Debagoiena
Euskal Herria
Administrazioa
Herrialdea	Gipuzkoa
Udalerriak	8 (lista ikusi)
Herri handiena	Arrasate
Izen ofiziala	Debagoiena
Geografia
Koordenatuak	43°04′00″N2°28′07″W / 43.066571°N 2.468743°W /43.066571; -2.468743
Azalera	342,73 km²
Garaiera	103-1521 metro
Demografia
Biztanleria	62.975 (2024:  240)
Dentsitatea	183,75 biztanle/km²

Debagoiena^[a]Euskal Herriko eskualde bat da,Gipuzkoako hego-mendebaldean kokaturik dagoena.^[1]Euskadiko erdigune geografikoa hartzen duBizkaia etaArabarekin muga eginez. Altuera 103 eta 1.521 metro artekoa da, eta 342,73 km²-ko azalera hartzen du.2023. urtean 62.735 biztanle zituen. Eskualdea 8 udalerrik osatzen dute,Arrasate,Bergara,Oñati,Eskoriatza,Aretxabaleta,Antzuola,Elgeta etaLeintz Gatzagak.^[2]

Herri txikiek osatzen dute^[3], nahiz eta azalera handiko lursailak dituzten. Biztanleriari dagokion dentsitatea 182,7 biztanle/km2-koa da. Udalerririk jendetsuena Arrasate da, 21.693 biztanlerekin.

Mendien artean txertatutako haran bat da, eta, besteak beste,Aizkorri,Udalaitz,Aketegi edoAndarto nabarmentzen dira,Eusko Mendien etaPirinioen berdegunearen etaAizkorri-Aratz parke naturaleko zabaldiaren artean. Mendien tontorren eta ibarraren hondoaren arteko desnibela nahiko nabarmena da,Pirinioaurrekoaren berezkoa, batez beste 500 eta 800 metro artekoa. Mendien artean, ibaiek eskualdea zeharkatzea ahalbidetzen duten pasabide bana dago. Gehienakarroiletatik sartzen dira,Ubera,Oñati etaAramaio ibaien kasuan bezala. Beste gutxi batzuk sarbide naturaletatik sartzen dira:Araotz etaBolibar ibaiak dira.^[4]

Debagoiena beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

• Gaztelaniaz:Alto Deva

Izen ofiziala,EAEren arabera, honako hau da:Debagoiena.^[5]

Etimologikoki,Deba- (Deba ibaiaren izena)-goiena (Gipuzkoan hartzen duen kokapena, goialdea) da.

Deba ibaiak^[7] zeharkatzen duen lurraldearen izaerak definitzen du. Izan ere,Gipuzkoako hego-mendebaldean kokaturik dago; hain zuzen ere, Deba ibaiaren goi-arroan. Hortik dator beraz Debagoiena izena.^[8]

Debagoiena,Gipuzkoako beste eskualde gehienak bezala, eremu menditsua da.Deba ibaiak zeharkatzen du eskualdea hegoaldetik iparraldera.

Lurralde garaia da: herri guztiak itsas maila baino 200 metrotatik gorako altueretan daude, 445 m-tanLeintz Gatzaga herria eta 700 m-tanArantzazu,Oñatiko auzoa.Aizkorri (1.541 m, Debagoieneko eta Gipuzkoako tontorrik altuenak) etaUdalatx (1.117 m) mendi aldeek mugatzen dute eskualdea hegoaldetik eta mendebaldetik, hurrenez hurren.Aloñako mendilerroa bestela, 1.200-1.300 metrotan, Oñati gainean dago etaAizkorriko mendigunearen jarraipena da ipar-mendebalderantz.Udalatx mendiak, ordea, Arrasate eta Elorrio (Bizkaia) banatzen du etaAnboto menditik etaUrkiolako Parke Naturaletik gertu dago.^[9]

Debagoiena Gipuzkoako hego-mendebaldean dago, Deba ibaiaren goi-arroan.

	Durangaldea	Debabarrena	Urola Kosta
			Goierri
		Debagoiena
	Gorbeialdea	Arabako lautada

Debagoiena 8 udalerrik osatzen dute:

Herria	Biztanleria(2023)	Azalera(km²)	Dentsitatea(biz./km²)
Antzuola[10]	2.146	2.791	76,89
Arrasate[11]	21.693	3.291	659,16
Aretxabaleta[12]	7.165	2.694	265,96
Bergara[13]	14.739	7.563	194,88
Elgeta[14]	1.096	1.752	62,55
Eskoriatza[15]	4.193	4.032	103,99
Leintz Gatzaga[16]	209	1.470	14,21
Oñati[17]	11.494	10.754	106,88

Hauek dira Debagoieneko mendi garrantzitsuenak:

• 
  Udalatx
• 
  Aloña
• 
  Landarraitz
• 
  Gaztelumendi
• 
  Aizkorri

Debagoienak naturgune erakargarriak ditu, hala nolaAizkorriko Natur Parkea eta Aretxabaletan dagoenUrkulu urtegiko inguruak,Orkatzategi (874 m) etaKurtzebarri (1.133 m) mendiak besteak beste. Hortik gertu,Zaraiako mendilerroan dagoAitzorrotz (738 m) mendia, Eskoriatzan. Eta Arabako mugan,Elgeako mendilerroa (900-1.100 m), eskualdeko hego-mendebaldean.

Ipar-mendebaldean, Elgeta eta Elorrio artean,Intxorta mendiak (737 m) azpimarratuko dugu batik bat bere ezaugarri historikoengatik. Izan ere,Espainiako Guda Zibilean garrantzi handiko gertaerak jazo ziren bertan. Hego-mendebaldean, aldiz,Arangioko mendilerroak (Orixol 1.128 m) banatzen ditu Aramaio eta Otxandio (Bizkaia).

Ipar-ekialdean,Irukurutzeta (898 m) mendia eta izen bereko mendilerroa, Azkoitia, Soraluze eta Bergara artean. Hegoalderantz, eskualdeko ipar-ekialdean,Irimo (901 m) eta 7 puntak daude, Antzuola eta Urretxu artean.

Deba ibaiak zeharkatzen du eskualdea hegoaldetik iparraldera. Haran estuak daude ibaiaren bi aldeetan, Arrasate eta Oñatin izan ezik.^[19] Deba ibaiaren goi arroko adar nagusiakAramaio etaOñati ibaiak dira. Oñati ibaiak Arantzazu eta Urkulu erreken ura hartzen du.

