiko gainerako eskualdeekin alderatuta, non bailarak edo zendeak talde tradizionalak diren. Ondorioz, hauek dira historikoki independenteak izan diren hiribilduak:
Erriberagoiena eskualdea 8udalerritan banatuta dago, honako hauek:
| Udalerria | Biztanleria(2024) | Azalera(km²) | Dentsitatea(bizt/km²) | Udalburua |
|---|---|---|---|---|
.svg) Alesbes | 3077 | 46,43 | 66,27 | Alesbes |
 Azagra | 3756 | 33,71 | 111,42 | Azagra |
.svg) Azkoien | 6003 | 88,4 | 67,91 | Azkoien |
 Cadreita | 2197 | 27,2 | 80,77 | Cadreita |
.svg) Faltzes | 2353 | 114,89 | 20,48 | Faltzes |
.svg) Funes | 2558 | 52,99 | 48,27 | Funes |
.svg) Martzilla | 2921 | 21,9 | 133,38 | Martzilla |
.svg) Milagro | 3639 | 28,5 | 127,68 | Milagro |
| Biztanleria udalerrika | Bilakaera azken 10 urteetan |
|---|---|
 |  |
|
|
2020an gutxienez biztanle 1 zuten 9 biztanlegune daude eskualdean:
Erdialdea eskualdeak, gainera, 5herri hustu ditu, honako hauek:
Gaur egun, Erriberagoiena eskualdean ez dago hainbat udalerritan banatutako partzuergorik.
Eskualdea2019an sortu zen,Barkos gobernuak onartutako04/2019 Foru Legearen arabera.[4]Nafarroa Garaiko eskualde berriak diseinatzeko prozesuan, 11 eskualde proposatu ziren lehen aldiz, eta horietako 3 bi azpieskualdetan banatu ziren. Eskualde horiErdialdea izenarekin agertzen zen, eta 30 udalerrik osatzen zuten, azkenean kontserbatu zena.[5]
Urte bereko irailean legeak atxilotu zuenMaria Chivitelehendakari berriak, bere ustez aurreko legealdian gehiengo osoz baliatu zen legeak ez baitzuen behar besteko adostasunik. Horregatik, nahiago izan zuen sakonago landu hasi berri zen legegintzaldian, prozesuarekin bat egin aurretik.2021ekourrian, aldi baterako neurri gisa, tokiko finantzaketa-eredu berri bat onartu zen, aurrekoan sortutako desberdintasunak konpontzeko, eskualde berriak garatzen diren bitartean; hala ere,Uxue Barkosek bere garaian baliatu zuen legeak aprobetxatuta eta ofizialki onartuta jarraitzen zuten.[6]
2024 urteko erroldaren arabera 26504 biztanle zituen Erriberagoiena eskualdeak.
Erriberagoiena eskualdea, lege-eremuan garatuta egon arren, oraindik garatu gabe dagoen eskualdea da, arlo juridikoan edo eskumenetan. Horregatik, oraingoz ez dago lurralde osoa biltzen duen eskualde-erakunderik edo mankomunitaterik.
Hauek dira2019ko Nafarroa Garaiko Udal hauteskundeen eskualdeko emaitzak:[7]
| 2019ko Hego Euskal Herriko udal hauteskundeak | ||||
| Udalerria | Alkatetza duen alderdia | Zg. |  | |
|---|---|---|---|---|
| Alesbes | Navarra Suma | 7 | ||
| Azagra | Navarra Suma | 6 | ||
| Azkoien | Ezkerren Azkoiengo Batasuna | 6 | ||
| Cadreita | Navarra Suma | 5 | ||
| Faltzes | Nafarroako Alderdi Sozialista | 4 | ||
| Funes | Navarra Suma | 11 | ||
| Martzilla | Navarra Suma | 6 | ||
| Milagro | Nafarroako Alderdi Sozialista | 6 | ||
Hauek dira2019ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen eskualdeko emaitzak:[8]
| 2019ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak | |||||
| Alderdia | Bozak |  | |||
|---|---|---|---|---|---|
| guztira | % | +/- | |||
| Navarra Suma | 6281 | 48,74 | ? | ||
| Nafarroako Alderdi Sozialista | 4332 | 33,61 | ? | ||
| Geroa Bai | 755 | 5,86 | ? | ||
| Ahal Dugu | 530 | 4,11 | ? | ||
| Euskal Herria Bildu | 376 | 2,92 | ? | ||
| Izquierda-Ezkerra | 318 | 2,47 | ? | ||
| Vox | 169 | 1,31 | ? | ||
| Libertate Nafarra | 42 | 0,33 | ? | ||
| Equo | 40 | 0,31 | ? | ||
| Nafarroako Ordezkaritza Kannabikoa | 36 | 0,28 | ? | ||
| Solidaritate eta Autogestio Internazionalista | 9 | 0,07 | ? | ||
Erdialdea eskualdea hainbat errepidek antolatzen dute, herri handiak elkarrekin lotzen dituztenak, eta, ondoren, herriak lehen aipatutako ardatz handiekin lotzen dituzten errepide txikiak. Eskualdeko errepide guztiakNafarroako Gobernuak kudeatzen ditu. Gainera,Nafarroako autobideak eskualdea zeharkatzen du,Iruñea etaTutera artean.
