| Mota | talde etniko historiko |
|---|---|
| Hedapen mapa | |
 | |
Beroiak erromatarren aurreko herria izan zirenIberiar penintsulakoBrontze etaBurdin Aroan. Bai iturri klasikoek, bai ikertzaile modernoek, beroiak herri zelta bat zirela uste dute, nahiz eta herrizeltiberiarren artean ez egon.[1][2][3][4]
Etnia horren muga geografikoak ez dira zehatzak,Ebro ibaiaren sakonunean lurralde handi bat hartzen zuten,Toloño mendilerrotikCidacos ibairaino, eta gaur egungoAraba,Burgos,Errioxa etaNafarroaren zati bat hartzen zuten. Herri horretako hiri garrantzitsuakOliba edo Libia,Tritio Metallo etaVaria izan ziren. Azken horiVianako udal mugapeko La Custodiako aztarnategi arkeologikoarekin identifikatutako hiri nagusia da, eta haren defentsa-gotorlekuaKantabria mendian egon zitekeen.[5][6][7][8][9] Geroago, Beroien lurralde zaharrean eta Varia kokalekuaren ondoan,Vareiako erromatar populazioa fundatuko zen, hipotesi batzuen arabera.[9]
Ptolomeo,Estrabon,Aulo Hircio edoTito Livio bezalako historialariek deskribatu zituzten, besteak beste. Tito LiviokSertoriar Gerren K. a. 76ko kontakizunean aipatzen ditu,Sertorioren eta haren armadaren etsai gisa.[10] Estrabonek bere identitate zeltiko esplizitua aipatzen du, eta Aulo Hirciok,Bellum Alexandrinum liburuan, gerlari beroiek Erromarekiko zuten grina eta fideltasuna adierazten du.[11][12]
K.a. 72tik aurrera desagertu ziren herri gisa iturri klasikoetan, Sertorioren gerra amaitu ondoren, nahiz eta herri batzuek denbora batez beren kultura mantentzen duten erromanizazio berantiarraren ondorioz.
Migrazioak gertatu ziren uneari etaiberiar penintsula kolonizatu zutenprtotozelten jatorriari buruzko zenbait hipotesi daude; funtsean, hirutan laburbiltzen dira. LehenengoaHenri d'Arbois de Jubainvillena da, toponimoei jarraituz, liguriarrekin lotu zuena. Jatorriz, beraz, kolonizazio hartakoakligurrak izango ziren, eta ez indoeuroparrak,Adolf Schultenen arabera, ligurrak ez baitziren indoeuroparrak. Bigarren hipotesia,Julius Pokornyk defendatzen zuen eta hipotesi horren arabera, kolonizatzaileak indoeuropariliriarrak izan ziren, eta ibai-ibilguetan barrena hedatuko ziren, K.a.1100 inguruan. Geroago,K.a. 500 eta K.a. III. mende bitarteko denbora-tartean, beste olatu zeltiko batzuk iritsiko ziren.
Azkenik,Pedro Bosch Gimperaren beste hipotesi bat proposatu zuen. Arkeologo katalanak etaJordi Maluquer de Motesek historialari katalanak bi olatu handi izan zituen emigrazio etengabeaz hitz egiten dute. Lehenengo emigrazioan,kutxazelaien kulturako indoeuroparrak iritsi ziren penintsularaK.a.900. etaK.a.600 urte bitartean,Ekialdeko Pirinioetan barrena, ekialdetik ilirioek presionatuta. Bigarren olatu handia Mendebaldeko Pirinioetan barna iritsiko zen, hiru une desberdinetan: hasieran,K.a. 650 inguruan,Westfaliako zelsiar (Westafaliako zeltogermaniarrak) talde bi iritsiko ziren, bata, Ebroko linea okupatuz, Aragoiraino hedatu zena, eta bestea,Pancorboko haitzarteetatik mesetarantz sartuz (Las Cogotas,Numantzia),Tajo,Portugal,Extremadura eta abarretatik hedatu zena, penintsulako hego-mendebaldeantartesiarrekin bat egiteraino; bigarren olatu horretako bigarren unean,K.a.600 inguruan, Mendebaldeko Pirinioetatik beste talde bat sartu zen, beste herri germaniarren presioarengatik Gaztelako mesetako iparralderantz,Galiziarantz etaSalamanca, Extremadura (betoiak) etaTeruel (turoiak) eskualdeetara; eta hirugarren unean,K.a. 570 inguruan,Rin Behereko etaMoselako herri zelta belgikarren iritsi ziren, Ebro, Pirinioak etaKantauri itsasoaren artean kokatu zirenak (versioiak,autrigoiak,karistiarrak, nerbioak,bakzeoak, etab...). Hipotesi horren arabera,beloiek etatitioekJalónen behera egin zuten, etalusoiak zelta bilakatu zituzten, aurretik ez baitziren.