Tenperatura epela izaten da, urtean zehar gorabehera handirik gabe (8-9 °C neguan eta 19-20 °C udan). Euria: 1.500 mm urtean, batez beste. Goialdea ibarra baino euritsuagoa da.

Datu klimatikoak (Debagoiena: 2000-2024)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	19.8	24.2	25.9	28.2	33.1	39.5	39.3	39.7	35.6	28.4	23.3	29.2	39.5
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	9.1	9.6	11.3	12.9	16.2	19.9	20.6	21.5	21	17.9	12	9.7	21.5
Batez besteko tenperatura (ºC)	4.7	5.9	7.9	9.2	12.9	15.9	18.7	19.1	16.6	12.4	7.9	5.6	11.5
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	1.0	1.4	2.4	3.9	7.1	9.8	12.1	12.5	10.1	7.2	3.6	2.2	6.1
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-6.4	-7.1	-3.8	-2.4	-0.5	4.2	5.3	7.1	5	-2.1	-4.2	-7.6	-7.6
Pilatutakoprezipitazioa (mm)	76	65	61	86	70	51	43	45	42	74	89	80	779
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	10	10	9	12	10	6	5	5	6	9	10	11	103
Elur egunak (≥ 1 mm)	3	3	2	2	0	0	0	0	0	0	1	1	11
Eguzki orduak	82	106	145	154	182	207	239	221	178	137	95	73	1830
Hezetasuna (%)	83	79	73	72	71	71	71	71	71	77	82	84	75
Iturria: Agencia Estatal de Meterología[21]

• 
  Intsinis pinuaren hedadura.
• 
  Eukaliptoaren hedadura.
• 
  Larreak eta belardiak.

Badirudi Debagoiena karistiar lurraldea izan zelaK.a. I. mendean. Baieztapen horren ebidentzia nagusia hizkuntzan datza: gaur egun bizkaieraz hitz egiten duten lurraldeetako biztanleak karistiarrak ziren, eta gipuzkeraz hitz egiten duten lurraldeetakoak, berriz, barduliarrak. Gainera, Debagoieneko eskualde naturalakAramaio hartzen zuen,1489ra arteBizkaiko zati zen herri arabarra.Erdi Aroan,Arrasate izan zen populazio-gune nagusia.XVI. mendetik aurrera,Bergarak etaOñatik garrantzi kultural handia hartu zuten. Aipatzekoa daOñati ez zelaGipuzkoaren parte izan1845era arte^[23]. Debagoieneko eskualde naturalak Aramaio,Arabako herria, ere hartzen zuen bere baitan (AramaioBizkaikoa izan zen1489 arte).Arrasate izan zen herri nagusiaErdi Aroan.

XIX. mendeanindustrializazioa eskualdera iritsi zen, bertako paisaia eta ekonomia eraldatuz. Baliabide naturalen ustiapenak, hala nolameatzaritzak eta zurak, etaehungintzaren etametalurgiaren industriaren garapenak, eskualdeko hazkunde ekonomikoa bultzatu zuten. Garai horretan aldaketa sozial eta politikoak ere izan ziren nagusi,euskal nazionalismoaren sendotzea eta langile-mugimenduen sorrera barne.

XX. mendean, Debagoienak EspainiakoGerra Zibilaren (1936-1939) eta haren ondorengodiktadura frankistaren ondorioak jasan zituen. Garai horretan, errepresio politikoak eragina izan zuen herritarrengan, eta pertsona asko jazarri zituzten beren sinesmen politiko edo kulturalengatik. Hala ere,erresistentzia eta borroka uneak ere izan ziren, eta Debagoieneko biztanle askokerregimen frankistaren aurkako mugimenduetan parte hartu zuten.

1975eanFranco hil eta demokraziarako trantsizioaren ondoren, Debagoienak aldaketa nabarmenak izan zituen bere egitura ekonomiko eta sozialean. Industriak ekonomiaren zutabe garrantzitsua izaten jarraitu zuen, baina beste sektore batzuk ere garatu ziren, hala nola turismoa eta zerbitzuak.

Gaur egun, Debagoiena tradizioa eta modernitatea uztartzen dituen eskualde dinamikoa da. Bere paisaia menditsuak eta baliabide naturalek landa-turismorako eta turismo aktiborako aukerak eskaintzen dituzte; aldiz, bere kokapen estrategikoak eta azpiegitura industrialak Euskadiko gune ekonomiko garrantzitsu bihurtzen dute. Euskal kultur nortasunak Debagoieneko bizitzaren zati bat izaten jarraitzen du, euskara eta tokiko tradizioak babestuz.

Kooperatibismoak historian zehar eragin handia izan du Debagoieneko herri guztietan. Izan ere, kulturalki lankidetzarako joera handia egon izan da eremu horretan; eta talde beharrak asetzearen lehentasuna nagusitu zuen kooperatibismoak industria arloan. Gainera, eskualdeko garapen ekonomiko eta sozialean paper garrantzitsua izan du. Horren bultzatzaile nagusia Jose Maria Arizmendiarreta izan zen. Eta gaur egun ere haren garapenak aurrera jarraitzen du eskualdeko enpresei dagokienez.

Vasco-Navarro trenak historikoki inpaktu sozial zein ekonomiko handia izan zuenDebagoiena eskualdean^[26]. Izan ere, eskualdeko herri gehienenak zeharkatzen zituen. Debagoieneko udalerrietan berezikiindustrializazioa nabarmen errotu zenez, bertako biztanleek garai hartako enpresa zein fabriketara lanera joateko garraiobidea izan zen trena. Gainera, eremu geografiko menditsua izanik, mugitzeko modu azkarrena bilakatu zen. Honen ibilbidea Lizarratik hasi eta Bergararaino zen, tartean zeuden herri gehienetako geltokiekin batera.

Gaur egun Oñatin kokatuta dago Vasco-Navarro trenaren ondarea.

Debagoieneko kooperatibismoak, paper garrantzitsua bete du eskualdearen garapen ekonomiko eta sozialean. Mugimendu horren bultzatzaile nagusietako batJose Maria Arizmendiarrieta apaiza izan zen. Haren ondarea funtsezkoa da oraindik ere eremu horretako kooperatibismoaren historian.

