Eguzkia edoEkiaeguzki-sistemaren erdian dagoenizarra da, eta guregandik hurbilen dagoena.Plasma beroz osatutakoesfera ia perfektua da[1][2], barne mugimendukonbektiboarekin,dinamo batek duen prozesu berarekineremu magnetikoa sortzen duena[3].Lurrean bizitzarako energia-iturri nagusia da Eguzkia, bertan bizidunautotrofoek,fotosintesiaren bidez, argi-izpien bitartez bidaltzen digun energia ekoizten baitute. 1.390 milioi kilometroko diametroa du, hau da, Lurrarena baino 109 aldiz handiagoa. Haren masa Lurrarena baino 330.000 aldiz handiagoa da, Eguzki-sistema osoaren masaren % 99,86[4]. Eguzkiaren hiru laurden inguru (~%73)hidrogenoa da; gainerako ia guztiahelioa da (~% 25), eta kopuru txikiagoan beste elementu batzuk aurki daitezke, hala nolaoxigenoa,karbonoa,neoia etaburdina[5].
EguzkiaG motako sekuentzia nagusiko izarra da (G2V), bere klase espektralean oinarrituta. Informalkinano hori gisa izendatzen da. Orain dela 4.600 milioi urte inguru sortu zenmolekula laino handi bateko eskualde bateko kolapsograbitazionalaren ondorioz[6][7]. Materiaren gehiengoa zentroan bildu zen, beste guztia lautu eta Eguzkiaren inguruan biratzen zuen disko baten itxura hartu zuelarik. Zentroaren masa hain bero eta dentsoa egin zen, ezenfusio nuklearra hasi zen bere barnean. Uste denez, ia izar guztiek prozesu hau dute euren sorreran.
Eguzkia bere bizitzaren erdialdean dago; ez du aldaketa nabarmenik izan azken lau mila milioi urtetan, eta nahiko egonkor iraungo du hurrengo bost mila milioi urtetan. Gaur egun 600 milioi tona hidrogeno helioan fusionatzen ditu segundoero, hau da, segundo bakoitzean 4 milioi tona materia eraldatzen ditu etaenergia bihurtzen. Energia honek 10.000 eta 170.000 urte artean behar ditu Eguzkiaren nukleotik alde egiteko. Nukleoa da eguzkiaren beroaren eta argiaren iturria. Kalkuluen arabera, hemendik 5.000 milioi urtera amaituko da fusiona daitekeen hidrogeno guztia[8]. Bere barnealdeko hidrogeno guztia fusionatzen denean eta, beraz,oreka hidrostatikoa hausten denean, Eguzkiaren muinak dentsitate eta tenperatura igoera nabarmena izango du, kanpo geruzak hedatuzerraldoi gorri bat izan arte. Kalkuluen arabera, nahikoa handia izango daMerkurio etaArtizarra irensteko, eta bizitza ezinezkoa izango da Lurrean. Horren ostean, kanpoko geruzak galduko ditu eta azkar hozten den izar mota dentso bilakatuko da: nano zuri bat. Honek ez du fusio nuklearra emateko energia nahikorik sortzen, baina oraindik distira izango du, eta beroa igorriko du, bere aurreko fusioen ondorioz[8].
Eguzkiak Lurraren gain duen efektuaAurrehistoriatik ezaguna da, eta kultura askotan Eguzkiajainko gisa hartu da eta hartzen da.Lurraren mugimendua, bai bere buruaren gainean bai eta Eguzkiaren inguruan,eguzki-egutegien oinarria da, baita gaur egun erabiltzen dugunegutegiarena ere.
Aitzineuskaraz:*egu(n)-ki[9] esaten zen,Koldo Mitxelenaren ikerketen arabera. Euskal ahozko literaturan, mitologian-eta, pertsonifikatua agertu izan denean,Eguzki Andrea etaEguzki Amandrea bezala agertu izan da. Figura femeninoa, beraz.
ZientzianSol izena erabiltzen da,latinez Eguzkiak duen izena, baina ez da erabiltzen ahozko hizkuntzan. Astronomian ere ohikoa daSol hitza erabiltzea beste planeta bateanegunak irauten duena adierazteko[10].Sol hitzetik eratorritako adjektiboasolar da[11].
Eguzkia daLurrekozeruan dagoen objekturik distiratsuena, -26,74koitxurazko magnitudearekin[16][17]. Hurrengo izarrik distiratsuenaSirius da, -1,46 itxurazko magnitudearekin, hau da, 13.000 milioi aldiz ahulagoa. Eguzkiaren zentrotik Lurrareneraunitate astronomiko bateko distantzia dago, batezbesteko (150.000.000 kilometro). Baina distantzia hori aldatzen da urtarrilekoperiheliotik uztailekoafeliora[18]. Batezbesteko distantzia horretan Eguzkitik ateratzen den argiak8 minutu eta 19 segundo behar ditu Eguzkiaren horizontetik Lurraren horizontera iristeko, eta bi segundo gutxiago erreferentzia gertuen dauden puntuetatik hartzen badugu.Eguzkiaren argiak Lurreko ia bizi osoa[oh 2] mantentzen du,fotosintesiaren bitartez[19], eta Lurrarenklima etaeguraldia gidatzen ditu.
Eguzkiak ez du muga definiturik: bere dentsitateaesponentzialki txikiagotzen dafotosferaren gainetik altuera hartzerakoan[20]. Neurketak egin ahal izateko, hala ere, zentrotik fotosferaren mugaraino dagoen distantzia hartzen da Eguzkiaren erradiotzat; fotosferaren muga da Eguzkiaren gainazal ikusgarriaren muga[21]. Neurri hau eginda, Eguzkiaesfera ia perfektua da, 9 milioireneko zanpadurarekin[22]; hau da, Eguzkiaren diametroak 10 kilometro gehiago neurtzen ditu ekuatorean poloetan baino[23]. Planetek Eguzkian sortzen dituzten mareak txikiak dira, eta ez dute Eguzkiaren itxuran eragin nabarmenik[24]. Eguzkiak azkarrago biratzen du ekuatorean poloetan baino. Biraketaren ezberdintasun hori Eguzkiaren errotazioan sortzen denCoriolis efektuaren etamugimendu konbektiboan ematen den bero transferentziaren ondorioa da. Izarrekin ezarritako erreferentzia batekin neurtuta, Eguzkiak 25,6 egun behar ditu bere inguruan biratzeko ekuatorean eta 33,5 egun poloetan. Lurretik ikusita bere inguruan biratzen ari dela,itxurazko errotazio periodoa 28 egun ingurukoa da[21].
Eguzkiarenkoloreazuria da,CIE kolore-espazio indizea ia (0.3, 0.3) da, Eguzkia espaziotik edo zeruan oso goian ikusten denean. Igortzen dituenfotoi guztiak neurtzen badira, Eguzkiak fotoi gehien isurtzen ari denargi-espektroaren eremuaberdea da[28]. Eguzkiaortzi-mugatik gertu dagoenean,barreiatze atmosferikoak Eguzkiari kolore hori, gorri, laranja edo magenta ematen dio. Tipikoki zuria bada ere, pertsona gehienek mentalki Eguzkian pentsatu behar dutenean kolore horia esleitzen diote; honen arrazoia oraindik eztabaidagai dago[29]. EguzkiaG2V izar bat da, non G2 horrek esan nahi duen gainazaleko tenperatura 5.778 K (5.505 °C) dela etaVksekuentzia nagusiko izar bat dela[21][30]. Eguzkiaren argiarenluminantzia batezbesteko 1,88 gigacandelametro koadroko da, baina Lurraren atmosferatik ikusita 1,44 Gcd/m2era jaisten da. Hala ere, luminantzia ez da konstantea Eguzkiaren disko osoan zehar.
