| Calahorra | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Errioxako udalerria | |||||||||||
 | |||||||||||
| |||||||||||
| Administrazioa | |||||||||||
| Estatu burujabe |  Espainia | ||||||||||
| Autonomia |  Errioxa | ||||||||||
| Alkatea | Francisco Javier Pagola Saenz(en) | ||||||||||
| Izen ofiziala | Calahorra | ||||||||||
| Posta kodea | 26500 | ||||||||||
| INEk ezarritako kodea | 26036 | ||||||||||
| Herriburua | Calahorra (municipal capital)(en) | ||||||||||
| Geografia | |||||||||||
| Koordenatuak | 42°18′12″N1°57′53″W / 42.303333333333°N 1.9647222222222°W /42.303333333333; -1.9647222222222 | ||||||||||
 | |||||||||||
_-_Municipality_Map.svg) | |||||||||||
| Azalera | 93,57 km² | ||||||||||
| Altuera | 358 m | ||||||||||
| Mugakideak | Aldeanueva de Ebro,Autol,Quel,Pradejón,Sartaguda,Andosilla,San Adrián etaAzagra | ||||||||||
| Demografia | |||||||||||
| Biztanleria | 25.064(2024) 70 (2023) | ||||||||||
| |||||||||||
| Dentsitatea | 268 bizt/km² | ||||||||||
| Informazio gehigarria | |||||||||||
| Ordu eremua | UTC+01:00 etaUTC+02:00 | ||||||||||
| Hiri senidetuak | Monte Compatri etaCaussade | ||||||||||
| Matrikula | VI | ||||||||||
| ayto-calahorra.es | |||||||||||
CalahorraErrioxako (Espainia) ipar-ekialdekoudalerri bat da,Ebro ibaiaren eskuin ertzean kokatua. 2020ko erroldaren arabera 24.531 biztanle zituen eta horren ondorioz Errioxako udalerrien artean bigarrena da populazioz,Logroño hiriburuaren atzetik.Errioxa Behereko hiri garrantzitsuena da.
IV-V. mendetik aurrera Calahorrako diozesiaren egoitza izan da eta antzina haren menpe zeudenKantauri itsasora arteko lurrak[1].
Udalerria izendatzeko,euskarazKalagorria izena ere erabili izan den arren,Euskaltzaindiak ez du ontzat ematen.[2]
BaskoienKalakorikos hirian du jatorria. Haren gainean erromatarrekCalagurris Nassica Iulia hiria eraiki zuten. 1199ko Donemiliagako bula bateanCalagurra aipatzen da[3].
Etimologia ez da zehazki ezagutzen eta hainbat hipotesi azaldu dira.
Txanpon-etxea izan zuen eta haietanKA-L-A-KO-R-I-KO-S izena azaltzen da.
CalahorraCidacos ibaiak Ebro ibaiarekin bat egiten duen puntuan kokaturik dago. Hiriaren alde zaharra 358 metrotako altuera duen muino baten gainean dago, Ebroren hegoaldean. Hiria harresietatik kanpo hedatzen hasi zenean muinoareen azpialdean egin zuen. Hasieran hiri errotamarreko zirkua eraiki zen han eta ondoren diozesia eratu zenean katedrala eta apezpikuaren egoitza Ebroren ertzean eraiki ziren.
Muinotik Ebroren ertzeko lautadak kontrolatzen ziren eta antzinatik izan du nekazal jarduera nabarmena, Cidacos eta Ebro ibaiek lur aberatsa sortzen baitute. Ekialdean hirigunetik kilometro gutxitara Recuenco aintzira aurkitzen da.
Calahorran aurkituriko populazio aztarnarikMousteriar garaikoak dira.Sorbán arkeologia eremuan migrazio indoeuroparren aztarnak aurkitu dira eta Burdin Aroan finkaleku zeltiberiarra izan zela dirudi.
K.a. II. mendean Caton jeneralerromatarrak Ebro haraneko leinu guztiak menperatu edo aliatu bihurtu zituen. Garaiko agiri batzuetanCalagurris/Kalakorikos, hirizeltiberiar gisa azaltzen da eta beste batzuetan hiribaskoi gisa.Tito Livio historiagilearen arabera,vasconum ager lurraldetik kanpo zegoenez, ez bide zen baskoia. K.a. 76. urteanEstrabon greziar historiagileak hiri baskoia dela dio, ordea (Str. III, 4, 10).
Calagurrisen ondoan zeudenCascantum etaGraccurris ere hiri baskoiak ziren ordurako[9]. K.o. II. mendeanKlaudio Ptolomeok hiri baskoia zela berretsi zuen (Ptol. 2. 6. 66).
Antzinako hiriaren gainean eta hiriaren ekialdeanCalagurris berria eraiki zuten erromatarrek. K.a. 171. urteanNassica titulua gehitu zion Publio Cornelio Escipión Nasica eta K.a. I mendeanIuliaJulio Zesar enperadoreak.