Markina-Xemeinen jaio zen 1915ean, eta 1941ean iritsi zenArrasatera apaiz gazte gisa. Eskasia eta langabezia nagusi ziren gerraostean,Arizmendiarrietak bere eliztarren bizi-baldintzak hobetzeko irtenbide praktikoak aurkitzea zuen helburu. Horrela hasi zen langileenkooperatibak sortzeko ideia sustatzen, modu kolektiboan enplegua eta aberastasuna sortzeko modu gisa.

1956an, bertako ikasle eta langile gazte talde baten laguntzarekin,ArizmendiarrietakArrasateko Lanbide Eskola sortu zuen, geroagoArrasateko Unibertsitate bihurtuko zena. Erakunde horrek berebiziko garrantzia izan zuen eskualdeko gazteen prestakuntza teknikoan eta enpresarialean, eta beren kooperatibak abian jartzeko eta kudeatzeko behar zituzten trebetasunak eman zizkien.

Arizmendiarrietak sustatutako eredu kooperatiboasolidaritate,demokrazia eta parte-hartze printzipioetan oinarritzen zen, non langileek beren enpresen jabetza eta kontrola zuten. Ikuspegi hori1956an gauzatu zenMondragon taldearen lehen kooperatiba sortu zenean,ULGOR kooperatiba, berogailuak eta sukaldeak egiten zituena.

Mondragon Taldea1960ko hamarkadatik aurrera sendotu zen, etakooperatibismoaren eta gizarte-ekonomiaren munduko erreferente bihurtu zen. Gaur egun,Mondragon Taldea hainbat sektoretan lan egiten duten enpresen multzo dibertsifikatu batek osatzen du, hala nolaindustrian,banka etahezkuntzan, besteak beste. Milaka langilerekin eta urteko fakturazio esanguratsuarekin, Mondragon Taldea eskualdeko motor ekonomiko nagusietako bat da, eta kooperatibismoak garapen jasangarrian eta oparotasun partekatuan nola lagun dezakeen erakusten duen adibide inspiratzailea.

Mondragon Taldeak hainbat sektoretan jarduten du, manufaktura-industria, banaketa, banka, hezkuntza eta ikerketa barne. Elkarlotutako kooperatiben sare batek osatzen du, eta kooperatiba-balio eta -printzipioak partekatzen dituzte, hala nola parte-hartze demokratikoa, elkartasuna eta ekitatea. Mondragon Taldearen ezaugarri bereizgarrietako bat kudeaketa parte-hartzailearen eredua da, non langileek parte-hartze aktiboa duten erabakiak hartzerakoan eta enpresen jabetzan. Gainera, taldeak garapen iraunkorra eta erantzukizun sozial korporatiboa azpimarratzen ditu.

Mondragon Unibertsitatearen historia oso lotuta dago euskal kooperatiben mugimenduarekin, 1950eko hamarkadan sortu baitzen Jose Maria Arizmendiarrieta apaizaren bultzadaz. Arizmendiarrietak Mondragon Lanbide Eskola sortu zuen 1943an, geroago gaur egun Mondragon Unibertsitatea den horretan eboluzionatu zuena. Hezkuntza-erakunde hori eskualdeko gazteei prestakuntza teknikoa eta profesionala emateko eta kooperatibismoaren, elkartasunaren eta parte-hartze demokratikoaren balioak sustatzeko ezarri zen.

Mondragon Unibertsitatearen ezaugarri bereizgarrietako bat ikasketa kooperatiboaren pedagogian eta ikasleen, irakasleen eta enpresen arteko lankidetzan oinarritutako hezkuntza eredua da. Ikuspegi hori unibertsitatearen antolamendu-egituran islatzen da. Egitura hori hainbat fakultatek eta ikerketa-zentrok osatzen dute, baita Mondragon Taldeko enpresa kooperatiboek ere.

Nekazaritzak ez du garrantzia handirik. Baserriko ustiakuntzari lotua dago eta asko murriztu dira baserriak azken hamarkadetan. Basoek, larreek eta zelaiek hartzen dute eremu handiena. Beraz, horien ustiakuntza gero eta garrantzitsuagoa da.

Tradizioindustrialari eutsi dio erabat Debagoienak azken urteotan.Burdingintzak lekuko handia izan du eskualdean industria garaitik hona.XX. mendearen hasieran BergarakoLabe Garaiak eta ArrasatekoUnión Cerrajera ziren eskualde honetako lantegi nagusiak eta haren inguruan antolatu zen Deba Garaiko industria.1960. urteetatik aurrera, Arrasaten sortu ziren kooperatiben mugimenduak indar handia hartu zuen, eta, egun,kooperatibak beren industria, finantza eta lanbide prestakuntzarako erakundeak nagusi dira ezbairik gabe eskualdean.

Zerbitzuetan industrian baino langile gutxiagok dihardu. Azkenik, kultura eta administrazioari dagokionez, Bergara da herri nagusia (epaitegia eta unibertsitatea).

1996an 2.833.000 pezetakoa izan zen biztanleko eskualdearenBarne Produktu Gordina (BPG). EAEko indize bateratzailea 100 eta Gipuzkoakoa 102 izanik, 124an zegoen Deba Garaikoa. Antzuolak zuen, 155eko indizearekin, posturik onena. Eskualdearen balio erantsiaren % 65 industriatik zetorren, Gipuzkoako batez bestekoa baino 38 puntu gorago. Leintz Gatzagan izan ezik, eskualdeko gainerako udalerri guztietan industria zen jarduera nagusia, eta kasu guztietan % 60tik gorakoa zen industriak balio erantsiari egiten zion ekarpena. Horren ordainetan, lehen sektoreak oso presentzia urria du eskualdean, Leintz Gatzagan izan ezik, eta zerbitzuek duten garrantzia ere (balio erantsiaren % 31); Gipuzkoako batezbestekoaren oso azpitik dago. Nolanahi ere, egitura ekonomiko horrek izugarrizko garapena bermatu du eskualdean azken urteetan, eta 2000. urtean Debagoiena zen, Gasteizekin batera, langabezia tasa txikiena zeukan EAEko eskualdea, %8,6koa baino ez zen eta. Aldiz, EAEko okupazio tasarik handiena duela Debagoienak (% 62), eta erabateko enplegu mailara heldu dela ere esan daiteke, % 8,6 hori langabezia teknikotzat hartzen baita.