Argi hau erabilitaEguzki-energia fotovoltaikoa eskura daiteke etaelektrizitatea eskuratu. Horretarakozelula fotovoltaikoak erabili behar dira. Eguzki irradiazioa, eguzki energiaren eraginez sortutako bigarren mailako energia iturriekin batera,eolikoa,olatu energia,energia hidroelektrikoa etabiomasa, lurrean eskuragarri dauden energia berriztagarrien zatirik handiena da. Hala ere, eguzki energia baliagarriaren zati txiki bat besterik ez da erabiltzen.
Eguzkia batez erehidrogeno etahelioz osatuta dago. Gaur egun Eguzkiarenfotosferaren masaren % 74,9 hidrogenoa da, eta % 23,8 – helioa[31][32]. Elementu pisutsuago guztiak, astronomianmetal deitzen direnak, masaren % 2 baino gutxiago dira;oxigenoa Eguzkiaren masaren % 1 da,karbonoa – % 0,3,neoia – % 0,2, etaburdina – % 0,2[33].
Eguzkiaren jatorrizko osaketa kimikoa sortu zeningurune interestelarretik jaso zuen. Jatorriz % 71,1 hidrogenoa zen, % 27,4 – helioa, eta %1,5 – elementu pisutsuagoak[31]. Hidrogenoa eta Eguzkiko helio gehienaBig Bangekonukleosintesian sortuko zen,Unibertsoaren sorreraren lehen 20 minutuetan, eta elementu kimiko pisutsuagoak Eguzkia sortu aurreko beste belaunaldietakoizarretan. Izar horien bizitzaren azken faseetan ingurune interestelarrera jaurti zirensupernoba eta antzeko fenomenoen ondorioz[33].
Eguzkia sortu zenetik, fusio prozesu nagusiak hidrogenoa helio bilakatu du. Azken 4.600 milioi urteetan Eguzkian dagoen helio kopurua aldatzen joan da, pixkanaka-pixkanaka. Nukleoan, helio kopurua % 24tik % 60ra aldatu da fusioaren ondorioz, eta helio kopuru bat eta elementu pisutsuagoak fotosferatik zentrorako bidea egin dutegrabitazioaren ondorioz. Metalen (elementu pisutsuagoak) proportzioa ez da aldatu. Beroa Eguzkiaren kanpoaldera isurtzen da nukleotik erradiazio bidez, konbekzio bidez beharrean, beraz fusionatutako produktuak ez dira kanpora ateratzen beroaren ondorioz[34]. Nukleoan geratzen dira eta, gradualki, helioz osatutako barne-nukleo bat eratzen hasi da; barne-nukleo honetako helioa ezin da fusionatu, Eguzkia ez delako nahikoa bero edo dentsoa helioaren fusioa gertatzeko. Gaur egungo fotosferan dagoen helioaren frakzioa txikiagoa da, eta metalizitatea Eguzkia sortu zenean zuenaren % 84 da. Etorkizunean, helioak nukleoan metatzen jarraituko du, eta 5.000 milioi urte barru Eguzkiasekuentzia nagusitik aterako daerraldoi gorri bilakatzeko[35].
Fotosferaren osaera kimikoa hasierakoEguzki-sistemaren osaeraren antzekoa dela uste da[36]. Eguzkiko elementu pisutsuen ugaritasuna neurtzeko Eguzkiaren fotosferakoespektroskopia erabiltzen da, edo inoizurtze tenperaturara iritsi ez direnmeteoritoak aztertzen dira. Meteorito hauek Eguzki protoestelarraren osaera bera dutela uste da, eta beraz ez direla elementu pisutsuekin kutsatu. Bi metodoen bidez lortutako emaitzak antzekoak izan ohi dira[5].
Egile batzuen araberaisotopoen konposizioan gradiente bat dagogas-nobleei dagokionez. Adibidez, korrelazio bat dago isotopoen konposizioanneon etaxenonean[37].
1983a baino lehen Eguzki osoak bere atmosferaren konposaketa bera zuela uste zen. Urte horretan proposatu zen Eguzkiaren frakzionatzea bera zela planeten eta eguzki-haizeak sortutako gas nobleen arteko isotopoen konposizioaren harremana sortzen zuena[37].
Nukleoa – Eguzkiaren erradioaren barnealdeko % 20-% 25 inguru, non tenperatura eta presioa nahikoa altuak diren fusio nuklearra emateko. Hidrogenoa helio bilakatzen da bertan, eta helioa ezin da gehiago fusionatu Eguzkiaren bizitzaren puntu honetan. Fusio prozesuak energia askatzen du, eta helioa gradualki metatzen da nukleoan, barne-nukleo bat sortuz helioz baino osaturik ez dagoena. Zona erradiatiboa – konbekzioa ezin da gertatu Eguzkiaren gainazaletik gertuago egon arte. Beraz, erradioaren % 20-% 25 eta % 70 artean zona erradioaktibo bat dago, non energiaren transferentzia fotoien erradiazioz bakarrik gertatzen den, eta ez konbekzioz. Takoklina – zona erradioaktiboaren eta zona konbektiboaren arteko muga. Zona konbektiboa – Eguzkiaren erradioaren % 70etik ikus dezakegun gainazaletik gertu dagoen puntu batera arte, Eguzkia nahikoa hotza da konbekzioa eman ahal izateko, eta hau da gune horretako bero transferentzia modu nagusia, Lurraren atmosferan gertatzen den antzeko moduan. Fotosfera – zuzenean argi ikusgarriz ikus dezakegun Eguzkiaren atalik sakonena. Eguzkia objektu gaseoso bat denez, ez du muga edo gainazal zehatzik; bere parte ikusgarriei fotosfera eta atmosfera izena ematen zaie, beraz. Atmosfera – Eguzkiaren inguruan dagoen halo gaseoso bat, kromosfera, eguzkiaren trantsizio eskualdea, koroa eta heliosfera barne. Eguzkia ezkutatuz gero, adibidez eguzki-eklipse batean, ikusten den eremua da.
Erradioaren 139.000 km hartzen ditu, guztiaren % 20 eta % 25 bitarte[38]. Ekiaren erdigunean dentsitatea 150 g/cm3 den[39] (hau da, uraren dentsitatea baino 150 aldiz handiagoa) eta tenperatura 15,7 milioiKelvinekoa. Alderatzeko, Eguzkiaren gainazalean 5.800 Kelvineko tenperatura dago.SOHO misioaren azken azterketek erakutsi dute nukleoan biratze abiadura handiagoa dela eskualde erradioaktiboan baino[38]. Eguzkiaren bizitzaren zatirik handienean energiafusio nuklear bidez sortu da nukleoan,protoi-protoi ziklo deitzen den (ikus alboko kutxa) mekanismo baten bidez. Fusio nuklearrakhidrogenoahelio bihurtzen du[40]. Eguzkian sortutako energiaren % 0,8 inguruCNO ziklotik dator, baina proportzio hau handiagoa izango da Eguzkia zahartzen doan heinean[41].
Nukleoa da Eguzkian energia termala fusio bidez sortzen den gune nagusia; Eguzkiaren energiaren % 99 erradioaren % 24an sortzen da, eta erradioaren % 30era iristerakoan, produkzioa guztiz gelditu da. Eguzkiaren gainerako gune guztiak energia horrek berotzen ditu, kanpora geruzaz geruza transferitzen dena, fotosferara iritsi eta espazioraeguzki-argi eta partikulenenergia zinetiko gisa atera arte[21][42].
Protoi-protoi zikloa92×1037 aldiz gertatzen da segundoero,37×1038 protoialfa partikula (helio nukleo) bilakatuz segundo bakoitzean (guztira ~8,9×1038 protoi daude libre Eguzkian). Hau da, segundo bakoitzean 6,2×1011 kilogramo fusionatzen dira[21].Protoi askeen fusioak (hidrogeno nukleoak alfa partikula bihurtzea) energia askatzen du, fusionatutako masaren % 0,7 inguru[43]. Beraz, Eguzkiak energia askatzen dumasa eta energiaren arteko baliokidetzaren bidez, segundo bakoitzean 4,26 milioi tona (edo 600megatoi hidrogeno)[44]. Askatutako energia 384,6yottawattekoa da (3846×1026 W) edo9192×1010TNT megatoi segundo bakoitzean. Hala ere, Eguzkiaren energia botere erraldoi horren arrazoi nagusia bere tamaina erraldoia eta nukleoan duen dentsitatea da, eta oso energia gutxi sortzen dumetro kubiko bakoitzeko. Eguzkiaren eredu teorikoen arabera, bere indar dentsitatea, edo energia produkzioa 276,5watt metro kubikoko dela erakutsi dute, gutxi gorabeheranarrasti batenmetabolismoak edokonpost multzo batek duenaren antzekoa[45].