Beraz, hipotesien arabera,beroiak Indoeuropar Iliriako herri zeltetatik etor zitezkeen. Herri horiei, seguruenik, zeltogermaniar, sefe eta zelta belgikarrak gehitu zitzaizkienBrontze etaBurdin Aroan, zenbait unetan. Herri horiek arbasoekin nahasiko ziren pixkanaka, Burdin Aroko bigarren etaparaino, herrihallstattiar eboluzionatu bat edo posthallastatiar bat sortuz, generikoki zeltiberiar gisa ezagutzen duguna, erromanizazioa baino lehen.
Beroiak zeltiberiarrak ote ziren ala ez luze eztabaidatu da adituen artean, eta badirudi eztabaida ez dela guztiz ebatzi, edo erdiko puntu batera iritsi dela.
Juan Cruz Labeaga Mendiola historialariak artikulu batean jaso zuen 2000. urtean eztabaidaren laburpena, hau idatziz: "Estrabonen aipamenetik ezin da inola ere ondorioztatu,Hübnerrek (XIX. mendean) egin zuen bezala, beroiak zeltiberiarren parte direnik, kultura materialaren ezaugarri komunak alde batera utzita. Litekeena da hasieran autore greko-latinoek beroiak "zeltiberiar" gisa ere aipatzea (termino hori geografikoki Iberiako "zelta" gisa hartuz); baina argi dagoPosidonioren lanaren ondoren – K.a. I. mendearen hasierakoa – eta, jakina, Estrabonek idazten duenAugusto enperadorearen garaian – zalantzarik gabe, aurreko autorean oinarritu zen –, zeltiberiar terminoa jada zehaztu dela eta herri espezifiko batzuei aplikatzen zaiela, hala nolapelendoiei,arebakoei, beloei edoMoncayokolusoiei ".
Aurrerago, ordea, ikuspuntu arkeologikoa kontuan hartzen du: "Baina lurralde batek, eremu erabat zeltiberiarretik kanpo ere, elementu zeltiberiarrak izan ditzake eta zeltiberiartze prozesuan egon daiteke, kultura horren hedapenaren garrantzia dela eta. Horretarako, ez da mugimendu etniko handirik behar, akulturazio-prozesu bat besterik ez da behar. Zeltiberiar hitza, K.a. IV. mendetik, erromatarrek konkistatu arte, ondo definitutako sistema kultural bati erreferentzia eginez erabil daiteke, geografikoki zein kronologikoki, eta horrela kultura baten jatorria eta garapena azaldu. "Beroiei dagokienez, zenbait egilek zeltiberiarrei esleitzen dizkiete, haien ezaugarri etniko, linguistiko eta kulturalen interpretaziotik abiatuta; hau da, erabiltzen diren interpretazio-irizpideen mende daude". "Oraintsuko aurkikuntzek (La Custodia) beroiak zeltiberiarrekin lotzen laguntzen dute, linguistikoki eta instituzionalki".[4]
2015ekoDesperta Ferro Arqueología Historia espainiar aldizkari dibulgatzailearen 25. zenbakian, zeltiberiarren gaia jorratzen da,Martín Almagro-Gorbea, Alberto J. Lorrio, Francisco Burillo, eta zeltiberiarren historian espezializatutako beste ikerlari batzuek sinatutako artikuluetan. Aipatutako irakasleek ez dituzte beroiak zeltiberiarren barruan kokatzen, bai ordea, zeltiberiarren eragin sakona jasotzen zutenen artean.[13]