_as_20804.jpg)
Sertorioren gerra garaian Sertorio jeneralaren alde egin zuen.Ponpeio jeneralaren armadak hiria setiatu zuen K.a. 72. urtean eta hiritarrek nahiago izan zuten gosez hil errenditzea baino. Salustioren kroniken arabera kanibalismoraino iritsi ziren.
Halakoa zen Calahorrak Erromari zion leialtasuna,Zesar Augusto enperadorearen babesa eskuratu zuela eta kalagurritar soldaduekin destakamendu bat osatu zuela[10]. Horri eskermunicipium civium Romanorum bihurtu zen eta biztanleek erromatar hiritartasuna eskuratu zuten. Hiria harresietatik kanpora zabaltzen hasi zen. Bazituen erromatar hirien eraikin publiko tipikoak, hala nola tenpluak, foroak, termak, kloakak, teatroak, anfiteatroak eta baita zirkua ere. Justizia administrazioaren egoitza Calagurrisen zegoen eta txanpon-etxea ere sortu zuen; dirua hiru garai historikotan egin zuen:
Guztira 33 txanpon eredu aurkitu dira.
Baskoniarren hiri garrantsitsuenetako bat zenez erromatarren garaian iritsi zen kristautasuna Calahorrara. III. mendearen amaieran bi legionario erromatar kristau bihurtu ziren Calahorran eta horregatik burua moztu zieten. Haien buruak Ebro ibaira jaurti zituzten eta kondairak dio korrontearen kontra ibaian gora egiten hasi zirela. Legionario haiek San Emeterio eta San Celedonio ziren eta gaur egun Calahorrako patroi sainduak dira.Prudentius poetak ematen digu martirioaren berri.
IV. mendean Calahorran apezpikuaren egoitza ezarri zen. Bere menpeko lurraldea oso zabala zen, Errioxaz gainHego Euskal Herri ia osoa hartzen baitzuen. Izena ezagutzen den aurreneko apezpikua Silvino da, 463. urtearen inguruan izendatua izan zena. Musulmanen erasoen garaian (VIII. mendean) Donemiliaga Kukulara pasa zen egoitza eta geroago, Naiarara.1170ean berriz itzuli zen Calahorrara.
Leovigildo errege bisigodoak568 eta586 artean Calahorra eta gainerako hiri errioxarrak bere erresuman sartu zituen.714an musulmanek konkistatu zuten. Hurrengo mendeetan hainbat konkista izan zituen eta XI. mendeanAlfontso VI.a Gaztelakoak eskuratu zuen. Hiri forua berak eman zion. Behe Erdi Aroan muga izateari utzi zion: hiri gotortu gisa garrantzia galduz joan zen arren, Calahorrako apezpikuak gero eta indar handiagoa izan zuen, Erresuman eragin handia izaterainokoa.1366anHenrike II.a Gaztelakoa bertan errege izendatu zuten.Alfontso X.ak asteroko merkatua egiteko pribilejioa eman zion[11].
Judutegi handi bat ere izan zuen hiriak. XI. mendean iritsi ziren aurreneko juduak eta XIV. menderako 600 biztanle inguru zituen.
Errege-erregina Katolikoek Espainia guztia konkistatu zutenean erlijio uniformetasuna hartu zuten helburu eta juduak kanporatzea etaInkisizioa sortzea erabaki zuten. Calahorrako juduak1492an kanporatu zituzten eta1580ko abuztuaren 25ean ijitoak kanporatzeko eskaria egin zuen udalak. Calahorra elizbarrutiko hiriburua izanik Inkisizioaren epaitegi bat bertan ezarri zen.1521 eta1570 artean 30 sorgin erre zituen. 1570ean Logroñora aldatu zen Inkisizioaren epaitegia[12]. XVI. mendearen amaieran, izurrite batek hiria nabarmen kaltetu zuen.
1672anParte del Atlas Mayor o Geographia Blaviana Que contiene las Cartas y Descripciones de Españas liburuan Calahorra ere deskribatzen da. 1.600 biztanle zituen orduan, harresiak inguratzen zuen eta lau ate zituen. Katedralaz gain, lau parrokia eta hiru komentu zituen, bi fraideenak eta bat, monjena[13].
XVIII. mendea oso oparoa izan zen eta garai hartakoak dira Calahorran dauden eraikin ugari.
XIX. mendean, telegrafoa (1862), trena (1863), posta zerbitzua (1868) eta kontserba industria ezarri ziren Calahorran. Aldi berean, Logroñok nagusitasuna hartu zuen Errioxako hirien artean eta Calahorra Errioxa Behereko hiri garrantzitsuena izatera mugatu zen.1959anRedondako Andre Mariaren kolegiatak konkatedral izendapena jaso zuen eta une horretan Logroño bihurtu zenCalahorrako eta La Calzada-Logroñoko elizbarrutiaren egoitza[14].