Fusio abiadura nukleoan oreka konstantean dago: fusio abiadura pixka bat handitzen bada nukleoa berotzen da eta hedatzen da beste geruzen pisuaren aurka, dentsitatea murriztuz eta, beraz, fusio abiadura geldotuz. Honela, egon daitezkeen perturbazioak orekatzen dira. Fusio abiadura txikiagoa balitz, nukleoa hoztuko litzateke eta txikiago egin, dentsitatea handituz eta abiadura berriro eskuratuz[46][47].
Erradioaren 0,2 eta 0,7 artean dago kokatua bigarren eremu hau. Bertan materia oso bero eta dentsoa da etaerradiazio termiko bidez nukleoko beroa kanporantz zabaltzen du. Beroahidrogeno etahelioioiek fotoiak igortzearen bidez hedatzen da. Fotoi hauek distantzia labur bat egiten dute beste ioi batek xurgatzen dituen arte. Hau dela eta, fotoi batek milioi bat urte behar izaten ditu eremu hau gainditzeko[48].
Eremu erradioaktiboa eta eremu konbektiboaren artean bereizketa geruza bat dago,takoklina izenekoa. Eskualde honetan eremu erradioaktiboko biraketa uniformetik eremu konbektiboko biraketa eta errotazio diferentzialetara igarotzen da. Bi eremu horien artean dagoen aldea hain da handia, geruza horizontal ugari daudela bata bestearen ondoan pasatzen[49]. Gaur egun pentsatzen dadinamo magnetiko erraldoi bat bezala funtzionatzen duela geruza honek, eta Eguzkiareneremu magnetikoa honen ondorioz sortzen dela.
Eremu konbektiboaren eskema, Eguzkian etaerraldoi gorri batean.
Eguzkiaren eremu konbektiboa erradioaren % 70etik (500.000 kilometro) gainazaleraino hedatzen da. Geruza honetan eguzkikoplasma ez da nahikoa dentsoa edo beroa barnealdean dagoen bero-energia erradiazio bidez garraiatzeko. Horren ordez, plasmaren dentsitatea nahikoa baxua dakorronte konbektiboak sortzeko eta Eguzkiaren barne beroa kanpora mugitzeko korronteen bidez. Takoklinan berotutako materialak bero hori hartu eta hedatzen da, bere dentsitatea gutxiagotuz eta gorantz egiteko gaitasuna hartuz. Ondorioz, masaren mugimendu ordenatu bat sortzen da, zelda termikoekin beroaren gehiengoa kanporantz mugitzen, goian duenfotosferaraino. Behin materiala fotosferaren azpian difusioaren edo erradiazioaren bidez hoztu denean, bere dentsitatea berriro handitzen da, eta hondoratzen da konbekzio eremuaren beheraino joanez. Bertan, berriro berotzen da eta ziklo etengabe bat osatzen da. Fotosferan, tenperatura 5.700 Kelvineraino jaisten da, eta dentsitatea 0,2 g/m3 da, lurreanaireak itsas mailan duen dentsitatea baino 6.000 aldiz txikiagoa.
Eremu konbektibo horretako zutabe termikoek Eguzkiaren gainazalean marka uzten dute, eta bere itxura granular hori ematen.Eguzki-granulo deitzen zaio eskala txikian, etasupergranulo eskala handian direnean. Eguzkiaren barnealdeko kanpo-geruza hauetako konbekzio turbulentoekdinamo txikiak sortzen dituzte Eguzkiaren gainazalean. Eguzkiaren zutabe konbektibo hauekBénard zelulak dira, etaprisma hexagonalen itxura hartzen dute[50].
Fotosfera Eguzkiaren gainazal ikusgarria da; bere azpian dagoen guztia argi ikuskorrarentzat opakoa da[51]. Fotosferaren gainetik argia libre da espazioan zehar mugitzeko, eta bereenergia ia guztia Eguzkitik ihes egiten du. Opakotasun aldaketa hauioien kopurua jaisten delako da, argi ikusgarria erraz xurgatzen baitute[51]. Era horretan, ikusten dugun argia sortzen daelektroiekhidrogeno atomoekin elkarrekintza duteneanioiak sortzeko[52][53]. Fotosferak hamarnaka kilometrotik ehunka kilometrora neur ditzake, eta Lurrekoaireak baino opakotasun gutxiago du. Fotosferaren goiko aldea behekoa baino hotzago dagoenez, Eguzkiaren irudietan bere zentroa alboak baino distiratsuago agertzen da,linboaren iluntze deitzen den fenomenoan[51]. Argiaren espektroa ia-ia 5.777 Kelvinekogorputz-beltz baten erradiazio espektroaren antzekoa da, fotosferaren gainean daudenatomoenabsortzio lerroekin txandakatua. Fotosferan, gutxi gorabehera, 1.023 partikula daude m3ko,Lurraren atmosferak itsas-mailan duen partikula kopuruaren % 0,37. Fotosfera ez dago guztiz ionizatua, atomoen % 3 baino ez dago egoera horretan eta, beraz, materia gehiena hidrogeno atomiko eran dago[54].
Fotosferarenespektro optikoaren ikerketa goiztiarretan, ikusi zen absortzio lerro batzuk ez zirela Lurrean zeudenelementu kimikoen antzekoak. 1868anNorman Lockyerrek teorizatu zuen absortzio lerro horiek beste elementu batek sortuak izango zirela, helium izenekoa, Antzinako GreziakoHelios jainkoaren omenez. Hogeita bost urte geroago isolatu zenhelioa Lurrean[55].
Eguzki-eklipse oso bat ematen denean Eguzkiaren disko osoaIlargiak ezkutatzen du, eta Eguzkiaren inguruan dauden atmosferako atalak ikus daitezke. Lau eremu ezberdintzen dira:kromosfera, trantszio eskualdea,koroa etaheliosfera.
Atmosferan dago Eguzkiaren eremurik hotzena, fotosferaren gainetik 500 kilometro inguru hedatzen dena, 4.100 Kelvineko tenperaturarekin[51]. Eguzkiaren eskualde hau nahikoa hotza damolekula sinpleak mantentzeko,karbono dioxidoa etaura bezala, eurenabsortzio espektroarengatik detekta daitezkeenak[56]. Kromosfera, trantsizio eskualdea eta koroa Eguzkiaren gainazala baino askoz beroago daude[51]. Arrazoia ez da ondo ulertzen, baina ebidentziak dioAlfvén uhinak izan daitezkeela euren energiarekin koroa berotzen dutenak[57].
Tenperatura minimoko geruzaren gainean 2.000 kilometroko lodiera duen beste geruza bat dago, espektroen emisio eta absortzio lerroengatik ezaugarritzen dena[51].Kromosfera deitzen da, grezierazkochromatik, hau da, kolorea, kromosfera ikusgarria delako eguzki-eklipse bat eman aurretik eta ostean distira koloretsu baten forman[51]. Kromosferaren tenperatura altuerarekin handitzen da, eta goialdean 20.000 K ingurukoa da. Kromosferaren goiko aldean helioa partzialkiionizatzen da[58].