Zerbitzuen alorrean ere izan dira, ordea, berrikuntza nabarmenak azken urteotan Debagoienean. Aipagarria daMondragon Unibertsitatearen, unibertsitate pribatuaren, sorrera. Arrasaten, Eskoriatzan eta Oñatin kokatu ditu bere fakultate eta eskolak kooperatibek eragindako unibertsitate horrek. Beste alde batetik, eskualdeko hainbat herritan turismoari lotutako jarduerak ere lantzen hasi dira azkenaldian. Besteak beste, gatzgintzaren tradizioa berreskuratu nahi duen Gatzaren Museoa ireki dute Leintz Gatzagan.

XIX. mende bukaeran hasi zen, industrializazioari esker, Debagoieneko biztanle kopurua handitzen, baina hazkunde hori ez zenXX. mendearen erdialdera baizik nabarmenduko. Leintz Gatzaga (207 biztanle; 503 biztanle 1900. urtean) da lehen baino biztanle gehiago ez duen herri bakarra. Arrasate da eskualdeko herririk jendetsuena. Eremurik zabalena, ordea, Oñatik (107, 31 km²) du alde handiz.

Debagoieneko biztanleriari dagokionez, kopuruz, nahiko berdintsua da udalerri guztietan. Izan ere, 2.500 eta 10.000 tarteko biztanleria dago, oro har, udalerri bakoitzean. Horien artean, Leintz Gatzaga, Elgeta eta Antzuola dira biztanleria kopuru baxuena dutenak; herri txikiak izanik. Azaleraz handienak diren herrietan dago biztanle gehien. Hala ere, nabarmenki, jende gutxien bizi den udalerria Leintz Gatzaga da; hau da, beste udalerri guztien aldean biztanle kopuru oso baxua dauka.

Azken hamar urteetako bilakaera nabarmena izan da. Alde batetik, Eskoriatza, Aretxabaleta eta Oñati udalerrietan biztanleria-kopurua igo egin da. Bestetik, aldiz, gainontzeko herrietan biztanleria jaitsi egin da. Baina, jaitsierarik agerikoena Leintz Gatzagak izan duela ikusgarria da; izan ere, %-15 murriztu da bertako biztanleria.

Biztanleria udalerrika	Bilakaera azken 10 urteetan
> 20000      5000-20000      2500-5000      1000-2500      500-1000      250-500      250-100      < 100	> %10      %5−10      %1−5      %0−1      %-5−0      %-10−-5      %-15−-10      < %-15

 AP-1  edoIparraldeko AutobideaEtxabarri (Araba) etaEibar (Gipuzkoa) lotzen dituen autobidea da. Debagoiena zeharkatzen duEskoriatzatik sartu,Arrasatetik igaro etaBergararaino. Bergaratik dauka irteera eta Eibarreko norabidea hartzen du. N-636  errepidea da AP-8  autobidetik ateratzen dena eta Arrasatetik Elorriorako ibilbidea egiten duena.

 GI-632  errepidea Bergaratik abiatzen da, Elorregi auzoa eta Antzuola lotuz. Ondoren Antzuolatik Zumarragara doa.

Eskualdean bi erietxe nagusi daude: alde batetikDebagoieneko Ospitalea, gaixotasun orokorretaz arduratzen den zentro publikoaOsakidetzaren barrukoa, eta bestetikAita Menni Ospitalea.

Aita Menni Ospitalea osasun mentaleko zentro bat da, Arrasaten kokatua.San Juan de Dios Ospitale Ordenako zentro-sarearen parte da ospitale hori. Erakunde erlijioso horrek historia luzea du arreta mediko eta sozialean, batez ere buruko gaixotasunak dituzten pertsonen zaintzan.

Ospitaleak "Aita Menni" izena darama, Juan María Menni erlijiosoaren omenez. 1999an santu gisa kanonizatu zuten eta bere bizitza psikologikoki gaixo zeuden pertsonak zaintzen eman zuen. Aita Menni Ospitaleak osasun mentaleko zerbitzu sorta zabala eskaintzen du, arreta anbulatorioa, ospitalizazioa, errehabilitazioa eta laguntza psikosozialeko programak barne.

Ospitalearen helburua buruko nahasmenduak dituzten pertsonei arreta integrala eta kalitatezkoa ematea da, haien ongizate psikologikoa, soziala eta emozionala sustatuz. Arreta klinikoaz gain, osasun mentalaren arloko ikerkuntzaz eta prestakuntzaz ere arduratzen da ospitalea, eta arlo horretan zientziak eta praktikak aurrera egiten laguntzen du.

Arrasateko Aita Menni Ospitalea pazientearengan zentratutako ikuspegiagatik eta arreta medikoaren bikaintasunarekiko eta osasun mentalaren zaintzarekiko konpromisoagatik aintzatesten da. Bere lanak eragin positiboa izan du tokiko komunitatean eta eskualdean, osasun mentalarekin lotutako erronkei aurre egin behar dietenei laguntza eta itxaropena eskainiz.

Atal edo atal honenneutraltasuna zalantzan dago. Eztabaida orria erabil dezakezu neutraltasun zalantza horri buruzko iritzi trukea bideratzeko.

Arizmendi Ikastola

Debagoienan dagoen hezkuntza-erakundea da, bereziki Arrasate, Eskoriatza eta Aretxabaleta herrietan garatu zena. Euskarazko hezkuntza lehenesten duen ikastola-eredu bat da. Zeinak garrantzia kultural eta linguistiko esanguratsua duen eskualdean.

Arizmendi Ikastolaren historia 1960ko hamarkadaren amaieran hasi zen, Euskal Herriko testuinguru sozio-politiko eta linguistiko berezian. Garai hartan, euskarak erronka garrantzitsuak zituen aurrez aurre; izan ere, galtzeko arriskuan zegoen, asimilazio linguistikoko politikengatik eta espainiera hizkuntza nagusi gisa gero eta presio handiagoa zuelako. Gainera, euskarazko hezkuntza mugatua eta askotan debekatua zen. Ikastola 1969an sortu zen, eta Arizmendi izena hartu zuen, Jose Maria Arizmendiarrietaren omenez.