Hauek dira ardatz nagusiak:[9]
| Errepidea | Ibilbidea | Zeharkatzen du |
|---|---|---|
 AP-15 | Tutera -Irurtzun | Martzilla •Cadreita |
| N-121 | Iruñea -Tutera | Cadreita |
| NA-115 | Tafalla -Azkoien -Funes | Faltzes •Azkoien •Funes |
| NA-128 | Azkoien -Zarrakaztelu | Azkoien •Martzilla |
| NA-134 | Tutera -Viana | Cadreita •Milagro •Azagra |
| NA-624 | Azkoien -Andosilla | Azkoien |
| NA-660 | Arlasko benta -Cadreita | Faltzes •Martzilla •Alesbes •Cadreita |
Eskualdeko hezkuntzaNafarroako Gobernuaren menpe dago.Nafarroa Garaiko gainerako eskualdeetan bezala,Nafarroako Gobernuko Hezkuntza Kontseilaritzak 11 departamentutan banatzen du komunitatea, bakoitza institutu bati lotutako barruti batekin edo gehiagorekin. Horietan bigarren hezkuntzako institutuak integratzen dira, eta horiek, aldi berean, beren mendeko lehen hezkuntzako eskola bat edo batzuk dituzte. Horrela, herritar batek sare publikoan ikastea erabakitzen badu, jatorriaren araberako lehen hezkuntzako eskola bat esleitzen zaio (herria, udalerri berak hainbat eskola izan baititzake esleituta), eta, behin lehen hezkuntza amaituta, dagokion bigarren hezkuntzako institutuan sartuko da.
Gaur egun, hainbat hezkuntza-eredu daude herrialdean, familiei aukera ditzaten eskaintzen zaizkienak, lege-esparruaren barruan.Eremu ez-euskalduneko udalerrietan (eskualdeko udalerri guztiak), praktikan,eremu mistoan gertatzen den gauza bera gertatzen da,euskarazko gutxieneko eskolarik ere ez baitago, baina hizkuntza horretan eskolatu nahi duenarentzat ere erraztasunak ematen dira, nahiz eta eremu mistoan baino txikiagoak izan. Kasu askotan,B edoD ereduetan eskolatzea baimenduta badago ere, esleitutako ikastetxea bizilekutik oso urrun egon daiteke.
Erriberagoiena eskualdean, udalerri guztietan daude lehen mailako eskola bat, baina bigarren mailako hezkuntza bakarrikAzagran,Azkoienen etaMartzillan dago ziurtatuta, eta ez bertze herrietan. Zehazki,2019. urtean Erriberagoiena eskualdean lehen hezkuntzako 8 eskola eta bigarren hezkuntzako 3 institutu daude, guztiak publikoak. Jarraian, taula batean, sare publikoan eskualdeko ikasleei dagozkien lehen hezkuntzako eskola eta bigarren hezkuntzako institutua adierazten dira, jatorriaren arabera (letra etzanak adierazten du ikastetxea eskualdetik kanpo dagoela):[10][11]
| Jatorria | Lehen hezkuntzako eskolak | Bigarren hezkuntzako institutuak | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| B/D EREDUAK | |||||||
| Dp. | Udalerriak | Izena | Ereduak | Kokapena | Izena | Ereduak | Kokapena |
| 4 | Azagra | Angel M. Baigorri | D | Lodosa | Lizarrerria | D | Lizarra |
| 9 | Azkoien,Faltzes,Funes etaMartzilla | Juan B. Irurzun | D | Azkoien | Antso III.a Nagusia | D | Tafalla |
| Alesbes,Cadreita etaMilagro | Maiatzaren 2a | D | Castejon | Benjamin Tuterakoa | D | Tutera | |
| A/G EREDUAK | |||||||
| Dp. | Udalerriak | Izena | Ereduak | Kokapena | Izena | Ereduak | Kokapena |
| 4 | Azagra | Francisco Arbeloa | G | Azagra | Nafarroako Erresuma | G | Azagra |
| 9 | Azkoien | Juan B. Irurzun | A /G | Azkoien | Argako Erribera | A /G | Azkoien |
| Funes | Elias Teres | G | Funes | ||||
| Martzilla | San Bartolome | A /G | Martzilla | Villenako markesa | A /G | Martzilla | |
| Cadreita | Teresa Bertran Lis | G | Cadreita | ||||
| Faltzes | Alvara Alvarez | A /G | Faltzes | ||||
| Milagro | Patrozinioko A. M. | A /G | Milagro | ||||
| Alesbes | Castellar | A /G | Alesbes | ||||
Nafarroa Garaian, osasun sistemaNafarroako Gobernuaren menpe dago, zehazki Osasun Departamentuaren menpe. Herrialdea hiru barrutitan banatzen da, bakoitzak erreferentziako ospitale bat duela, eta eremu bakoitzak eskualde desberdinak ditu, horietako bakoitza osasunetxe bati atxikita, eta osasunetxe horrek ematen dio zerbitzua bere lurraldeari.