Kromosferaren gainean 200 kilometro inguruko trantsizio eskualde bat dago, non tenperatura azkar igotzen den 20.000 K ingurutik 1.000.000 K hurbiltzen diren tenperaturetara[59]. Tenperatura igoera hau helioaren ionizazioaren ondorioa da,plasmaren hozte erradioaktiboa murrizten duena[58]. Trantsizio eskualdea ez da ondo definitutako geruza bat, hala ere, eta bere lodiera aldakorra da. Berez,nimbo itxurako zonalde bat da kromosferaren gainean,espikulak etafilamentoak sortzen dituena, eta denbora guztian mugimendukaotiko bat duena. Trantsizio eskualdea ez da erraz ikusten Lurretik, baina oso ondo ikus daiteke espazio instrumentuekinargi-espektroaren zonaultramorea ikusteko gai badira[60].
Eguzki koroa da atmosferaren hurrengo geruza. Koroaren beheko aldea, Eguzkiaren gainazaletik gertu, 1015 m−3 eta 1016 m−3 arteko partikula dentsitatea du[58]. Eguzki koroaren tenperatura eta eguzki-haizearena 1.000.000 eta 2.000.000 K artekoa da; hala ere, lekurik beroenetan 8.000.000 eta 20.000.000 K arteko tenperatura dago[59]. Nahiz eta koroaren tenperaturari buruzko teoria osorik ez dagoen, badakigu beroaren parte batberkonexio magnetikoaren ondorio dela[61]. Koroa Eguzkiaren atmosfera hedatua da, Eguzkiak berak fotosferaren barruan duen bolumena baino handiagoa. Espazio interplanetariora jaurtitzen den plasma zatiarieguzki-haize deritzo[59][61].
HeliosferaPlutonetik haratago hedatzen den eremua da.
Heliosfera Eguzkiaren kanpoko atmosferaren atala da,eguzki-haizearen plasmak okupatzen duen eremua. Eguzkiaren kanpoko geruza izanik, bere definizioan eguzki-haizeaAlfvén uhinak baino azkarrago bilakatzen diren eremuaren ondoren dagoena da, hau da, eguzki-haizeasuperalfvéniko bilakatzen den eremua[62]. Eguzkiaren 20 erradiotan hasten da, 0,1 UAra. Heliosferako turbulentzia eta indar dinamikoek ezin dute eguzki-koroaren itxura aldatu, informazioa bakarrik Alvén uhinen abiaduran bidaiatu dezakeelako. Eguzki-haizeak jarraikortasunez egiten du ihes Eguzkitik heliosferan barrena[63][64], Eguzkiaren eremu-magnetikoari egituraespiral bat emanez,heliopausarekin talka egiten duen arte, Eguzkitik 50 UAra. 2004anVoyager 1 zunda heliopausa gisa identifikatu zentalka batetik igaro zen. 2012anizpi kosmikoen kolisioak gora zihoazela detektatu zuen, eta eguzki-haizearen partikula energetikoen beherakada nabarmena zela[65]; uste denez, zundak jada heliopausa gainditu du etaizarren arteko eremuan dago[66].
Energia-altukogamma izpi fotoiak fusio-erreakzioen ondorioz sortzen dira Eguzkiaren nukleoan, baina oso azkar xurgatzen ditu eguzkiaren plasmak zona erradioaktiboan, normalki milimetro batzuk bidaiatu ostean. Jaulkipen berria ausazko norabidean gertatzen da, eta normalki energia baxuago batean. Emisio eta xurgapen sekuentzia honekin, denbora luzea behar du erradiazioak Eguzkiaren gainazalera iristeko. Estimazioek diote fotoi batek 10.000 eta 170.000 urte artean behar dituela Eguzkitik ateratzeko[67]. Alderantziz,neutrinoek 2,3 segundo baino ez dituzte hartzen kanpora ateratzeko; neutrinoak energia produkzio osoaren % 2 baino ez dira. Eguzkian energia garraioakoreka termodinamikoak dauden fotoiak behar dituelako, Eguzkian energia garraioak oraindik denbora gehiago behar duen prozesua da, 30.000.000 urte inguru. Hau da Eguzkiak beharko zukeen denbora berriro ere oreka itzultzeko, baldin eta bere nukleoan dauden energia sorkuntza baldintzak bat-batean aldatuko balira[68].
Nukleoan ematen diren fusio erreakzioek neutrinoak ere askatzen dituzte, baina fotoiek ez bezala, ez dute, normalean,materiarekin elkarrekintzarik. Neutrino gehienak Eguzkitik kanpora laster ateratzeko gai dira. Denbora luzez Eguzkitik ateratzen diren neutrinoen neurketa aurretik pentsatutakoa baino askoz baxuago izan da.2001ean diskrepantzia hau konpondu zen,neutrinoen oszilazioaren efektua aurkitu ostean: Eguzkiak teoriak aurresandako neutrino kopurua jaulkitzen du, baina neutrinoek horien ez zituzten detektatzen, eurenzaporea aldatu zelako detektatu ziren unerako[69].
Eguzki-orbanen kokapenaren grafikoak erakusten du nola ziklo bat osatzeaz gain, hego zein ipar hemisferioetan ere errepikatzen diren.
Eguzkiakeremu magnetiko bat du, haren gainazalean zehar aldatzen dena. Bereeremu polarrak 1-2gauss ditu, 3.000 gauss dituen bitarteaneguzki-orban deitzen diren egituratan eta 10 eta 100 gauss arteaneguzki protuberantziatan[70]. Eremu magnetikoa ere denbora eta kokapenaren arabera aldatzen da. Ia periodikoa den 11 urteko ziklo bat da bariaziorik ezagunena; ziklo horretan eguzki-orbanen kopurua handitu eta desagertzen da[3][42][71].
Eguzki-orbanakfotosferan dauden ilunguneak dira, eta eremu-magnetikoaren kontzentrazioaren ondorio dira. Eremu magnetikoaren ondorioz Eguzkiaren barrutik datozenkonbekzio korronteak ezeztatzen dira, eta ez dira gainazalera iristen. Ondorioz, eguzki-orbanak inguruan duten fotosfera baino hotzagoak dira, eta horregatik dira ere ilunagoak. Eguzki orbanen minimoan orban gutxi daude, eta batzuetan bat ere ez da ikusten. Agertzen direnak latitude altuetan egiten dute. Eguzki-zikloa maximora iristen denean, orbanak ekuatoretik gertuago egoteko joera dute,Spörerren legea deitzen den fenomenoa. Eguzki-orbanik handienek milaka kilometroko zabalera izan dezakete[72].
Eguzki-orbanen ziklo horiek 22 urte irauten dituenBabcock-Leighton ziklo baten erdia dira. Ziklo horidinamoaren ereduarekin lotuta dago,sistema toroidal eta poloidalaren arteko elkarrekintza konplexu baten ondorioz[73][74]. Bi indar magnetiko horien arteko aldeak 11 urteko zikloak eratzen ditu eguzki orbanetan, eredu sinplifikatu batean Eguzkiaren polaritatearen aldaketei dagokie[75][76].
Eguzkiaren eremu magnetikoa izarraren eremutik askoz harago hedatzen da.Argindarra eroan dezakeen eguzki-haizearen plasmak Eguzkiaren eremu-magnetikoa eroaten du espaziora, planeten arteko eremu magnetiko deitzen dena sortuz.Magnetohidrodinamika ideal deitzen den hurbilketa batean, plasma partikulak eremu magnetikoaren lerroetan zehar mugitzen dira. Ondorioz, eguzki-haizea kanporantz mugitzen da eta planeten arteko eremu magnetikoa atzeratzen du[77].
Eguzki-zikloen orbanen modulazioarekin batera espazioko eguraldiaren modulazioa ere badator; Lurraren inguruan daudensatelite artifizialek, adibidez, kalteak izan ditzakete.
Epe luzetan ematen diren eguzki-orban kopuruen aldaketak harremana izan dezake, zientzialari batzuen arabera, epe luze horietako eguzki-erradiazioen aldaketarekin[78]; honek, Lurrekokliman eragin handia izan lezake[79]. Adibidez,XVII. mendean, eguzki-zikloa hainbat hamarkadaz guztiz gelditu zela ematen du; eguzki-orban oso gutxi ikusi ziren denbora horretan,Maunder minimoa izena eman zaion epea. Epe horrekIzotz Aro Txikiarekin bat egin zuen,Europan oso tenperatura baxuak izan ziren garaia[oh 3][80]. Lehenagoko minimo batzuk ere aurkitu izan dirazuhaitzen eraztunak aztertuz, eta badirudi tenperatura baxuekin bat egiten dutela[81].
