Erromatarren garaian sortua,Lapurdum izena izan zuen, geroago inguruko lurraldearen izena izatera (Lapurdi) igaro zena.XI. mendetik aurrera, apezpiku hiri bihurtu zen,Bajonencis elizbarrutiko buru izendatu baitzuten. Baionak goiburuanunquam polluta du (euskaraz, «inoiz ez zikindua»), mendeetan zehar hiribildua setiatzeko izan ziren 14 saiakerek, gutxienez, porrot egin zutelako.
Hiri gutxik dute hain izaera nabaria eta bitxia.Walter Benjaminek esan zuen bezala:
«
Baionak bisitariak harrituta uzten ditu, hiria bera ez da haietaz harritzen ordea.
Etimologiari dagokionez, «Baionaren izenak oraindik konpontzeke dauden arazohistoriko etalinguistiko asko sortu ditu».[3] Hona hemen izenaren interpretazioak sortu dituen hipotesiak:
Euskarazkoibai etaona hitzen batura izan liteke. Eugène eta Manex Goienetxek proposatu dute,J.B. Orpustanek lagunduta, jatorrizko izenabai una (ibaiaren lekua) edobai ona (ibaiaren muinoa) izatea. Zehazkiibai etaune izango lirateke bi jatorrizko lexemak.[4]
Al-Idrisi kartografo arabiarrak 1154. urte inguruan egindako mapan Baiuna eta Banbluna formak idazten ditu Pirinioetako mapan. Hortaz, «Ponpeloren iruña» esanahia ematen badiogu Pamplona toponimoari,Ibai +Iruña izan liteke Baionaren etimologia, ohikoa baitaIbai hitzaren lehen letra desagertzea (Baigorri, Bigorra, kasurako) etaIruña sarritan agertzen delako euskal toponimian gotorlekua edo hiria adierazteko.
Historian zehar, toponimoak itxura asko izan ditu:[8]
Sancta Maria Lasburdensis (980 inguru, Baionako kapitulua).[11]
Sancta Maria Baionensis,civitas de Baiona etaBaione:XII. mendeko hasierakoa,1140 ingurukoa etaXIII. mendeko hasierakoa hurrenez hurren, Baionako eskutitzak.[12]
BaionaEuskal Herria etaGaskoinia arteko mendebaldeko mugan dago, mendebaldean eta iparraldeanLandeetako basoak eta hegoaldean eta ekialdean euskalPirinioak dituen lurralde lauan kokatuta. HiriaAturri etaErrobi ibaiak batzen diren lekuan kokatuta dago, bere bokalean hain zuzen ere,Bizkaiko golkotik gertu.
Udalerria[17]Aturri ibaiak ez ezik bere ibaiadarrak diren Portou eta Esbouc errekek zeharkatua da. Baionan bertanAturriErrobi ibaien konfluentzia dago.Errobiren ibaiadarrak direnHillans eta Urdainz errekek ere Baiona zeharkatzen dute.
Habas La Plaine /Sainte-Croix /Arroussets, Atturri ibaiaren eskuinaldean eta hiriaren iparraldean,Sainte-Croix auzoa lehentasunez hiritzeko aldea bihurtu eta1963-1974 artean Marcel Breuer arkitektoaren zuzendaritzapean 1.100 etxebizitza eraiki zituzten.
Hiriaren kanpoaldean dagoen auzoa da, Baiona etaAngeluk bat egiten duten gunean dago, bertanBAB2 merkatalgune handirako sarbidea dago. Auzo honetan Saint-Amand ikastetxe pribatua (bertan lehen eta bigarren mailako heziketa),Polo-Beyris ikastola, Saint-Amand eliza eta "hiri bizitzaren" ("de la vie citoyenne") izeneko erabilera anitzeko areto bat daude, azken hau Polo-Beyris auzoko kulturgune gisa erabilia da.