Urteetan zehar, Arizmendi Ikastolak hazten eta garatzen jarraitu du, bere hezkuntza eskaintza zabalduz eta aldaketa sozial eta kulturaletara egokituz. Euskara eta euskal kultura sustatzeko konpromisoari eutsi dio, eta bikaintasun akademikoa eta berrikuntza pedagogikoa bilatu ditu. Gaur egun ere, ikastola funtsezko zutabea da euskal hezkuntzan, bai eta komunitateak duen garrantziaren eta etorkizun inklusiboago eta anitzago bat eraikitzeko konpromisoaren adibide ere.

Oñatiko Unibertsitatea

OñatikoSancti Spiritus Unibertsitatea, Lege Soziologiako Nazioarteko Institutua (IISJ) bezala ere ezaguna dena, Oñatiko herri txikian dagoen erakunde akademikoa da, Gipuzkoako probintzian, Euskal Herrian, Espainian. Soziologia juridikoan eta gizarte-zientzietan espezializatutako ikerketa-zentroa da.

Oñatiko Unibertsitatearen historia 1980ko hamarkadan hasi zen, Dieter Simon irakaslea buru zuten akademiko eta legelari ospetsuek Lege Soziologiako Nazioarteko Institutua ezarri zutenean euskal hiri honetan. Institutu honen sorreraren atzean zegoen ideia bikaintasun-zentro bat sortzea izan zen, zuzenbidearen eta gizartearen arteko harremanen diziplinarteko azterketari eskainia.

Soziologia Juridikoko eta Gizarte Zientzietako ikerketa sustatzeko helburuarekin ezarri zen IISJ, baita eztabaida akademikorako eta hainbat herrialde eta diziplinatako akademikoen arteko ideia-trukerako espazio bat eskaintzeko helburuarekin ere. Hasiera-hasieratik, unibertsitateak mundu osoko ikertzaileak hartu ditu, eta mintegi, hitzaldi eta ikasketa-programa ugari antolatu ditu.

Oñatiko Unibertsitatea nazioarteko erreferente bihurtu da soziologia juridikoaren arloan, eta munduko hainbat lekutako ikasleak, akademikoak eta profesionalak erakarri ditu. Bere ikerketa-programek zuzenbidearekin eta gizartearekin lotutako gai ugari jorratzen dituzte, sistema juridikoen azterketa, justizia, giza eskubideak eta gatazken konponketa barne, besteak beste.

Bere ikerketa-lanaz gain, Oñatiko Unibertsitateak zeregin garrantzitsua izan du graduondoko ikasleen prestakuntza akademikoan eta esparru akademikoan kulturen arteko elkarrizketa eta nazioarteko lankidetza sustatzen.

Miguel Altuna Lanbide Heziketako Eskola

Bergaran aurkitzen da. Lanbide-heziketako programak eskaintzen ditu, ikasleak lan-mundurako prestatzeko hainbat eremutan.

Miguel Altuna Lanbide Heziketako Eskolaren historia XX. mendean hasi zen. Hezkuntza praktikoa eta lan-merkatura bideratua emateko helburuarekin sortua, eskolak eboluzionatu egin du eta denboran zehar egokitu egin da gizartearen eta ekonomiaren behar aldakorrak asetzeko.

ErakundeakMiguel Altunaren izena darama, lan eskubideen defentsan eta lanbide heziketaren sustapenean paper garrantzitsua izan zuen euskal politikari eta sindikalista nabarmenaren omenez.

Miguel Altuna Lanbide Heziketako Eskolak hainbat hezkuntza-programa eskaintzen ditu, besteak beste, administrazioan eta kudeaketan, informatikan, elektronikan, automobilgintzan eta ostalaritzan. Programa horiek ikasleei lan-merkatuan sartzeko edo goi-mailako hezkuntzarekin jarraitzeko behar dituzten trebetasunak eta ezagutzak emateko diseinatuta daude.Prestakuntza teknikoaz gain, eskolak trebetasun sozialak eta pertsonalak garatzen ditu, baita erantzukizun-balioak, talde-lana eta bikaintasunarekiko konpromisoa sustatzen ere.

Urteetan zehar, Miguel Altuna Lanbide Heziketako Eskolak hezkuntza-kalitatearekiko eta egungo lan-munduaren erronkei aurre egiteko ikasleen prestakuntzarekiko konpromisoari eutsi dio. Tokiko enpresekin loturak ezarri ditu ikasleei praktika profesionalak eta enplegu-aukerak eskaintzeko, eta, horrela, eskualdeko garapen ekonomiko eta sozialean lagundu du.

Mondragon Unibertsitatea

Euskal Herrian, Espainian, dagoen goi-mailako hezkuntzako erakundea da eta Mondragon Taldeko kidea da. Unibertsitatea 1997an sortu zen, nahiz eta sustraiak aurreko hamarkadetakoak izan.

Mondragon Unibertsitatea zabaldu egin da geroztik, eta bere eskaintza akademikoa dibertsifikatu du gradu, graduondoko eta etengabeko prestakuntzako programa ugari barne hartzeko ingeniaritzan, enpresetan, humanitateetan, eta teknologian, besteak beste. Gainera, unibertsitatea prestakuntza praktikoan, berrikuntzan eta industriarekiko lankidetzan duen ikuspegiagatik nabarmendu da.

Mondragon Unibertsitateak aintzatespen nazionala eta nazioartekoa irabazi du bikaintasun akademikoarekin, berrikuntzarekin eta garapen iraunkorrarekin duen konpromisoagatik. Mundu osoko hezkuntza-erakundeekin eta enpresekin lankidetzan aritu da, eta, horri esker, ikerketa-proiektuetan eta ikasleen mugikortasun-proiektuetan parte hartu du.

Debagoiena 2030 XXI. mendeko erronka globalei modu komunitarioan helduko dien aldaketa-mugimendua katalizatzeko diseinatutako asmo handiko proiektua da. Hainbat eragileren eta herritarren arteko lankidetzaren bidez, askotariko metodologia, proiektu eta ekimenak bultzatu eta konektatu nahi dira, erronka horietan eragin esanguratsua sortzeko.