Azken aldian egindako teoria baten arabera, nukleoaren magnetismoan dauden ezegonkortasunek hainbat fluktuazio sortzen dituzte 41.000 edo 100.000 urtero. Honek azalpen hobea eman diezaiekeizotz aroeiMilankovitxen zikloek baino[82][83].
Eguzkiak bere bizitza egonkorraren erdia egin duela kalkulatzen da. Ez da dramatikoki aldatu azken 4.000 milioi urtetan, eta nahiko egonkor mantenduko da hurrengo 5.000 milioi urtetan ere. Hala ere, bere nukleoan dagoen hidrogenoaren fusioa amaitzen denean, Eguzkiak aldaketa dramatikoak izango ditu, bai barnealdean zein kanpoaldean ere.
Eguzki sistema orain dela 4.657 milioi urte[84][85] sortu zenmolekula laino baten eskualde oso baten kolapso grabitazionala dela eta.[oh 4] Hasierako laino honek hainbat argi-urteko tamaina zuen, eta hainbat izarren jaiolekua izan zen[86]. Molekula lainoetan ohikoa denez, gehiengoahidrogenoa zen,helio kopuru nabarmen batekin, eta aurrekoizarren hautsetik etorritako elementu astunagoen kopuru txikiekin. Eguzki-sistema osatuko zuen eskualdeariEguzki-aurreko nebulosa[oh 5] izena ematen zaio[87]. Eskualde honek kolapsoa izan zuenean, momentu angeluarraren kontserbazioaren ondorioz biraketa azkarrean sartu zen. Zentroa, masa gehiena metatu zen gunea, geroz eta beroago zegoen, inguruan zuen disko baino nabarmen beroago. Uzkurtzen ari zen hodeiaren biraketa azkartzen zihoan heinean, lauago egiten hasi zen,disko protoplanetario bat eratuz, gutxi gorabehera 200 UA zituena, eta erdialdeanprotoizar bero eta dentso bat zuena[88][89]. Planetak disko honenakrezioz sortu ziren,grabitazio indarrak hautsa eta gasa elkartzen joan ahala, gorputz geroz eta handiagoa sortzeko elkartuz[90]. Masaren kopururik handiena zentroan kontzentratu zen, eta grabitazio eta presioaren indarrez hodeiak bero nahikoa sortu zuenfusio nuklearra gertatu ahal izateko. Hori izan zen Eguzkiaren jaiotza.
Eguzkiasekuentzia nagusiaren erdi bidean dago, gutxi gorabehera. Fase honetan hidrogenoa helio bilakatzen da bere nukleoan ematen diren erreakzio nuklearren ondorioz. Segundo bakoitzean lau milioi tona materia energia bihurtzen dira Eguzkiaren nukleoan,neutrinoak etaeguzki erradiazioa sortuz. Abiadura horretan, Eguzkiak Lurraren masa baino 100 aldiz gehiago eraldatu ditu, hau da, Eguzkiaren masa osoaren % 0,03. Eguzkiak beste 10.000 milioi urte emango ditu sekuentzia nagusiko izar gisa[91]. Eguzkia gero eta beroago bihurtuko da denbora honetan zehar, nukleoan dauden helio atomoek bolumen txikiagoa betetzen dutelako fusionatu gabeko hidrogeno atomoek baino. Nukleoa, beraz, hondoratzen ari da, Eguzkiaren kanpo geruzak zentrotik gertuago jartzen eta, beraz,grabitazio indarraren efektua handituz,koadroaren alderantzizko legearen ondorioz. Indar handiago honek presioa handitzen du nukleoan, baina horrek fusio abiaduran aldaketa ekartzen du, nukleoa hedatuz. Prozesu honek nukleoaren fusio abiadura azkartzen du, dentsoago bilakatuz. Pentsatzen da Eguzkia % 30 distiratsuagoa dela orain dela 4.500 milioi urte baino[92]. Gaur egun, distira % 1 handitzen da 100 milioi urtero[93].
Erraldoi gorri bilakatu aurretik ere, Eguzkiaren distira bikoiztuko da, eta Lurrak jasoko duen eguzki-argia Artizarrak gaur egun jasotzen duenaren parekoa izango da. Behin nukleoko hidrogenoa agortuta, hemendik 5.400 milioi urtera, Eguzkia hedatuko daazpierraldoi fasera, eta bere tamaina bikoiztuko du astiro, 500 milioi urte inguruko tartean. Ondoren, askoz azkarrago hedatuko da beste 500 milioi urtez, gaur egun dena baino 200 aldiz handiagoa eta ehunka aldiz distiratsuago eginez. Momentu horretan hasiko daerraldoi gorriaren fasea, non Eguzkiak beste 1.000 milioi urte igaroko dituen eta bere masaren herena galduko duen[8].
Eguzkiaren erraldoi gorriaren fasearen ostean 120 milioi urte inguru geratzen zaizkio Eguzkiari, baina gertakari ugari emango dira. Lehenengo eta behin, nukleoa, heliodegeneratuz betea dagoena, bortizki eztanda egingo du,helio flash deituriko fenomenoarekin. Une horretan nukleoaren % 6 baina Eguzkiaren masaren % 40karbono bilakatuko da minutu batzuetan,alfa-hirukoitz prozesuaren bidez[96]. Eguzkia, ondoren, gaur egungo tamaina baino 10 aldiz txikiagoa egingo da, baina 50 aldiz distiratsuago, gaur egungo tenperatura baino baxuagoarekin. Une horretanmultzokatze gorria edoadar horizontalera iritsiko da, baina Eguzkiaren masa duen izar batek ez du urdinerantz bidea egingo adar horizontalean. Horren ordez, handitzen doa, pixkanaka, eta distiratsuago egiten hurrengo 100 milioi urteetan nukleoko helioa erretzen duen bitartean[8].
Helioa amaitzen denean, Eguzkiak hidrogenoarekin izandako espantsio bera egingo du, baina oraingoan askoz azkarrago, eta Eguzkia oraindik handiago eta distiratsuago bilakatuko da. Honiadar asintotiko erraldoi deitzen zaio, eta Eguzkiak hidrogenoa erreko du geruza batean eta helioa sakonagoko beste geruza batean. 20 milioi urte emango ditu adar asintotiko erraldoian, eta Eguzkia geroz eta ezegonkorragoa izango da, masa azkar galduz etapultsu termalekin bere tamaina eta argitasuna handituz mende batzuetan 100.000 urtero inguru. Pultso termal horiek geroz eta bortitzagoak eta handiagoak izango dira, eta azkenek gaur egun duen distira baino 5.000 aldiz gehiago emango dute, eta tamaina Lurraren distantzia gaindituko du[97]. 2008an garatutako eredu baten arabera, Lurraren orbita geroz eta txikiagoa izango da mareen indarren ondorioz, eta ebentualki kromosferaren eragina dela eta, eta beraz Eguzkiak guztiz jango du erraldoi gorri adarreko fasean. Milioi bat eta 3,8 milioi urte lehenago Artizarrak eta Merkuriok prozesu bera izango zuten. Ereduak aldakorrak dira masa galderaren abiadura eta kopuruaren arabera. Ereduek erakusten dute masa galdera handiagoarekinerraldoi gorri adarrak izar txikiago eta ez hain distiratsuak sortzen dituela; gaur egungoa baino 2.000 aldiz distiratsuago eta 200 aldiz handiago[8]. Eguzkiarentzat lau pultsu termal aurreikusten dira bere kanpo geruza guztia galdu baino lehen eta berriro erenebulosa planetario bat sortzen hasi arte. Fase honen amaieran, 500.000 urte inguru irauten duena, Eguzkiak gaur egun duenaren masa erdia izango du.
