Elurrahodeietatik maluta edo pikor zurietanerortzen denur izoztua da, lurrean pausatzean geruzazuria eratzen dutena.[1] Elur-kristalekhexagonoetan oinarritutako forma geometrikofraktalak hartzen dituzte etamalutetan biltzen dira. Normalean egitura irekia eta leuna izaten du, kanpoko presioak konprimitzen duenean izan ezik.
Neguan jasotzen dugu batik bat; bai eta besteurtaro batzuetan ere, gunemenditsu eta garaietan. Tenperatura hotzetan eratzen dira, eta lurrera baino lehenisurkari bihurtuko ez badira, zero gradutik beherakoa izan behar du lurraren etahodeiaren arteko tenperaturak; horrek argitzen du zergatik askotan mendialdeetan elurra egiten duen gailurrean, etaeuria ibarrean.
Elur daeuskara batuan erabili beharrekoa[1], nahiz etaeuskalki batzuetan antzeko aldaerak erabili:edurmendebaldekoan etaelhürzubereran. Besteeguraldi hitzekin bezala,ari du hartzen du[2], eta ezari da:elurra ari du. Beste esamolde batzuk ere erabili ohi dira, hala nolaelurra dihardu,elurra da.
Elurra ez da euria bezain sarri ikusten; izan ere, ez dira erraz aurkitzenprezipitazioak beti gotorrak diren eskualdeak. Elur formako prezipitazio gotorraren batez bestekoari, guztizko prezipitazioarekin alderatuta, «elur koefiziente» esaten zaio.
Mendi handietan etalatitude polarretan, non tenperaturak urte guztian diren hotzak, koefiziente horrek balio handiak izaten ditu, baina eremu horietatik kanpora asko jaisten da. Munduan bildutako elur kopuruen datu zehatzik ez badago ere, badirudi kopuru horiek ez direla izaten guztizko prezipitazioaren % 1 baino gehiago.
Euriarekin gertatzen den bezala, elurraren erortze lastertasuna ere neurriaren araberakoa izaten da, baina malutak oso arinak dira,dentsitate txikikoak baitira, askotan metro kuboko 100 kg baino gutxiagokoak (euri tantek 1.000 kg inguru izaten dute metro kuboko); horregatik, elurraren banaketa lur-arrasekohaizearen araberakoa izaten da, eta; horrez gainera, elurra lurrera iristen denean, batzuetan barreiatu egiten da, eta leku asko hutsik utzi, eta besteetan pilatu.
Lurrean pilatu denean, hedaduraz eta lodieraz gorabehera handiak dituen geruza bat osatzen du elurrak, bertan geratu edo desagertuko dena, prezipitazioaren kopuruaren eta banaketaren arabera eta tenperaturaren arabera. Eremu polarretan, hotzak ez baitio askorik eusten hezetasunari, ez da inoizelurte handirik izaten, baina tenperaturak apalak badira, luzaroan iraun dezake elur geruzak, ehunka edo milaka urtetan batzuetan, eta oso mantso txertatzen dasistema hidrologikoan.
Elur malutak, Wilson Bentley-ren argazkiak (1865-1931)
Elurrahodeian, garaiera oso hotzetan, sortutako izotzezko kristal txiki-txikien modura hasten da eskuarki. Erori ahala, beste kristalekin elkartu eta mataza handiak osatzen dituzte, baina betiere, bi baldintza hauek betetzen direnean:
alde batetik,hezetasuna handia izatea, zeren, bestela, kristalaklurrundu egiten baitira;
bestetik, tenperaturakizozte-puntuaren ingurukoa izatea (hau da,eguratseko ura gotortzea; hori gertatzen da 0 °C-ko tenperaturetan, edo hortik behera, eta hala eratzen dira prezipitazio gotorrak, elurra,kazkabarra, etab.).
Izan ere, giroa gehiago hozten deneankristalak lehorrak egoten dira, eta ezin dira elkartu.
Elur-malutak eratuko dituzten izotz-kristalek forma ezberdinak hartzen dituzte, tenperaturaren arabera aldatzen direnak, baina baitahezetasun-mailaren arabera ere[4] :
Elurra urtzeko behar denberoa hainbat iturritatik dator; naturalenaeguzki-erradiazio zuzena da. Elurra urtzeki behar den erradiazio efektiboaren kopurua elurraren islatzeko ahalmenaren edoalbedoaren araberakoa da. Elur erori berri eta garbiaren gainean eragiten duen erradiazioaren ia % 90 islatu egiten da, urtzerik eragin gabe. Era berean, erradiazio kopuru berdina baina elur zaharrago edo zikinean, hautsa pilotu duenean, gutxiago islatu eta beraz gehiago urtuko du.