2019an eskualde adimenduna, inklusiboa eta klimaren aldetik neutroa izateko egindako miaketan oinarrituta, proiektuak gaur egungo ikuspegirako lehentasunezkoak diren eragin-eremuak identifikatzen ditu. Arlo horietan askotariko gaiak landu daitezke, ingurumen-iraunkortasunetik hasi eta gizarteratzea eta berrikuntza teknologikoa barne, egungo eta etorkizuneko erronkei modu integralean heltzeko.

Mondragon Taldea, Mondragon Corporation edo Mondragon Co-operative Corporation izenez ere ezaguna, Arrasaten egoitza duen kooperatiba taldea da.1956anJose Maria Arizmendiarrieta apaizak eta ikasle talde batek sortua, Mondragon Taldea munduko kooperatiba-talde handienetako bat da.

Mondragon Taldea nazioartean ekonomia kooperatiboaren adibide arrakastatsu gisa onartua izan da, eta mundu osoko beste kooperatiba-erakunde asko inspiratu ditu.

2022aren amaieran, korporazioa 81kooperatibak, 8fundaziok,mutualitate batek, 12I+G zentrok, 4ikastetxek eta 104filialek osatzen zuten munduan, lau arlotan banatuta: finantzak, industria, banaketa eta ezagutza.

Eskualdeko berezkoeuskalkia sailkatuta dagoMendebaldeko euskara edo bizkaieraren barruan, sortaldeko multzokoaKoldo Zuazoren arabera. Ezaugarrien artean, hauek azpimarratu ditzakegu:

• Aditzak:"Emun", "fan", "aitatu", "eroan", "isiotu", "itxungi", "amaitu", "batu", "igarri", "jausi", "jarri" > "Eman", "joan", "aipatu", "eraman", "piztu", "itzali", "bukatu", "bildu", "nabaritu", "erori", "eseri".

• Hiztegia:"Aitajauna / aitaita" > "aitona","amandre / amama" > "amona","ahizta" > "ahizpa","abade" > "apaiz","udagoien" > "udazken","astegoien / astebukaera" > "asteburu","berba" > "hitza","artazi" > "guraize","atzamar" > "(be)hatz","behar" > "lan","berakatz" > "baratxuri","jaramon" > "arreta","larregi" > "gehiegi","oste" > "atze / ondoren","zela(n)" > "nola","adur" > "lerde","bits" > "apar","lapiko" > "eltze","papar" > "bular","korta" > "ukuilu","izara" > "maindire","gura" > "nahi","praka" > "galtza".

• Asteko egunak:"Martitzena", "eguaztena", "eguena", "egu(ba)koitza", "zapatua", "domeka" > "asteartea", "asteazkena", "osteguna", "ostirala", "larunbata", "igandea".

• Hilabeteak:"Ilbaltza","zezeila","bagila","garagarrila","agorrila","zemendia","gabonila" > "Urtarrila", "otsaila", "ekaina", "uztaila", "iraila", "azaroa", "abendua".

• "Norekin" atzizkian"-gaz" amaierarekin batera "-rekin" erabiltzen da, baina pluralean"-ekin" bakarrik, "-kaz" arrotza baita.

• "Alderantz" postposizioan,"-ru(n)tz" hobesten da "-rantza" baino.

• "Hauetan" baino"hone(i)tan" erabiltzen da (ónetan ahoskaturik, singularrerakoonétan izanda).

• "Edozer" eta "edonola"-ren ordez"zeozer" eta"zeozelan".

• "Neu", "neure", "neuri" eta"geu", "geure", "geuri" > "ni", "nire", "niri" eta "gu", "gure", "guri".

• "- ixa" > "-ia".Afarixa > afaria,ixixa > ia-ia.

• Artikulu determinatzailea markatuz, ahozkoan,"-ia" edo "-ie" amaieran:"Bukaeria" /"bukaerie" > "bukaera","alabia" /"alabie" > "alaba". Bizkaieraren beste aldaera batzuk dira "-ea", "-i" ("alabea", "alabi").

• "-(z)iño" > "-(z)io" (adibidez "manifestaziño", "komisiño", "erlijiño").

• "Jat", "jako", "jatzu", "jaku" > "zait", "zaio", "zaizu", "zaigu". Halaber, Bergaran eta Antzuolan bereziki, 'nor-nori' forma erabiltzen 'nor-nork' ordezkatuz. Adibidez "emun jat" > "emon deutsat" / "eman diot".

• Baita ere, "nor-nork" > "nor-nori":"Urten dot", "igon dozu" > "irten naiz", "igo zara".

• "Artxibau", "artikulau" > "artxibatu", "artikulatu".

• "Bigunketan", "eskaketan" > "biguntzean", "eskatzean".

Arantzazuko santutegiaOñatin (Gipuzkoa) dagoen Arantzazu auzoan kokatuta dago. Monastegi frantziskotarra da eta bertan ArantzazukoAma Birjina gurtzen da. Euskal Herriko kultura aniztasunaren erdigune bezala ezagutzen da. Bertatik hainbat artista pasatu baitira, eta, horrez gain, espiritualismoaren ondare garrantzitsua ere badelako. Arantzazu izena ez da hutsetik sortu, badauka bere esanahia haren atzean.1468 urtean Errodrigo Baltzategi artzainak Ama Birjinaren irudi bat aurkitu baitzuen arantza artean.

Gaur egun ere bere ondare historikoak utzitako berezitasuna gordetzen da bertan. Artista euskaldun ezberdinen obrak daude bertan. Esaterako,Eduardo Txillida, zeinak sarrera nagusiko ateak egin zituen; edota,Jorge Oteiza, Arantzazuko Apostoluen eskulturaren egilea.

Nahiz eta herri bakoitzak bere hedabide propioa daukan, Debagoieneeko komunikabide nagusia honako hau da:

• Goiena.eus^[32]

Komunikabide honen,Goiena Komunikazio Taldearen, egoitza Arrasaten kokaturik dago.