Beroiak herri kolonizatzaile, nekazari eta abeltzain gisa deskribatu dira, mendeetan zehar Ebroko bailaran bizi izan zen kultura bat garatuz. Kultura horren elementu zeltikoek eragina Aragoi Behereraino zabaldu zuten.[14] Bere nortasun zeltikoa nabaria da bere toponimian eta bere monetatan, bere teseratan eta herri honi lotutako antroponimian erabilitako inskripzio eta legendetan.[15][16][17] Urte askotan, beroiei lotutako gurtza-leku batzuk identifikatu dira, hala nola ArabakoMarkinez kontzejukoSanta Leokadia haitzuloa (Bernedoko udalerrian), non erliebe bat baitago zaldi baten eserita dagoen gizaki batena.Armando Llanos arkeologo arabarrak proposatu zuen zaldizkoaEpona jainkosa zelta izan zitekeela, bainaSyvia Alfayé, zelten erlijioan aditua den historialariaren arabera, koba artifizial hori Goi Erdi Aroan ziurrenik eraiki zela kontuan hartuta, eta, marrazkia horman egin zela jakinda, ezinezkoa da jainkosa zelta batena izatea. Beraz, kristau garaiko kristauek egindako irudia litzateke.[18]
Ia uneko etnia zeltiberiar guztiekin bezala, K.a. V. mende inguruan. hiri-kontzeptu aurreratua eta definitua zuen, eta gizarte-egitura konplexua, tribu-espazioaren eremua modu ordenatuan banatua. Nekazaritza- eta abeltzaintza-tradizioarimetalurgia- etabuztin-tradizioak gehitu zitzaizkion. Ohitura-, tradizio- eta sinesmen-aldaketak ere nabari dira, baina haustura-elementuak baino gehiago, beste kulturekiko harremanak izaterakoan.
Hallstatt kulturaren ondorengo aldian, zelten kulturako etxe sakabanatuen konglomerazio txikiak desagertzen joan ziren, hirigune konplexuekin kontrajarrita, defentsa-trazadurekin eta zerga-estiloko eredu politikoarekin,oppida. Horiek garrantzi txikiagoko beste nukleo batzuk hierarkizatu etaakropoli gisa erabiltzen dituzte, eta populazio-multzo homogeneoak osatzen zituzten. Horrek bultzada ekonomiko eta demografiko handia eman zuen.
Elite aristokratikoek funtsezko zeregina zuten hirien egitura politikoen kudeaketan. Une honetan konkista erromatarra gertatzen da (K.a. II. mendea).[19] Idazle klasikoak erromatarren balentriak kontatzen hasi ziren, Iberiar penintsulako talde etniko batzuk aipatuz, hala nolabaskoiak,autrigoiak, zeltiberiarrak eta abar, nahiz eta horiek ez izande facto erakunde politikorik, salbu eta aipatutako hiri-estatuena.[20] Hiri horien arteko harremanak lotura kulturaletan oinarritu behar izan ziren, tradizio komunetan edo, agian, antzina-antzinako familia-lotura komunetan, edo migrazio zelten bidez jatorria partekatzean.
Kontuan hartu behar da oso litekeena dela iturri klasikoak izatea (Tito Livio, Estrabon, Ptolomeo,Plinio, etab.). komunitate indigenek erromatarren kolonizazioari ulertzen zioten errealitatea aintzat ez hartzea, eta menderatzailearen ikuspegi exogenotik idatzita egotea. Beraz, zuhurtasunez hartu behar dira kontuan deskribapenak, katalogazioak eta kontaketak.
Aurkikuntzen arabera, badira eboluzio desberdineko beroiak, batzuek iberiar eragin handiagoarekin, eta horietako batzuk ia eboluziorik ez dutenakBrontze Arotik, beren kultura-purutasun osoari eutsiz.