Airearen beroa beste faktore garrantzitsu bat da elurra urtzerakoan. Aire geldiakeroankortasun termiko txikia duenez, elur kopuru txikia urtu egiten du airearen beroak,haizerik ez dagoenean. Izan ere, haizeak eragindakozurrunbiloek aire asko jartzen dute elurrarekin kontaktuan, eta horrek nabarmen areagotzen du elurraren urtzea.
Airearenlurrun-presioa izotzaren presioa baino handiagoa bada, zurrunbiloek airearen hezetasuna ekarri dezake eta elur azaleankondentsatu. Ura 0 °C-tan kondentsatzeko behar duenberoa 596 cal/g denez, eta izotza urtzeko 80 cal/g baino ez, gainazalean 25,4 mm ur kondentsatzean elurreko 190 mm ur inguru urtzea eragingo luke. Aire beroarenkonbekzio bidezko eta kondentsazio bidezko urtzea zurrunbiloaren araberakoa denez, haizearen abiadura oso faktore garrantzitsua da elurraren urtze abiadura zehazteko.
Euriak ere beroa ematen dio elurrari, euri-urakizozte-puntutik gorako tenperatura baitu.
Mundu mailako elurte maiztasuna (metroakitsas maila gainean): 500m azpitik: urtero. 500m azpitik: urtero, baina ez lurralde osoan. 500m: gainetik urtero, azpitik noiz behinka. 500m gainetik: urtero. 2.000 gainetik: urtero. Edonon: elurrik ez.
Mendialdeetan, elur gehiago egiten baitu normalean, zenbat eta gorago orduan eta gehiago irauten du elur geruzak, eta aldi berean tenperaturak jaitsi egiten dira. Hori dela eta, lerro ideal bat marraz daiteke, nahiz gorabehera handiak izaten dituen eskualdeen arabera. Lerro horren gainetik urtean zehar erori den elurra ez da erabat desagertzenurtaro epelean, eta aurreko urtekoaren gainean pilatzen da.
Urte osoko elurraren klima muga esaten zaio arestian aipatu den lerro horri, edo laburrago, elur-muga.
Tenperaturaz eta prezipitazio kopuruaz gainera, elur geruzaren kokalekua bestezenbait eragileren mendeko ere bada, eta eragile horiek garrantzizkoak izaten dira batzuetan, leku jakin batzuetan batez ere.
Horien artean, aipagarriak dira norabidea, haize hezearen eragina,topografia,sustratuaren nolakotasuna, etab. Horrela ulertzen da zergatik izaten dituzten urte osoko elurrek, prezipitazioaren erabateko balioek ez bezala, gorabehera handiak garaieraren arabera; hala, adibidez,Alpeetako laiotz aldeetan, 2.800-3.000 metrotan dago muga;Norvegian 1.000 metrotaraino jaisten da Atlantiko aldean, alde hori mendebaleko perturbazioen mende baitago, eta 2.000 metrotaraino igotzen da aldiz, ekialdetik;Kilimanjaron 5.400 metrotan dago hegoaldean, eta 5.800 metrotan iparraldekoan.
Azkenik, azpimarratu behar da urte osoko elur-muga ez dela beti bera izaten, eta aldatu egiten dela klimaren arabera. XX. mendean, hormategiaren eta urte osoko elurraren muga atzerarazi egin duLurrean tenperaturak gora egin izanak; muga hori gaurkoa baino askoz ere beherago zegoen lehen, eta, adibidez, 800 bat metrotan zegoenVosgesetan, 1.200-1.300 metrotan Alpeetan, eta 1.800 metrotanPirinioetan.
elurtxikia edoelurttipia: elur xume eta xehea; beste hainbat izen du, horien artean:elurxea, elurxehea, elurxintxarra, elurgilloa, elurpirrina, elurtxingoa, elur-txipitxa, elur-kixika, elur-zirina...[8];
elur malutak[9],elur matazak,elur malkoak[8],elur lumak: erortzen diren kristal multzo arinetako bakoitza;
Bailandareek, baianimaliek elurretara moldatzeko moduak garatu dituzte. Landareen moldatze-mekanismoen artean daude, esaterako,sorgorraldia eta hazien biziraupena; eta animalienetanhibernazioa,isolamendu termikoa, janaria gordetzea, gorputzeko erreserbak egitea eta elkar berotzea[10].
Elurrak bi modu nagusitan elkar-eragiten dulandarediarekin: landareek elurraren ezartzean eta mantentzean eragin dezake eta, alderantziz, elurrak landareen banaketan eta hazkuntzan eragina izan dezake.Zuhaitzen adarrek adibidez, batez erekoniferoenak, elurra intertzeptatzen dute eta lurrean metatzea eragotzi. Zuhaitzetan esekitako elurra lurrekoa baino lasterrago desagertzen da, kokaleku eguzkitsuagoa eta haizetsuagoa delako. Gainera, zuhaitzek eta beste landare batzuek lurreko elurra geldoago desgertzea eragin dezakete, eguzkitik eta haizetik babesten baitute. Gainera,elur-jausiek eta elur urtu turrustek lurra eta landareakhigatu ditzake.