Mondra Arrasateko Futbol taldea,Kanpanzar Arrasateko Rugby taldea,Arrasateko Ointxe! Saskibaloi Taldea, Arrasate Dragoi Gimnasia Taldea,Arrasateko Eskubaloi Taldea, Arrasateko Areto Futboleko taldea, Arrasateko Atletiko Taldea, Arrasateko Igeriketa Taldea, Arrasateko Karate Taldea,Arrasateko Esku Pilota Taldea

Beti Busti Piraguismo Taldea, Bergarako Futbol Taldea, Bergarako Esku Pilota Taldea, Bergarako Saskibaloi Taldea, Bergarako Eskubaloi Taldea

Aloña Mendi Futbol Taldea, Aloña Mendi Saskibaloi Taldea, Aloña Mendi Areto Futbol Taldea, Aloña Mendi Atletismo Taldea, Aloña Mendi Eskubaloi Taldea, Aloña Mendi Espeleologia Taldea, Aloña Mendi Gimnasia Erritmiko Taldea, Aloña Mendi Igeriketa Taldea, Aloña Mendi Karate Taldea, Aloña Mendi Taldea, Aloña Mendi Esku Pilota Taldea, Aloña Mendi Tenis Taldea, Aloña Mendi Triatloi Taldea

Antzuolako Futbol Taldea, Antzuolako Atletismo Taldea, Peña Aiastui Txirrindularitza Taldea, Olalde Euskal Kirolak, Eperra Antzuolako Ehiza Taldea

Elgetako Futbol Taldea

UDA Futbol Taldea, Aretxabaletako Txirrindularitza Taldea, Aretxabaletako Esku Pilota Taldea

Eskoriatzako Areto Futbol Taldea, Eskoriatzako Saskibaloi Taldea

Arrasateko, jai nagusiakSan Juanak dira eta Ekainaren 23tik 26ra ospatzen dira. Horretaz gain,Urriko lehenengo ostiraleanMaritxu Kajoi izeneko eguna ere ospatzen da,txikiteroen eguna izaten da eta oso berezia izaten da, udalerri bakarra baita egun hau ospatzen duena eta kanpoko jende ugari hurbiltzen baita eguna ospatzera.

Aretxabaletako, jai patronalakAndramaixak dira etaabuztuaren 14,15,16 eta17an ospatzen dira. Halaber, aratusteak ere pisu handia izaten dute herrian. Inauterien aurreko asteburuanTxapel Txin Eguna ospatzen da, eta ondoren, inauteri egunean, igandea izaten dena, Kuadrilek eraikitako karrozen desfilea egiten da eta desfile horrekinTxino dantzak egiten du bat. Txino dantza hori urteko kinttuak egiten dute.

Eskoriatzako, jai nagusiak San Pedroak izaten dira eta Ekainaren 28tik Uztailaren 1era ospatzen dira. Kinttuak ere garrantzi handia izaten dute herrian eta Aretxabaletan bezala Otsailaren 5ean,Santa Ageda egunean herrikokintoak (urte horretan 18 urte betetzen dituzten neska-mutilak) koplak kantatuz eskean ibiltzen dira bezperatik. Azkenik, Santa Ageda egunean herriko plazan dantza egiten dute banaka, zein taldeka.

Bergarako, jai nagusiakPentekosteak dira eta Maiatzaren 26tik 30era ospatzen dira. Gainera, San Martzial Bergarako erromeriarik ospetsuena da. Eta baita herrikoiena ere, zentzu guztietan. Santuaren egunaren ondorengo igandean, edo egun horretan bertan jaieguna bada, eguerdian aurreskua dantzatzen da San Martzialen, eta familia eta kuadrillek bertara igotzen dira eguna jai giroan pasatzeko. Ilunabarrean, 21:00etako txupinazoarekin, herriko jaitsiera hasten da, txistulari, trikitilari eta txarangak alaituta.

Antzuolako, jai nagusiaMairuaren Alardea da,uztailaren hirugarren igandearekin bat egiten duen larunbatean ospatua. Horretaz gain, Otsailaren 3an San Blas eguna da, baina aste horretako larunbatean ospatzen da Basalde auzoko ermitan jaia. Katarro eta eztarriko gaitzen zaindari dela esaten da. Egun horretarako herriko okinek apropos egindako San Blas opilak eta kandelak bedeinkatzen dira.

Elgeta herriko jai nagusiak Ferixa Nagusixak dira.San Pedro egunaren hurrengo domekan izaten da feria eta jaiak eguenean hasten dira alkate txikiaren izendapenarekin. Bestalde, irailean herriko baserritarren azoka etasagardo eguna ospatzen dira.

Leintz Gatzagako jai nagusiak irailaren 8an izaten dira, Dorletako Amaren eguna, txirrindularien zaindaria. Azaroaren 13an aldiz, San Millan eguna ospatzen da, herriko parrokia San Millani eskainia dago eta. San Millan egunetik gertuen dagoen igandean urteko artisau feria antolatzen da, sanmilixanak.

Oñati Herriko jaiak San Migelak dira, irailaren amaiera aldera^[33]. Baina hiribilduko jairik ezagunenak Corpus Christi-koak dira, ekainaren erdialdean. Hamabosgarren mendetik hona behinzat, goiz horretan herriko patroia denSan Migel goiaingeruaren izenean meza ospatzen da, eta ondoren prozesio bat egiten da herriko kaleetan zehar, foruen enparantzan amaituz. Prozesioarekin batera dantzariek dantza tradizionalak eskaintzan dituzte.

• Esteban Garibai (Arrasate), historialaria
• Lope Agirre (Oñati) etaCristóbal Oñate (Oñati), esploratzailea
• Domingo Martinez de Irala (Bergara), esploratzailea eta kolonizatzailea
• Rodrigo Sánchez de Mercado de Zuazola (Oñati), apezpiku eta humanista.
• Andres Araotz (Oñati), eskultorea
• Juan Ochoa de Elexalde Heredia (Leintz Gatzaga), militarra

• Andrés de Elejalde (Leintz Gatzaga): militarra

• Pedro Antonio Olañeta (Elgeta), militarra.