Osasunetxe horietan biltzen dira herritarrak aldizka artatzen dituzten lehen mailako arretako profesionalak (pediatria, erizaintza...). Zainketa espezializatuagoetarako, barruti bakoitzeko ospitaleak arduratzen dira haietaz, nahiz eta espezialitate oso zehatz batzukNafarroako Unibertsitate Ospitalean bakarrik dauden eskuragarri,Iruñean.[12]
Eskualde horretan honako osasunetxe hauek daude:
| Barrutia | Eskualdea | Osasunetxea | Udalerriak |
|---|---|---|---|
| Lizarra | 39 San Adrian | San Adrian | Azagra |
| Iruñea | 44 Azkoien | Azkoien | Azkoien,Faltzes,Funes etaMartzilla |
| Tutera | 47 Valtierra-Cadreita | Cadreita | Alesbes,Cadreita etaMilagro |
Nafarroako Hiriarteko Garraioa sareak bi emakida ditu, eskualdeari zerbitzua ematen diotenak.Iruñea-Tafalla. Erdialdea (NAV-002) emakida etaIruñea-Tutera. Erribera (NAV-003) emakida. Bi emakidek inguruko eskualdeetan kokatutako hiriak dituzte erdigune (Tafalla etaTutera,Erdialdean etaErriberan, hurrenez hurren), baina eskualde horretako udalerriei ere ematen diete zerbitzua.NAV-002 emakidak iparraldekoei egiten die (Faltzes,Azkoien,Funes etaMartzilla), etaNAV-003 emakidak hegoaldekoei (Alesbes,Milagro,Cadreita).
NAV-002 emakidaren hiri nagusiaTafalla da, etabertako autobus geltokiak sareko lineak bideratzen ditu, line nagusiak (Iruñearekin lotzen direnak) eskualdeko lineekin (udalerri ezberdinekin lotzen dituztenak) konektatuz. Gainera, linea batzuk, tokikoak deituak, herri txikienei zerbitzua ematen diete, eta eskaria dagoenean bakarrik funtzionatzen dute, Erriberagoienan zerbitzurik ematen ez duten arren. NAV-002 emakidaren hiri nagusiaTutera da, etabertako autobus geltokiak sareko lineak bideratzen ditu, line nagusiak (Iruñearekin lotzen direnak) eskualdeko lineekin (udalerri ezberdinekin lotzen dituztenak) konektatuz.
Bere aldetik, NAV-003 emakidaren hiri nagusiaTutera da, etabertako geltokiak sareko lineak bideratzen ditu, line nagusiak (Iruñearekin lotzen direnak) eskualdeko lineekin (udalerri ezberdinekin lotzen dituztenak) konektatuz.
| Linea | Ibilbidea | Luzera (km) | Geldialdiak | Mapa |
|---|---|---|---|---|
| Iruñea ↔Soria(errepidetik) | 196,0 | 13 |  | |
| Tafalla ↔Martzilla | 42,2 | 6 | ||
| Iruñea ↔Tutera ↔Zaragoza | 117,5 | 23 | ||
| Tutera ↔Alesbes | 32,3 | 6 | ||
| Tutera ↔Milagro | 36,5 | 7 | ||
Lehen aipatutako zerbitzuez gain, eskualdean hainbat udalerrikZaragoza-Altsasu burdinbidean tren geltokia dute.Martzillakoa etaAlesbeskoa dira. Hauek dira bi geltokiek dituzten tren-zerbitzuak:
|
Luis Luziano Bonapartek,1869an, ez-euskal eremuan sailkatu ziren eskualdeko udalerri guztiak:Alesbes,Azagra,Azkoien,Cadreita,Faltzes,Funes,Martzilla etaMilagro.[13]
Koldo Zuazok,2010ean, udalerri guztiak ez-euskal eremuan sailkatu ziren.[14]
Eskualdeko euskara, batez ere, ezezaguna da. Eskualdean ez da ia dokumenturik gordetzen euskarari buruz, eta zenbat eta hegoalderago joan, are gutxiago dago. Hemen,Nafarroako Erribera osoan gertatzen den gauza bera gertatzen da euskarari dagokionez, izan ere, laster desagertu eta hizkuntza erromantze edo arabiarrekin ordezkatu izanak ia ez digu hari buruzko informaziorik iritsi.
Indarrean dagoen hizkuntza-zonakatzeak,Euskararen Foru Legearen bidezNafarroako Gobernuaren menpe dagoenak, hiru eremutan sailkatzen ditu udalerriak,euskaldunen kopuruaren arabera:ez-euskalduna,mistoa etaeuskalduna. Jatorrizko legeak udalerri guztiak hartzen zituen barne, eremu ez-euskaldunean.2017ko handitzean, ez zen aldaketarik izan eskualdean, eta, beraz, udalerri guztiek jarraitu zuten eremu ez-euskaldunean.[15]
Hauek dira eskualdeko monumentu garrantzitsuenak, hainbatKultura Ondasunen sartuak:
.jpg)
| Autoritate kontrola |
|
|---|
Datuak:Q4394305
Multimedia:Erriberagoiena / Ribera Alta /Q4394305