Adar asintotiko erraldoiaren osteko fasea oraindik ere azkarragoa da. Argitasuna konstantea izaten hasiko da eta tenperatura handitzen joango da, Eguzkiak jaurti duen masaren erdi hori ionizatuz nebulosa planetario batean. Nukleo biluziak 30.000 Kelvineko tenperatura izango du. Nukleo biluzi horrek,nano zuri bat, 100.000 Kelvineko tenperatura izango du eta gaur egungo Eguzkiaren %54,05eko masa izango duela kalkulatzen da[8]. Nebula planetarioa 10.000 urtetan desegingo da, baina nano zuriak bilioika urte iraungo dunano beltz hipotetiko batean desegin arte[98][99].
EguzkiaEsne Bidean kokaturik dago, 100.000argi-urte inguruko diametroa duengalaxia espiral barratu bat. Esne Bidean 100.000 milioi izar daude[100]. Eguzkia Esne Bidearen kanpoko espiraletako baten adarrean dago,Orionen Besoa gisa ezagutzen dena[101]. EguzkiaZentro Galaktikotik 25.000 eta 28.000 argi-urte ingurura dago[102], eta 220 kilometro segundoko abiaduran mugitzen ari da bere orbitan. 225-250 milioi urtero orbita oso bat egiten du. Bira honiurte galaktiko izena ematen zaio[103].Eguzkiaren apexa, hau da, Eguzkiak espazio interestelarrean duen ibilbidearen norabidea,Hercules konstelaziotik gertu dago, gaur egunVega izarrak duen norabidean[104]. Ekliptikaren planoakplano galaktikoarekiko 60ºko angelua osatzen du.
Eguzkiak Esne Bidean duen posizioakbiziareneboluzioan garrantzia izan duela uste da. Bere orbita ia zirkularrak adar espiralen abiadura ia berbera du eta, beraz, gutxitan gurutzatzen du beso horietako bat[105]. Beso espiralaksupernoben kontzentrazio guneak dira, baita desegonkortasun grabitazionalena etaerradiazioarena, baina Eguzki-sistemak gutxitan jasan ditu horiek eta, horregatik, Lurrak bizitza mantendu ahal izan du denbora luzez[106]. Esne Bidearen zentrotik urrun egoteak ere egonkortasuna eman dio bizitzari, grabitate, erradiazioa eta partikulen erasoa ekidin duelako[107].
EguzkiaIzarrarteko Hodei Lokalean kokaturik dago[108]. Uste daG-Hodeiaren auzoan dagoela[109], baina ez dakigu Eguzki-sistema Izarrarteko Hodei Lokalaren parte den, edo azken hau G-Hodeiarekin batera dagoen eremuan ote dagoen. Izarrarteko Hodei Lokala hodei dentsoagoa duen eremu bat da,Burbuila Lokala deitzen den eremu nahiko hutsaren barruan, 300 argi-urte inguru dituen hutsune moduko bat. Burbuilaren barruan tenperatura altukoplasma dago, eta horregatiksupernobak gertatu direla pentsatzen da[110].
Eguzkitik hamar argi-urtera erlatiboki izar gutxi daude. GertuenaAlpha Centauri izar-sistema hirukoitza da, Eguzkitik 4,4 argi urtera. Alpha Centauri A eta B elkarrekiko gertu dagoen Eguzkiaren tamaina antzeko bikote bat da,Proxima Centaurinano gorri bat da, bikotearengandik 0,2 argi-urtera orbitatzen duena.2016an bizitzarako gai izan daitekeenexoplaneta bat aurkitu zen Proxima Centaurin,Proxima Centauri b izena eman zaiona, Eguzkitik gertuen dagoen exoplaneta[111]. Hurrengo izarrik gertuenakBarnarden izarra (5,9 au),Wolf 359 (7,8 au) etaLalande 21185 (8,3 au) dira.
Gertuen dagoen izarrik handienaSirius da,sekuentzia nagusiko izar bat, Eguzkitik 8,6 argi urtera eta bere masaren bikoitza duena. Siriusen inguruanSirius B izenekonano zuri bat dago orbitan. Gertuen dagoennano marroiaLuhman 16 sistema bitarra da, 6,6 argi urtera. Hamar argi urtera dauden izarren arteanLuyten 726-8 nano gorriaren sistema dago (8,7 au) etaRoss 154 nano gorri bakartia (9,7 au)[112]. Eguzkiaren antzekoa den izar bakartirik gertuenaTau Ceti da, 11,9 argi urtera[113]. Eguzkiaren masaren % 80 du eta bere argitasunaren % 60. Planeta baten masa duen objektu librerik gertukoenaWISE 0855-0714 da[114], Jupiterrek baino 10 aldiz masiboagoa den planeta (7 au).
Biblian «Zuzentasunaren Eguzkia» edo «Justiziaren Eguzkia» agertzen da aipatuaMalakiasen liburuan (Ml 4:2). Aipamen horrek,kristau batzuen ustezJesukristoren etorrerari,Mesiasari egingo lioke erreferentzia[126].Antzinako Erromanigandea zen Eguzkiaren eguna.Judu jatorrikoak ez ziren kristauek egun hau hartu zutensabbata egiteko egun gisa. Eguzkiaren argiaren ikurra izan zen kristauekpaganismotik hartutako elementuetako bat, ziurrenik tradizio judutik ez datorren elementu nagusia. Paganismoan Eguzkiabiziaren iturria zen, gizateriari beroa eta argitasuna ematen zion argizagia. Erromatarren artean ohikoa zen eguzkiaren irteerarekinerrezoak egitea, eta lehen argi-izpiak jasotzen saiatzea.Neguko solstizioaren ospakizuna Erromako kulturaren parte zen, garaitu gabeko Eguzkia gurtzen zen gaia (Sol Invictus). Jai hau kristau ohituretaraEguberri gisa igaro da. Kristauenelizak ere Eguzkia ateratzen deneko punturantz lerrokatu dira, kongregazioa egunsentirantz errezatzeko helburuarekin[127].
Eguzkia gurtu duten kultura asko egon dira giza historian zehar. Gizakiak Eguzkiaren inguruan izan zuen lehen ezagutza, eta garrantzitsuena, da Eguzkiazeruan dagoen objektu distiratsu bat dela, eta beraortzi-mugatik gora dagoenean eguna dela eta ez dagoeneangaua. Antiznaroko kultura askotan Eguzkiaeguzki-jainko bat edo bestelako entitate supernatural bat zela uste zuten. Eguzkia gurtzea jarduera zentrala zenAntzinako Egiptoko biztanleentzat,Inkentzat edoAztekentzat.Hinduismoa bezalako erlijioetan Eguzkia oraindik ere jainkotzat hartzen da. Antzinaroko monumentu asko eguzkiarekin lerrokatzeko eraiki ziren; adibidez, hainbatmegalitok zehaztasunez markatzen zutenudako etanegukosolstizioak. Horren adibidez diraNabta Playako megalitoak, Egipton,MnajdraMaltan edoStonehengeIngalaterran;Newgrange, gizakiak historiaurrean sortutako mendixka batIrlandan, neguaren hasiera noiz zen markatzeko eraiki zen; El Castillo piramidea,Chichén Itzán (Mexiko) udaberriko zein udazkenekoekinoziotan igotzen ari densuge baten itzala irudikatzeko egina dago.
K.a. 1. milurtekoan,Babiloniako astronomoek ikusi zuten Eguzkiaren mugimenduaekliptikan zehar ez zela uniformea, baina ez zuten jakin zergatia bilatzen; gaur egun badakigu Lurrak Eguzkiaren inguruan duen mugimendu eliptikoaren ondorio dela, eta Eguzkia azkarrago mugitzen dela Eguzkitik gertuago dagoenean perihelioan eta geldoago urrunago dagoenean afelioan[131].