• Maria Angela Telleria (Elgeta), gerrillaria
• Zoila Askasibar (Elgeta), inprimatzailea, editorea eta eerpublikar ekintzailea
• Martzial Agirre Lazkano, (Bergara) etaIsidoro Uribesalgo (Aretxabaleta), eskultoreak
• Telesforo Arantzadi (Bergara), zientzialaria
• Koldo Eleizalde (Bergara), pedagogoa eta idazlea.
• Nikolas Mugika Errasti (Bergara), margolaria
• Antero Apaolaza (Antzuola) etaBlas Pradere (Oñati), idazleak
• Jose Arana (Eskoriatza), enpresaburua
• Juan Esteban de Izaga (Leintz Gatzaga), politikaria

• 

  Jose Maria Arizmendiarrieta,Arrasateko kooperatiben sortzailea^[34]
• Telesforo Aranzadi (Bergara), zientzialaria
• Pedro Biteri (Arrasate), filantropoa
• Seber Altube (Arrasate), hizkuntzalaria
• Jokin Zaitegi (Arrasate),Izaskun Moyua (Oñati),Iñaki Aldekoa (Oñati),Jerardo Elortza (Oñati),Juan Martin Elexpuru (Bergara),Paulo Agirrebaltzategi (Oñati) etaJusto Garate (Bergara), idazleak
• Jon Odriozola (Oñati) etaMarkel Irizar (Oñati), txirrindularia
• Telesforo Monzón (Bergara),Rebeka Ubera (Elgeta), Eduardo Aparicio Zamarreño (Leintz Gatzaga),Ignacio Untzeta (Bergara) etaJose Luis Elkoro (Elgeta), politikariak
• Jon Sarasua (Aretxabaleta),Aitor Sarasua (Aretxabaleta),Juan Ezenarro Mendia (Antzuola),Jesus Alberdi (Bergara) etaAinhoa Agirreazaldegi (Elgeta), bertsolariak
• Ruper Ordorika (Oñati),Jon Zelaia (Oñati) etaKarlos Agirreurreta Rodriguez (Arrasate), abeslariak
• Felix Iñurrategi (Aretxabaleta),Alberto Iñurrategi (Aretxabaleta) etaAmaia Aranzabal (Bergara), mendizaleak
• Lorenzo Askasibar (Elgeta) etaKepa Akixo (Aretxabaleta), eskultorea
• Felix Aranzabal (Elgeta) etaKaxiano Ibarguren (Antzuola), soinujoleak
• Jon Markaide (Elgeta), astrofisikaria
• Aitor Elkoro (Elgeta),Beñat Rezusta (Bergara),Joseba Iñurrategi (Eskoriatza),Aitor Mendizabal (Antzuola),Jokin Etxaniz (Bergara) etaJose Maria Zezeaga (Bergara), pilotariak
• Oihana Kortazar (Elgeta), mendi-lasterkaria
• Josu Etxaniz (Elgeta),Jose Agustin Aranzabal "Gaztelu" (Bergara),Bixente Etxeandia (Aretxabaleta),Santi Idigoras (Oñati),Luis Maria Lopez Rekarte (Arrasate),Ritxi Mendiguren (Oñati),Agustin Aranzabal (Bergara),Andoni Zubizarreta (Aretxabaleta) etaIñaki Olartua (Elgeta), futbolariak
• Isabel Lete Landa (Bergara), moja
• Simon Arrieta Arostegi (Bergara) etaMartxe Arana (Aretxabaleta), margolariak
• Martin Garitano (Bergara),Idoia Etxeberria (Oñati),Ignazio Arregi (Oñati) etaAsier Aranguren (Aretxabaleta), kazetariak
• Mikel Laskurain (Bergara),Lourdes Bedia (Oñati),Yune Nogueiras (Bergara),Jorge Fernández (Arrasate),Edurne Azuara (Bergara),David Errasti (Aretxabaleta) etaMireia Gabilondo (Bergara), aktoreak
• Asier Altuna (Bergara),Aitor Arregi (Oñati) etaIban del Campo (Arrasate) zinemagileak
• Simon Artolazabal (Antzuola), organista.
• Ana Toledo (Antzuola),Miriam Urkia (Aretxabaleta) etaJesus Atxa (Aretxabaleta), euskaltzainak
• Cristobal Altube (Aretxabaleta), opera abeslaria
• Felix Iñurrategi (Aretxabaleta) etaAlberto Iñurrategi (Aretxabaleta), alpinistak
• Jose Milikua (Oñati), historialaria
• Luis Peña Gantxegi (Oñati) arkitektoa
• José Ramón Elizondo (Oñati) sukaldaria.
• Soledad Iparragirre (Eskoriatza),Josu Uribetxebarria (Arrasate) etaTxomin Iturbe Abasolo (Arrasate),ETAkideak

XXI. mendea

• Markel Irizar (Oñati),Mikel Aristi (Bergara),Garazi Estebez (Aretxabaleta) etaOihana Kortazar (Elgeta), txirrindulariak
• Aitor Lopez Rekarte (Arrasate),Oihana Aldai (Aretxabaleta),Jose Javier Barkero (Aretxabaleta) etaMikel Gonzalez (Arrasate), futbolariak
• Ines Osinaga (Arrasate),Oihana Arana (Eskoriatza),Mery May (Arrasate) etaEñaut Zubizarreta "Trigger" (Aretxabaleta), musikaria
• Haritz Gallastegi (Elgeta), irrati-esataria eta kirol-kazetaria
• Patrizia Vitelli (Arrasate), sukaldaritza influencerra
• Malen Osa (Oñati), mendi lasterkaria
• Beñat Barberena (Arrasate), saskibaloi jokalaria.
• Kepa Errasti (Aretxabaleta) etaMaría Cruickshank (Oñati), aktoreak
• Itziar Ugarte Irizar (Oñati), kazetaria

• 
  Oñati
• 
  Arrasate
• 
  Antzuola
• 
  Elgeta
• 
  Leintz Gatzaga
• 
  Oñati
• 
  Eskoriatza
• 
  Bergara
• 
  Arrasate

1. ↑/s̺akána/ ahoskatua(laguntza)
   Azentua: zorrotza bigarren silaban

• "Deba ibarreko euskeria" (Koldo Zuazo,1999).

• Gipuzkoako eskualdeen zerrenda

• Debagoieneko ataria
• Debagoieneko Mankomunitatea
• Goienaren webgunea.

	Gipuzkoakoeskualdeak
Gipuzkoako Bidasoa  • Debabarrena  • Debagoiena  • Donostialdea (Beterri-Buruntza  • Oiartzualdea)  • Goierri (Urola Garaia)  • Tolosaldea  • Urola Kosta (Urola Erdia)

• Debagoiena

• Txantiloi-deietan argumentu bikoiztuak erabiltzen dituzten orrialdeak
• Wikidatako koordenatuak dituzten artikuluak
• Lur entziklopedietatik osatu diren artikuluak
• Wikipedia:OSM zenbakia identifikatzailea duten artikuluak
• Pages using the Kartographer extension