Danimarkamonarkia konstituzionala da,demokrazia parlamentariotzat eratua. Herrialde zentralizatua da, baina Groenlandiak eta Faroeek autogobernua dute. Danimarka kontinentalean dautza erresumaren botere judizial, legegile eta exekutiboa. Faroeak erresumaren barnean dagoen herritar-komunitatea da; eta Groenlandia, bereizirik dagoen etaautodeterminazio eskubidea onartzen zaion herria.1973an DanimarkaEuropar Batasuneko kide bihurtu zen, baina Faroeek eta Groenlandiak kanpoan geratzea erabaki zuten.
Jutlandiako penintsulak eta zenbaituhartek (Sjaelland,Fionia,Vendsyssel-Thy,Lolland,Falster,Bornholm) osatua;Groenlandia etaFaroe Uharteak ere Danimarkaren menpe daude. 43.069 km² eta 5.167.000 biztanle (danimarkarrak, daniarrak). Hainbeste uharterekin itsasertz luzea dauka Danimarkak, 7.314 kilometroko ertza hain zuzen ere. Danimarkako inongo puntu ez dago itsasertzetik 52 kilometro baino urrunago. Bestalde, 68 kilometro luze den muga dauka Jutlandian Alemaniarekiko.
Danimarkan iparraldeen dagoen puntuaSkagen da, 57°43′23 iparraldera hain zuzen ere, hegoaldeen dagoen puntua, berriz,Gedser,Falster uhartean.Bornholm uhartea, berriz, Danimarkako uharteditik urrun samar dago,Baltikoan ondo sartuta. Urrutiago daude oraindik Faroeak eta Groenlandia, hauekOzeano Atlantikoan.
Lurralde zapala da (gune gorena: Ejer-Bavnehøj, 172 m). Ibai eta erreka ugari daude, laburrak direnak. Klima ozeanikoa du, heze samarra; izan ere, itsasoz inguraturik dago, mendebaldeanSkagerrak itsasartea baitu eta ekialdean, aldiz,Kattegat itsasartea.
VIII. mendetik X.eraino, daniarrei, suediarrei eta norvegiarreibikingoak zeritzen. Europa osoan barna ibili ziren, kolonizatzen, arpilatzen eta salerosten.
X. mendean Harald erregeak Danimarkako lurraldea kristautu eta batu zuen, eta1017an haren ilobaKanuto Ingalaterrako koroaz jabetu eta Ingalaterra, Danimarka etaNorvegia elkartu zituen Danimarkako Erreinuan. Kanuto II.a hil ondoren (1036), ordea, berriro bereizi ziren hiru estatuak.
Erdi Aroan elizaren eta erregeen arteko loturak estutu ziren eta feudalismoa finkatu zen. XII-XIII. mendeetan Valdemar etxearen eskutik Danimarkako koroa Europako iparraldean nagusitu zen.Absalon apezpikua izan zen garai hartako estrategarik handiena,Itsaso Baltikoko piratekin bukatu eta itsasoz haraindikoEstoniako lurrak konkistatuz. Ordukoa daDannebrog banderaren kondaira ere. Itsaso Baltikoaren gaineko kontrol honi esker ekonomia asko indartu zen eta urte oparoak izan zituen, bainaAlemaniako merkatari-hirien ezinikusia irabazi zuen eta1343. urteanHansa ligak Danimarkari gerra deklaratu eta garaipena lortu zuen. Valdemar IV.ak bere lurren subiranotasuna mantentzeko kalte-ordain handiak onartu behar izan zituen.
1397. urtean Margarita I erreginakNorvegia,Suedia eta Danimarkako monarkiak batu zituenKalmarko Batasunean Estatu handi eta boteretsua osatuz. Suedirarren eta daniarren arteko lehia ordea handia zen eta hainbat matxinaden ondoren Suediak askatasuna lortu zuen 1523an. Norvegia eta Danimarkak elkarrekin jarraituko zuten 1814 arte.
1520. urtearen inguruanLuteranismoa iritsi zen Eskandinaviara.1534 eta1536 arteko gerra zibilak protestanteen garaipena ekarri zuen. Nobleek apezpiku katolikoak atxilotu zituzten eta abade-etxe eta monasterioak konfiskatu. XVI. etaXVII. mendeetanKristian IV.a erregearen eskutik Danimarkak borroka ugaritan hartu zuen parte hegoaldean indarra hartzen ari zen katolikoen aurka eta iparraldean gero eta indartsuagoa zen Suediaren aurka.
1849 arteabsolutismoa izan zen nagusi, eta lehenago eskuratutako hainbat lurralde galdu zituen;Napoleonen gerretan haren alde borrokatu ondoren Norvegia eman behar izan zion Suediari (Kielgo ituna,1814), eta Schleswig eta Holstein galdu zituen1864an.XIX. mende bukaeran gizarte aldaketa sakonak izan ziren: industriaren hazkundearekin batera langile migrazio handiak gertatu ziren, sindikatuak sortu ziren, nekazaritza eraberritu zen eta legedi aurrerakoia ezarri zen.