Era berean, elurrez estalitako landaretzaizozte gogorretatik babestuta dago, elur geruza isolatzaile termiko ona baita. Tontorretako zenbait landarek beren bizialdia jarraitzen dute neguan. Adibidez,negu-txilintxa (Galanthus nivalis) elur geruza zeharkatzeko gai daloratzeko.
Azeri artikoa, elurpeko animalia txikien harrapatzailea.
Elurrak animalia barietate handi baten bizileku da, hala gainean zein azpian.Ornogabe asko elurretan garatzen dira, hala nolaarmiarmak,liztorrak,kakalardoak etacollembolak. Horrelakoartropodoak normalean aktiboak dira 5 °C azpiko tenperaturetan. Ornogabeak bi taldetan sailkatzen dira, izozpeko tenperaturan bizirauteari dagokionez: izoztea jasaten dutenak eta izoztea ekiditen dutenak. Lehenengo taldekoak esaterako, asko hoztu daitezkeizotz-kontrakoak jariatzeko gai direlako. Organismo batzuekbarau egiten dute neguan,digestio-prozesutik izoztu daitezkeen edukiak kanporatuz.
Ornodun txikiak aktiboak izan daitezke elur azpian. Horien artean,arrabio beltzak (Salamandra atra) elurretan aktibo daude -8 °C tenperaturan; udaberrian azaleratzen dira etaurmael urtuetan erruten.Ugaztunen artean, aktibo jarraitzen dutenak 250g baino txikiagoak izan ohi dira.Orojaleek aukera gehiago dutesorgorraldia edohibernazioa egiteko, etabelarjaleak berriz, elur azpian janaria gordetzeko. Adibidez,lursaguek 3 kg arteko janari gordetzen dute etapikek 20 kg arte.Saguak eta lursaguak elurpeko espazio ilun eta lasaian bizi dira, tunel-sare batean barrena etengabe mugituz eta landareenzurtoinak marruskatuz. Lursaguak taldekako bizilekuetan ekartzen dira, elkarren artean berotzeko. Gainazalean,otso,koiote,azeri,katamotz etaerbinudeek elurpeko gordeleku horien beharra dute janaria lortzeko, eta maiz sartzen dira elur geruzan haiek aurkitzeko[10].
Elurra poliki-poliki bilakatzen da ur likido. Horregatik, askoz hobeto iragazten da lurrean etaeuri-urak baino gehiago elikatzen dugeruza freatikoa. Hala ere giroa azkar epeltzen bada, euriarekin elkarturikuholde kaltegarriak eragin ditzake.
Bat-bateko elurteek azpiegiturak eta zerbitzu publikoak eten ditzakete, giza jarduera geldiaraziz, baita baldintza meteorologiko horietara ohituta dauden eskualdeetan ere. Aireko eta lurreko garraioa erabat itxi daiteke. Oinarrizko zerbitzu publikoek ere (elektrizitatea, telefono-lineak eta gas-hornidura) huts egin dezakete. Elurteek eragin negatiboa izan dezakete sistemafotovoltaikoen errendimenduan.
Elur ugariko eremuetan bizi diren biztanleek elurretan zehar bidaiatzeko hainbat modu garatu dituzte, hala nolaeskiak,elur-erraketak eta zaldiek, txakurrek edo beste animalia batzuek eta/edoelur-motorrek tiratutakolerak.
Elurraisolatzaile termiko bikaina da, aire asko baitago barruan.Inuitek etekina atera zioten ezaugarriak honi, elurrezko bizilekua eraikitzeko:iglua. Egiturahemisferikoa du eta elur-bloke gogortuz egina dagoe. Gailurra izotz bloke zeharrargizkoa da eta guztia ur izoztuarekin sendotzen da. Kanpoan -40 °C bada ere, barruan -5 °C da lurrean. Baina iglua ez da inuiten ohiko etxea, baizik-eta ehizarako aterpea aldi baterako.
Denboraldiko elurterik handienaren munduko errekorra guztiraBellingham (AEB) hiriko Baker Ski Area mendian izan zen, 1998-1999 denboraldian, 2.896 cm elur jaso zuena[13], horrela aurreko errekorra gaindituz,Rainier mendian (AEB), 1971-1972 denboraldian 2.850 cm-rekin[14].
Urteko batez besteko elurterik handienaren munduko errekorra 1.764 cm-koa da, Sukayu Onsen hirian (Hakkōda mendiak,Japonia), 1981-2010 denboraldian[15].
Elur lodieraren munduko errekorra 1.182 cm da, Ibuki mendiaren hegalean neurtu zen,Shiga prefekturan, Japonian, 1927ko otsailaren 14an[16].
Elur gehien duen eta milioi bat biztanle baino gehien dituen hiriaSapporo da, Japonian. Urtean, batez beste, 595 cm elur izaten du.
.jpg)