Eguzkiaren inguruko azalpen zientifiko eta filosofiko bat eman zuen lehen pertsonen artean Anaxagoras greziar filosofoa egon zen. Heliosen gurdia baino Eguzkia metalezko suzko bola erraldoi bat zela proposatu zuen,Peloponesoa bera baino handiagoa, eta Ilargiak ematen zuen argia Eguzkiaren argiaren isla baino ez zela[132]. Heresia hau irakasteagatik kartzelara sartu zuten eta heriotza zigorra jaso zuen, nahiz eta beranduago askatu zutenPeriklesen interbentzioaren ondorioz.EratostenesekK.a. III. mendean estimatu zuen Lurraren eta Eguzkiaren arteko distantzia «400 miriada eta 80000 estadiokoa» zela, baina itzulpena oso zaila duen terminoa da: izan daiteke 4.080.000 estadio (755.000 kilometro) edo 804.000.000 estadio (148 milioi edo 153 milioi kilometro artean); azken balioa zehatza da ehuneko txiki batzuetako akatsarekin.I. mendean,Ptolomeok estimatu zuen distantzia Lurraren erradioa baino 1.210 aldiz handiagoa izan beharko zela, gutxi gorabehera 7,71 milioi kilometro[133].
Aristarkos Samoskoaren lana.
Eguzkia Unibertsoaren zentroa dela eta planetek inguruan biratzen dutenaren teoriaheliozentrismoa da.Aristarko Samoskoak proposatu zuen, lehen aldiz, K.a. III. mendean, eta ondorenSeleuko Seleuziakoak babestu zuen. Ikuspuntu hau XVI. mendean eredu matematiko batekin defendatu zuen, modu zehatzagoan,Nikolas Kopernikok.
Txinako astronomoek,Han dinastian (K.a. 206–220) zehar lehen aldiz eguzki-orbanak ikusi zituzten, eta euren erregistroa mendeetan zehar egin zituzten. XVII. mendearen hasieran teleskopioa askatu zueneanThomas Harriot,Galileo Galileik eta beste astronomo batzuek eguzki-orban hauek zehatzago ikusteko aukera izan zuten. Galileok proposatu zuen orban horiek Eguzkiaren azalean zeudela, eta ez zirela Lurraren eta Eguzkiaren artean igarotzen ziren objektu txikiak[134].
Al-Battani arabiar astronomoak aurkitu zuen Eguzkiak bere apogeoan (Eguzkiak atzeko izar finkoekiko duen posizioa) duen norabidea aldatzen dela[135].Ibn Yunusek Eguzkiaren 10.000 sartze ikusi zituen bizitza osoan zeharastrolabio bat erabilita[136].
1032anArtizarraren transito bat behatu zuenAvizena pertsiar astronomoak. Artizarra Lurretik gertuago dagoela Eguzkia baino ondorioztatu zuen.1672anGiovanni Cassinik etaJean RicherrekMarterekiko dagoen distantzia neurtzea lortu zuten, eta horrekin Eguzkiarekiko dagoen distantzia kalkulatzea posible izan zen.
Isaac Newtonek argiaren deskonposaketarekin egin zuen esperimentuaren marrazkia.
Ekaitz geomagnetiko erraldoia, 2012ko martxoaren 13ko 1:29 PM.Ilargia STEREO Bren aurretik pasatzen kamera ultramorearen kalibrazio proban zehar.SDO sateliteak ikusitako eguzki-erupzio erraldoia.STEREO misioak hiru dimentsiotan ikusteko aukera ematen du.
Eguzkia aztertzeko diseinatutako lehenengosatelite artifizialakNASArenPioneer programako 5, 6, 7, 8 eta 9 izan ziren,1959a eta1968 artean espazioratu zirenak. Satelite hauek Eguzkiaren inguruan biratzen ziren, Lurraren distantzia antzekora, eta Eguzkiaren haizeen zein eremu magnetikoaren lehen neurketak egin zituzten.Pioneer 9 misioa bereziki luzea izan zen, 1983ko maiatzera arte[148][149].
1970eko hamarkadanHelios espaziontziak etaSkylabenApollo Telescope Mountek eguzki-haizearen eta eguzki koroaren inguruko datu zientifiko garrantzitsuak eskaini zituzten. Helios 1 eta Helios 2 sateliteak AEB-Alemania kolaborazioaren ondorio izan ziren, eta Merkuriok perihelioan duen orbitaren barnealderaino joan ziren eguzki-haizea neurtzera[150]. Skylab espazio-estazioak, NASAk 1973an espazioratu zuena, eguzki-behatoki bat zuen, Apollo Telescope Mount izenekoa, estazioaren parte ziren astronautek kudeatua. Skylabek eguzki koroaren emisio ultramoreen lehen eguzki trantsizioa behatu zuen[60]. Aurkikuntzen barruan, lehenengokoroko eiekzio masiboak ikusi zituzten, eta koroko zuloak, gaur egun eguzki-haizearekin loturik daudela dakigunak[150].
1980an NASAkSolar Maximum Mission izeneko misioa egin zuen. Espazio-ontziagamma izpiak,X izpiak etaerradiazio ultramorea ikusteko prestatu zuten, eguzki-jarduera eta distira altuko garai horretan. Jaurti eta hilabete gutxira, hala ere, arazo elektroniko batek satelitea itzalarazi zuen, eta hiru urte eman zituen egoera inaktiboan.1984anChallengerrenSTS-41C misioak satelitea berreskuratu zuen eta konpondu zuten, berriro orbitan jarri aurretik. Misioak eguzki-koroaren milaka irudi lortu zituen 1989ko ekainean Lurraren atmosferan sartu aurretik[151].
Japoniak1991anYohkoh (Eguzki-izpi) satelitea jaurti zuen, X-izpien uhin-luzeran eguzki-erupzioak aztertzeko. Misio honetako datuei esker zientzialariek hainbat erupzio mota aztertu ahal izan zituzten, eta demostratu zuten jarduera maximoko eskualdeetatik urrun zeuden koroak eremuak uste baino askoz dinamikoak eta aktiboagoak zirela. Yohkoh eguzki-ziklo oso bat aztertu zuen, baina standby egoeran jarri zen 2001eko eguzki-eklipse batek Eguzkiarekin zuen lotura hautsi zuenean. 2005ean suntsitu zen atmosferan sartu ostean[152].
Orain arte eguzki-misiorik garrantzitsuenetako batSolar and Heliospheric Observatory (SOHO) izan da,Europako Espazio Agentziak etaNASAk elkarrekin 1995eko abenduaren 2an jaurti zutena[60]. Hasieran bi urteko misioa zen, baina 2012ra arte hedatu zen[153]. Hain izan da baliagarria, ezen beste jarraipeneko misio bat diseinatu zen,SolarDynamics Observatory izenekoa, 2010eko otsailean hasia[154]. Lurraren eta Eguzkiaren artekoLagrangeren puntuan kokatuta (puntu bat non bi objektuen erakarpen grabitatorioa berdina den), SOHOk uhin-luzera askotako Eguzkiaren jarraipena egin du hasieratik. Eguzkiaren behaketa zuzenaz gain, SOHOk hainbatkometa aurkitu ditu, horietako asko Eguzkiaren ondotik pasatzean guztiz suntsitzen diren kometa txikiak[155].
Orain arte aipatutako satelite eta zunda guztiak ekliptikaren planotik aztertu dute Eguzkia, beraz detaile handiarekin ekuatoreko eskualdeak baino ez dira ikertu.Ulysses zunda 1990an jaurti zen Eguzkiaren eskualde polarrak aztertzeko. LehenengoJupiterreraino joan zen, eta bertan orbita aldatu eta ekliptikatik ateratzeko abiadura hartu zuen. Ulyssesek bere orbita egokia hartu zuenean eguzki-haizea eta eremu-magnetikoa aztertzeari ekion zion; haizea goiko latitudeetan 750 kilometro segundoko abiaduran mugitzen zela ikusi zuen, uste zena baino gutxiago, eta latitude altuetatik ateratzen ziren uhin magnetiko handiak zeudela ere,izpi kosmikoak barreiatzen zituztenak[156].