Neutrala izan zenLehen Mundu Gerran, eta neutral iraun nahi izan bazuen ere,Hitlerren osteek inbaditu zuten1940an.Naziek daniarrekin elkarlana bultzatu nahi zuten hala ere, eta1943an hauteskundeak egitea ere onartu zieten, alderdi komunista kanpoan utzita izan arren. Naziek beren aldetik juduak atxilotzeari ekin zioten eta askokSuediara ihes egin zuten.Normandiako Lehorreratzea gertatu zenean, naziak beldur ziren polizia daniarrak arazo bihurtuko ote ziren eta denak atxilotzea erabaki zuten. Gehienek hala ere Suediara alde egin zuten baina atxiloturiko 2.000 poliziak Alemaniara deportatuak izan ziren eta gehienak ez ziren itzuli. Daniar erresistentziako burua zen Ole LippmanekErresuma BatukoRoyal Air Forcerekin batera planifikatu zuen Kopenhagen zeuden alemaniarre egoitzen aurkako aire erasoa.1945ekomartxoaren 22an izan zen. 123 zibil hil ziren (hegazkin batek nesken eskola baten kontra jo baitzuen) eta 26 preso politikotatik 18k ihes egitea lortu zuten.
Nazio Batuen Erakundeko (1945) eta NATO-ko (1949) kide da, etaEuropako Ekonomia Erkidegoko kidea1973tik.1992an Maastrich-eko Itunari ezezkoa eman zion Danimarkako herriak, baina baietz esan zion1993an. Urte horretan sozialdemokratek koalizio gobernua eratu zuten, Poul Nyrup Rasmussen sozialdemokrata Lehen ministro dela.
1849an Danimarkakomonarkia konstituzional bihurtu zen. Erregea (edo erregina) estatuaren batasun-ikur garrantzitsuena den arren, funtzio protokolarioak dituen pertsonaia bat da, botere exekutiboa erabat gobernuaren esku baitago.
1953tik aurrera Danimarkako botere legegilea ganbera bakarreko parlamentuaren esku dago. Parlamentua herritarrek aukeratzen dute gutxienez lau urtetik behin, nahiz eta lehen ministroak hauteskundeak aurreratzeko ahalmena duen. Parte hartze handia izan ohi da hauteskundeetan, % 85 ingurukoa. Sistema proportzionala denez, botoen % 2 baino gehiago lortzen duten alderdi guztiak ordezkatuta daude parlamentuan, baitaFaroe Uharteak etaGroenlandiako ordezkariak ere.
Alderdi asko dauden arren, garrantzitsuenak sozialdemokratak eta liberalak dira nagusi. SozialdemokratekBigarren Mundu Gerratik 1982ra eta 1993tik 2001era agindu zuten. Tradizioz langile alderdia izan arren, egun klase ertainen ordezkariak dira gehienbat. Liberalek (popular-kontserbadoreekin batera) 1982tik 1993ra eta 2001tik aurrera gobernatu dute azken hauteskundeetaraino. Hauteskunde hauek 2011eko irailaren 15ean izan ziren eta liberalek irabazi bazuten ere, sozialdemokratek osatu dute gobernua beste bi alderdirekin batera.Helle Thorning-Schmidt lehen ministro izatea lortu duen lehen emakumezkoa izan da.
Danimarka 5 eskualdeetan banatzen da. 2007tik aurrera ezarri zuten banaketa administratibo mota hau. 2007ra artekonderritan banatzen zen herrialdea. Hona hemen egungo eskualdeen zerrenda:
Nahiz eta Danimarka estatu zentralizatua den, Faroe uharteei eta Groenlandiari autonomia eman zitzaien 1948 eta 1979 urteetan hurrenez hurren. Aurretikkonderri estatusa zuten. Gaur egun, bi autonomiadun lurralde horiek, beraien gobernu eta legebiltzar propioa dute. Hala ere,Danimarkako Parlamentuan bi eserleku ditu lurralde bakoitzak.
Danimarkan 5.557.709 biztanle daude. Bi metropoli eremu handi daude, Kopenhagekoa (%33,8) eta Århuskoa (%22,3), bien artean herrialde osoko populazioaren erdia gainditzen dutelarik. Ondorengo datuak 2012ko erroldakoak dira.
Danimarkako biztanle gehienak jatorri germaniar-gotikoa dute,historiaurrean bertan bizi ziren leinuen ondorengo dira.Groenlandianinuit jatorriko herritarrak daude, baitaFeroe Uharteetako herritarrak ere.
Inmigrazio tasa %6 ingurukoa da. %96 baino gehiago arraza zurikoa da (daniarra edoEuropako beste herrialderen batekoa). GainerakoakAfrika edoAsiatik etorritako etorkinak edo beraien ondorengoak dira.
Daniera da estatuko hizkuntza ofiziala, eta Danimarka osoan hitz egiten da.Alemana hegoaldeko zenbait lurraldetan hitz egiten da.
Erlijioz, daniar gehienak (%84) Estatuko Elizako kide dira (luteranoak). Gainerako gehienakkatolikoak dira. Hala ere, etorkinen arteanmusulmanak gero eta gehiago dira, biztanleria osoaren %3 inguru.