Marracqeko unibertsitatea eskualde horretako kulturgune historikoa da,1879an sortutako Baionako Lizeoaren ondorengoa, eta gaur egunAkitania osoko ikastetxe handienetakoa da.
Hiriaren jatorrizko sorlekua da, bertancastrum erromatarra ezarri baitzen. Hiriaren erdigunea eta merkatalgunea da.Askatasunaren plaza hiriko zaharrena da, eta bertako zoruko harlauzekAkitania,Lapurdi etaGaskoniako armarriak irudikatzen ditu.
XVIII. mendea arte, hiria merkataritzako erabili ohi ziren ubideek zeharkatzen zuten. Antzina, Port-Neuf karrika ur kanala zen, hortik datorkio gaur egungo izena. Kale honen alboetan eraikitako etxeak piboteen gainean eraiki ziren eta hiriko ederrenen artean daude, beren zur eta zursarezko leihoak gorri, marroi, orlegi eta urdin kolorez margotuak daude. Garai batean,Errobi ibaiaren ertza arrantzaleek arrantzatu berri zituzten arrainak lurreratzen zituzten lekua zen. Kaiaren amaieran, Tour-de-Sault karrika dago, bertan erromatar harresiko bi dorre daude.
Espainiako karrika bere etxe luze eta estuengatik nabarmentzen da, bi leihodun burdin landuzko balkoiak, markoztutako ateak eta ate-kisketak dituztelarik. Diotenez, Faures edo Arotzen karrikanbaioneta asmatu omen zen.
Auzo honetan hiriaren antzinako harresi eta luebakien aztarna ugari topa litezke. Orbe karrikako 9. zenbakianLuis XIV.a Frantziakoak ostatu hartu zuen.XII. mendean desagertu zen luebaki idorra gaur egun Salie karrika eta Boulevarda dauden lekuan kokatzen zen. Hainbat leekutan, Agustinoen karrika edota Lachepaillet boulevardeko harresian tarteko,Frantzisko I.a Frantziakoak altxatzea agindu etaVaubanek eraikitako gotorlekuak daude.
Burgu Berria («Bourg Neuf») izenez ere ezaguna, auzo herrikoi eta aktiboa da,1152an apezpikuei eremu libre gisa eman zitzaien.Vaubanek eraikitako harresi eta gotorlekuez inguratua dago. Behinola, auzoak pasabide gisa erabili ohi ziren ur kanal ugari zituen.
Auzo honetako etxeak usadiozkoak edo herrikoiak dira, horren adibideErrobi ibaiaren ertzean dauden Kortsarioen kaia eta Galuperie kaieko etxebizitak dira. Auzoa nagusiki kaiekiko elkartzutak diren kale estuz osatua dago,Hego Euskal Herrianfrankismoa nagusi zenean hiri honetara babes bila ailegatu zireneuskal abertzaleen bizilekua izan zen.
Barruti hauAtturri ibaiaren hegoaldeko ertzean dago, hain zuzen ere,Errobi ibaiak bere urak Atturri ibaian isuri eta azken hau itsasorazko bidean doan eremu edoitsasadarrean.Allées Marines eremua denbora luzezpadura izan zen etaArènes auzoaXIX. mendean zehar hiriaren zabalgune gisa eraiki zen. Gaur egun bizitzeko hiriko auzo garestienen artean sailkatuak daude.
XVIII. mendean eremu honetako padurazumarrak landatuz moldatu zen. Beranduago, bertako boulevard edo etorbidea Aduanaren egoitzaren kokalekua bilakatu zen.
Barruti honetanLachepaillet auzoa era badago, bertatik Atturri ibaiaren ikuspegi bikainak daude.1893kouztailaren 30ean barruti honetanBaionako zezen plaza garai hartanbaratz etaartadiz beteriko eremu honetan eraiki zen, eraikin horrekArènes auzoari izen ematen diolarik. Bestalde, barruti hau Baionako txokolategile ugariren egoitzen kokalekua izan zen.