Herri honi buruzko lehen aipamen historikoen arabera, K.a. II. mendetik aurrera finkatuak zeuden egungoErrioxa aldean eta Nafarroako mendebaldeko muturrean. Aipu klasikoak K.a. I. mendekoak dira, komunitate egonkor gisa aipatzen dituztenak (Estrabon), Sertorioren gerretanSertorioko armadaren aurka (Tito Livio) hartu zuten parte, eta hark garaitu egin zituen gerran. Talde gisa kultura transhumantea gisa biziraun zutela pentsatzen da, K.a. IV. mendetik aurrera, ezarri ziren arte.
Hedadurarik handieneko eremua iparraldean kokatu ohi da,Toloñoko mendilerroan[21] (iturrien arabera, gaur egungo Arabaren lurraldean gehiago edo gutxiago sartzen zena). Hala ere, iturriak nahiko berantiarrak dira eta erromatar ikuspuntutik idatziak; beraz, zelten kulturarekin zerikusia duten aurkikuntza arkeologikoak kontuan hartzen baditugu (adibidez, San Formerioko muinoan (Pangua,Trebiñu) eta inguruan dauden toponimo indoeuroparrak), baliteke beroiak Trebiñu inguruan hedatzea hiru gune moten bidez: kastro txikiak, gune erlijioso txikiak eta abeltzaintzari lotutako egitura defentsiboak. Beroien eragina, La Hoya herrixkak hartu zuen garrantzia neurtzen badugu, Kantabriako mendilerrotik haratago joan zen, erromatarrak iritsi baino lehen gutxienez. Ekialdetik, egungoCalahorratik gertu izango zuten mugabaskoiekin etazeltiberiarrekin, mendebaldetikTiron ibaian izango lukete mugaAutrigoiekin, eta hegoaldetikTierra de Cameroseraino eta egungoSoriako probintziaren iparralderaino iritsiko ziren,pelendoiekin mugakideak izanda.
Hiri nagusiak hauek izan ziren:
Eztabaidatu egiten da, oraindik, Sertorioren gerretan parte hartu ote zuten eta, eztabaidatzen da ere,Ponpeio Magnok behin betiko garaitu zituenKalakoriko biztanleak (gaur egungo Calahorrakoak) beroiak edo etnia zeltiberiar batekoak ote ziren; are gehiago, garai hartarako baskoiak zirela ere proposatu da; izan ere, Tito Livioren kontakizunak eta ikerketa arkeologikoak ez dute lortu jakitea zein herritakoak izango ote ziren.[22][23]
Arabako Errioxako beroi-kulturaren beste kokaleku batzukSan Quiles mendian (Mañueta), Castejongo gainan (Navaridas,Buradon gatzagak etaBilar) daude.Trebiñoko konderrian "Cerro de San Formerio",Panguan, eta "Ausejas" aztarnategia,Ozilla-Ladreran. Arabako hegoaldean,Pipaon inguruan eta hondeaketen zain, brontze/burdin aroko hainbat leku agertu dira, beroien eta Hoya herrixkaren kulturaren garrantzia baieztatzen dutenak. Bestalde, Guardian, beroienBarbacanako urmaela aurkitu zen.
Gaur egun, herri honetako aztarnategi arkeologikoak hondeatzen jarraitzen dute, eta dokumentatu egiten dira, kultura hori eta haren muga geografikoak hobeto ezagutzeko, bai eta haien hedapena ere. Gutxi gorabehera,beroien herriak eta kulturak hartu zuten gaur egun Errioxako autonomia-erkidegoa,Arabako Errioxa eta Trebiñuko konderria. Hori izan da, hain zuzen ere,errioxako zenbait korronte "Beronia-Errioxa" kontzeptuaz hitz egiteko oinarria, bi Errioxa etaTrebiñuko konderria batzearen ondorioz sortutako politika-subjektu gisa. Beroniako mugapeak, kasu honetan, Baskonia eta Kantabria terminoen antzeko ñabardura izango luke, erromatarren aurreko kultura horiek hartu zituzten tokiak gutxi gorabehera mugatzen baitituzte.
| Autoritate kontrola |
|
|---|
Datuak:Q2899108