Ekonomiaren oinarriak nekazaritza (laboreak, patata), abeltzaintza eta industria (nekazaritza gaiak, kimika, botika gaiak, mekanika gaiak) dira. Arrantzak ere garrantzia du. Biztanleen bizi maila garaia da, orohar.
Kopenhage hiriburuaEskandinavia-Baltiko eskualdeko ekonomi zentru indartsua da, izan ere 50 kilometroren barruan 3'5 milioi biztanle izanik Europa iparraldeko hirigune populatuena baita. Horrela,Suedia eta DanimarkarenBarne produktu gordinaren %25a ekoizten du. Atzerriko 2.100 konpainia finkatu dira Kopenhagen, jarduera desberdinak betetzen dituztenak. Sektore garrantzitsuamedikuntza, biologia eta ikerketak osatzen dute, horregatik sarritan eman izan zaio "Medicon Valley" ezizena.
Izan ere, Novo Nordisk farmazia taldeak herrialdeak berak baino balio handiagoa du ekonomikoki, eta herrialdeko gainerako ekonomia arloei eta konpainiei gailentzen zaie. 2023ko urri hasieran, Europako burtsan beste edozein konpainiak baino balio handiago zuen.[2]Ontzigintza ere aipatzekoa da, bertan baitago munduko ontzigile nagusia denMaersk konpainiaren egoitza nagusia. AzkenikMicrosoft konpainiak Europa Iparralderako egoitza bertan ezarri du.
Energia ustiaketari dagokionez,Ipar itsasoanpetrolio ugari du eta munduko exportatzaileen artean 32.a da. Argi-indarra sortzekoikatza erabiltzen badu ere, dagoeneko ekoizpenaren % 25-28ahaize-sorgailuek sortzen dute.
Danimarkan garraioaren inguruan egindako lanik garrantzitsuenak uharte arteko zubiak izan dira, izan ereBelt Handiko zubia (Europako luzeena, munduko hirugarrena) etaØresund zubiari eskerEskandinavia Europa kontinentalarekin errepidez eta trenbidez lotzea lortu baita.
Kopenhageko aireportua Eskandinavia guztiko handiena da, eta herrialdeko hiri handi guztiek beren aireportua ere badute.
Danimarka ingurugiroa etaenergia berriztagarrietan aintzindaria den herrialdea da. 70. hamarkadan energiaren %50aenergia eoliko bidez lortzeko helburua finkatu zuen eta gaur egun jadanik %20ra iritsi da, mundu mailan bosgarrena, indar elektrikoaren kontsumoan 56. izan arren. HorretarakoJutlandiako mendebaldeko kostan hamar itsasparke eoliko ditu, tartean munduko bigarren handiena denHorns Rev 2 bere 91haize-sorgailuekin,Esbjergetik 60 kilometrotara itsasoan barrena. Mundu mailako haize-sorgailuen ekoizle handiena ere bada, merkatu guztiaren %38a (2003) ekoizten duelarik.
Samsø irla bereziki da aipagarria, izan ere bertako biztanleen elektrizitatea %100ean energia eolikoak sortzen baitu (10 aerosorgailuko itsasparkea dute) eta beroaren %75a berrizeguzki-energia etabiomasa-energiarekin lortzen baitute.
Filosofoen arteanSøren Kierkegaard da nagusi. Bere pentsakerak eragin handia izan zuen ondorengo Eskandinaviako eta Alemaniako idazle eta filosofoetan.
Herrialdeak eta hiriburuak musika tradizio luzea daukate, eta Danimarkako Erret Orkestra munduko zaharrenen artean dago.Carl Nielsenek (1865-1931) sei sinfonia eta biopera idatzi zituen. Ballet arloan,August Bournonville azpimarratzekoa da. Kopenhageko jazz jaialdia, Aarhusekoa, Roskilde Festival eta Aalborgeko Blues Festival ezagunak dira Europa eta mundu mailan. Azkenik, Lars Ulrich, Metallica taldearen baterista, Rock and Roll Hall of Fame-n sartu den lehenengo daniarra izan da.
Zinema mailanLars von Trier eta beste zenbait zuzendarikDogma95 proiektua aurrera atera zuten1990eko hamarkadaren hondarretan eta hau izan da daniar zinemagintza famatu egin duen proiektua. Hauek baino lehen, nabarmentzekoa daBille August (Pelle the Conqueror,1988), Oscar eta Urrezko Palma sariak irabazi zituena. Halaber, oso aipagarria daMundu hobe batean (Susanne Bier,2010), ingelesa ez den hizkuntzaz egindako filmik onenaren Oscar saria eskuratu zuena.
Eskubaloiari dagokionez nesken selekzioa da aipagarriena,Olinpiar Jokoetan hiru urre, eta Munduko Txapelketa bat ere irabazi baitute, baita Europako hiru txapelketa ere. Mutilen selekzioak 2008 eta 2012koEuropako txapelketak irabazi ditu eta 2011.koMunduko Txapelketan bigarrena izan da.
.svg)