Ebroren haranean kokaturik dagoenezKantauriar isurialdea etaMediterranear itsasertzeko hiriak lotzen dituzten bideetan kokaturik dago.N-232 errepideak etaAP-68 autopistakLogroñorekin etaBilborekin (mendebaldean) etaZaragozarekin (ekialdean) lotzen dute.AP-15 autopistak etaN-121 errepideak Iruñearekin lotzen du.
Autobuses Olloqui autobus konpainiak CalahorraFunesekin batzen du, honako ibilbidean:
RENFE enpresaren Zaragoza-Bilbo trenbideakgeltokia du[15]. Antzina, Cidacos ibaian gora zihoan trena ere bazuen, baina1960an bertan behera geratu zen eta egun bide berde bat eraiki da bertan CalahorratikArnedillo herrira doana[16].
Calahorrako ekonomia nekazaritzan oinarritzen da.Barazkiak,piperrak etafruita dira ekoizten diren produktu nagusiak. Espainia iparraldeko produktu horien banatzaile nagusia da etaCapital de la Verdura ("Barazkien hiriburua") ezizena eman zaio[17].Alfontso X.a Jakintsuak XIII. mendean merkatua egiteko pribilejioa eman zion. El Raso plazan egiten da, eta horrela deitzen zaio, saldu beharreko barazkiak lurraren gainean ("al raso") jartzen direlako.
Nekazaritzako produktuen inguruan, kontserba industria eraiki da. Zapatagintzak ere munta du, ondokoArnedorekin batera. Bestelako industria batzuk ere ditu, gehienak "Tejerías" industrialdean.
_2.jpg)
Calahorran San Emeterio eta San Celedonioren omenezko jaiak ospatzen dira neguan (martxoaren 1-3) eta udan (abuztuaren 25-31). Sei lagunarte edopeña daude hirian eta bakoitzak bere koloreko zapi eta blusa ditu;Peña Philipsgorria (zaharrena da),Peña de El Solberdea,Peña Calagurritanabeltza,Peña Riojanaurdina,Peña El Hambregranatea etaPeña La Mozaarrosa[24].Peña Philips da denetan zaharrena.
Aste Santua oso entzutetsua da eta2014an Interes Turistiko Nazionaleko Jai izendatu zen. La Cofradía de la Vera Cruz elkartea antolatzailea da eta 16pasok egiten dute prozesioa. Aurreko asteburuan merkatu erromatarra ospatzen da[25].
Calahorran hainbat museo eta interpretazio gune daude: aipagarrienaErromanizazioaren museoa da (Museo de la Romanización). Alde zaharrean dago, 1930eko hamarkadan eraikitako "Casa del Millonario" eraikin modernistan.1984an inauguratu zen. K.a. IV eta K.o. IV mendeen artean aurkituriko mila pieza arkeologiko inguru daude ikusgai. Elementu aipagarrienak Herkulesen burua (K.a. 500) eta la Dama Calagurritana (K.o. II. mendea) dira[26].
Calahorrako katedralaren klaustroan Elizbarrutiko museoa (Museo Diocesano) eraiki zen. Errioxako elizetan aurkituriko altxorrak daude, erretaulak, irudiak, urrezko gailuak, sagrarioak, kalbarioak... Aipagarrienak XII. mendeko Biblia bat,Henrike IV.ak emandako "Custodia del Cipres" (XV. mendea) eta torah judu bat dira[27]. "Casa Santa" interpretazio zentruan kristautasunaren hastapenak erakusten dira, tartean san Emeterio eta San Celedonio martiriak[28]. Aste Santuko pasoen erakusketa iraunkorra ere badago San Francisco elizan.
Barazkien museo bat ere dago (Museo de la verdura)[29].
Calahorrako baratzeetako produktuek osatzen dute hiriko gastronomiaren oinarria, eta jaki tipikoena garaian garaikomenestra da. Calahorrakoazaloreak tokiko babes izendapena du[30]. Udazkenean piperrak batzen dira eta kalean egurrezko edo ikatz begelalezko sutan erretzen dira[31].
Barazkiez gain, arkumea eta odolki gozo pinoidunak ere jaten dira.
Azkenburukoetan, aipagarriak dira magdalenak, mantekatuak eta "pastel calagurris"arbendolezko pastela[32].
Hiriko kirol taldeaClub Deportivo Calahorra da.1923an sortu zen eta futbol taldeak Bigarren B mailan jokatzen du azkenaldian.2001. urtean bigarren mailarako igoera fasea jokatu zuen. La Planilla futbol zelaian jokatzen du: La Gaunasen ondoren, Errioxako estadio handiena da, 4.200 ikuslerentzako tokia baitu[33].
Caussade (Tarn eta Garona) (Frantzia) (1991)
Haussa (Mendebaldeko Sahara) (1996)
Monte Compatri (Italia) (1998)
.svg)
.svg)
.svg)