Fotosferak elementuen ugaritasuna ondo ezagutzen da, batez ere espektroskopia ikerketak direla eta, baina Eguzkiaren barnealdearen konposizioa ez da ondo ezagutzen. Eguzki-haizeen lagin bat hartu zuen misioa diseinatu zen,Genesis izenekoa, material horren konposaketa zuzenean neurtu ahal izateko[157].
Solar Terrestrial Relations Observatory (STEREO) misioa 2006ko urrian hasi zen. Bi satelite berdin jaurti ziren orbitara, beti euren arteko distantzia handituz Lurra atzean utziz. Horrela,irudi estereoskopikoak lor daitezke eta Eguzkian ematen diren hainbat fenomeno hiru dimentsiotan ikertu[158][159].
2020 inguruanIndia 100 kilogramoko satelitea erabiliko du Eguzkia ikertzeko.Aditya izenarekin, bere instrumentu nagusiak Eguzkiaren koroko dinamikak aztertzekokoronografo bat da[160].
Eguzkiaren argiabegi hutsez ikusteak mina sor dezake; hala ere, denbora tarte labur batez begiratzea ez da arriskutsuabegi-ninia dilataturik ez badago[161][162]. Eguzkia zuzenean begiratzen badafosfeno izeneko artefaktu bisualak sortzen dira, eta denbora laburrekoitsutasuna. 4 miliwatt igortzen dira ere zuzeneanerretinara, berotzen eta distira horri modu egokian erantzun ezin dioten begietan kalteak sortuz[163][164]. Eguzkiaren argiultramoreak begien horitzea dakar urteen poderioz, eta uste denezbegi-lausoen sorreran eragiten du, baina honek ultramoreen kopuruaren araberakoa izango da, eta ez da Eguzkiari zuzenean begiratzeagatik[165]. Eguzkia begi hutsez denbora luzez begiratzen bada argi ultramorearen eta eguzki-erredura moduko lesioak sortzen dira erretinan, 100 segundotik aurrera, bereziki UV argia indartsua den eremuetan[166][167]; kondizio horiek okerrago dira gazteen begietan edo lenteak erabiltzen dituztenentzat, Eguzkiazenitean dagoenean edo oso altuera handian gaudenetan.
Eguzkia eta planeten orbitak. Distantziak eskalan daude, planetak ez.
Eguzki-sistema da Eguzkiaren inguruanorbita ezberdinetan jirabiran dabiltzan objektu ezberdinak (planetak,planeta nanoak,sateliteak,asteroideak,kometak...) biltzen dituenUnibertsoaren zatia. Zentzu hertsian, Eguzkia eta bere inguruangrabitazioak itxita biratzen duten gorputzen multzoa da, eta biraketa hori zuzenekoa edo zeharkakoa izan daiteke.[oh 7] Eguzkiaren inguruan zuzenean biratzen duten objekturik handienak zortziplanetak dira.[oh 8] Beste objektuak nabarmen txikiagoak dira, izanplaneta nano edoEguzki-sistemako gorputz txikiak. Modu ez zuzenean Eguzkiaren inguruan biratzen ari diren objektuetatik, planeten ilargiak, bi planetarik txikiena denMerkurio baino handiagoak dira.[oh 9]
Eguzki-sistemak beste objektu txikiago batzuk ere baditu.[oh 10]Asteroide gerrikoa Marte eta Jupiterren artean orbitatzen duten milaka objektuk osatzen dute. Objektu hauek, planeta telurikoek bezala, arroka eta metalak dituzte osagai. Neptunoren orbita igaro ondorenKuiperren gerrikoa dago,Neptunoz haraindiko objektuz osatua. Hauek, batez ere,izotzez osaturik daude eta disko sakabanatu bat osatzen dute. Gerriko honen ostean berriki aurkitutakosednoideak daude. Populazio hauen artean dozena batzuek, eta agian hamarnaka mila objektu daude eurengrabitateak biribildu dituenak. Objektu haueiplaneta nano izena ematen zaie. Ezagutzen diren planeta nano batzukZeres asteroidea edoPlaton etaEris dira. Bi eskualde hauez gain, badira beste populazio batzuk gorputz-txikien artean sailkatzen direnak, hala nolakometak,zentauroak edoplaneten-arteko hauts-hodeiak. Guzti hauek eremu ezberdinen artean bidaiatzen dute, orbitaeliptiko ezberdinekin. Sei planetek, gutxienez lau planeta nanok, eta beste gorputz-txiki batzueksatelite naturalak dituzte, askotan "ilargi" izena hartzen dutenakIlargia dela eta. Kanpoko lau planeta erraldoiekeraztun planetarioa dute, hautsez eta objektu txikiz osatuak.
↑Astronomian, elementu astunahidrogenoa etahelioa ez diren elementu eta metal guztiak dira.
↑Hainbatbakteriokkimiosintesia egiten dute, argirik iristen ez diren lekuetan bizi baitira. Ekosistema oso bat egon daiteke bakterio horiek sortzen duten energiatik bizitzen.
↑Maunder minimoaren ondorengo fluktuazioei1766ko matxinada bezalako janari-eskasiak ere egotzi zaizkie.
↑Zeharkakoak dira, adibidez, planeten inguruan biratzen duten satelite naturalak. Eguzkiaren inguruan biratzen dute, baina ez zuzenean, planeta ere inguratzen dutelako bide horretan
↑Historian zehar beste planeta batzuk izan dira, adibidez 1930etik 2006ra Pluton planetatzat hartzen zen
↑Merkurio baino handiagoak diren bi ilargiakGanimedes (Jupiterren inguruan biratzen duena) etaTitan (Saturnoren inguruan biratzen duena) daude. Hala ere, Merkurioren masaren erdia baino gutxiago dute.
↑IAUren definizioaren arabera, Eguzkiaren inguruan orbitan ari diren objetuak hiru kategoriatan sailkatzen dira:planetak,planeta nanoak etaEguzki-sistemako gorputz txikiak.Planeta bat Eguzkiaren inguruan biratzen ari den objetu bat da, zeinen masa nahikoa den grabitateak (ia-)esferikoa den objetu bat izateraino eraman duena, eta bere ibilbidean dauden objetuak garbitu dituena. Definizio honen arabera Eguzki-sisteman zortzi planeta daude: Merkurio, Artizarra, Lurra, Marte, Jupiter, Saturno, Urano eta Neptuno. Bere orbita Kuiper gerrikoko beste objektuetatik garbitu ez duelako, Plutonek ez du definizio hau betetzen. Pluton planeta nano bat da, beraz, Eguzkiaren inguruan orbita egiten duen eta ia-esferikoa den objektua bere grabitate propioa dela eta, baina ez dituenak bere auzoko planetesimalak garbitu eta ez dena satelite bat. Plutonez gain IAUk beste lau planeta nano onartzen ditu Eguzki-sisteman: Zeres, Haumea, Makemake eta Eris. Beste objetu batzuk ez-ofizialki ere planeta nano gisa izendatu dira, hala nola 2007 OR10, Sedna, Orkus eta Quaoar. Plutoni erreferentzia eginez, Neptunoz haraindiko orbita duten planeta nanoei "plutoide" izena eman ohi zaie.Eguzkiaren inguruan biratzen duten beste objektu txikiakEguzki-sistemako gorputz txiki izena hartzen dute.
↑(Ingelesez)Gibson, Edward G.. (1973). The Quiet Sun. (1st edition. argitaraldia) National Aeronautics and Space Administration, Scientific and Technical Information Office (kontsulta data: 2018-10-06).
↑Tso, M. O.; La Piana, F. G.. (1975-11). «The human fovea after sungazing»Transactions. Section on Ophthalmology. American Academy of Ophthalmology and Otolaryngology 79 (6): OP788–795. ISSN0161-6978. PMID1209815. (kontsulta data: 2018-10-05).
.svg)
.jpg)
.svg)
_-_Eguzki_lorea_2.jpg)
.jpg)