Izena bere jatorrizko biztanleetatik datorkio, bertan Espiritu Sainduaren ospitailarien orden erlijiotsuaren aterpetxe bat baitzegoen,Donejakue Bideko erromesen geldigunea.
Gerora, auzoakXVI. mendeanInkisiziotik ihesi etorritako portugaldar judusefardi eta marranoen bizilekua bilakatu zen. Hauek Baiona nahizIpar Euskal Herrian txokolatea lehenbizikoz sartu zuten, eta1615eanAna Austriakoa etaLuis XIII.a Frantziakoaren ezkontzaren ondorioz baionnatar juduekFrantzian ezagutzera eman zuten. Portugaldar jatorrizko familia hauetako senideen artean botikari, armagile eta negoziogizon ugari zeuden, hasieran batean banandutako komunitatea izan arren,Frantziako Iraultzaren ondoren hiritar gisa aintzakotzat hartuak izan eta gainontzeko baionatarren artean integratu ziren.
XVIII. mendearen amaieraldera trikimako-piboteen gainean eraikia, Loustau hotela barruti honetan bizitzen jarri ziren portugaldar familia juduen arrakasta ekonomikoaren ikur da.
Hasiera batean Baionako Espiritu Saindua (Saint-Esprit-lès-Bayonne) izeneko komuna edo udalerria izan zen,1790eanLandetako Daxeko kantonamendura batu zen, aldiz,1857an azkenik Baiona hiriko auzo bilakatuz. Barruti hau denbora luzez atzerritar eta etorkinen bizilekua izateagatik ezaguna izan zen. Auzo honek bere giro berezia bertan ezarritako hiltegiak, espetxea eta hainbat biltegi izateari zor zion.
Barruti honek oraintxuki Baionako Gainak izena jaso du, Urbanizatzeko Lehentasun Eremua (ULE, frantsez ZUP) eta1960ko hamarkadan diseinatutako Marcel Breuer etxebizitzak izendatzeko ere erabili ohi da,2008tik aurrera eremu honek Hiri Eraberritze Plan Nazionalaren eraginez eraberritze sakon eta nabarmenda izan du.
BaionaLapurdum izenekocastrumerromatarraren hondakinetan eraiki zuten. Gotorleku horrekinguruko herrialdeari eman zion izena. Bere kokapen estrategikoa zela eta, BaionatikGalia etaHispania arteko ibilbideak kontrolatzen zituzten, erromatarren kontrolpetik at zeuden inguruko herrien erasoak saihesteko.
Baionari buruzko aipamen antzinakoenak erromatarren garaikoak dira, IV. mendekoak hain zuzen.Novempopulaniako tribunoaren egoitza zen,akitaniar etabaskoi ase gabekoen aurrean beti erne. Mendeetan aurrera eginda,bisigodoen,bikingoen etanormandiarren erasoen eskarmentua izan ostean, hiri bezala antolatu zen.
Risco historialariak adierazitakoaren arabera, ingelesek Lapurdi hartu aurretikNafarroako errege-erreginen lurraldea zen. Dena dela, hiriaren garai bikainena Ingalaterrako errege erreginen eskuetan egondako hiru mendeak dira (XII. mendearen erdialdetik XIV. mendearen erdialdera arte). Garai hartan Ingalaterrako errege erreginakAkitaniako dukeak ziren. Ibai portua sustatu zuten, merkatari eta salerosleei bidesariak kobratzeko eskubidea eman zieten baionarrei, eta Baionako txanponak egin zituzten gaztelu zaharrean. Horrenbestez, Baiona izan zenIngalaterrako errege-erreginen baluarte nagusia Gaskoniako golkoan.
1451anDunoisek hiria konkistatu eta Frantziako Koroaren menpean jarri zuen. Sarraskia ez izateko gotzain batek zeruanzitori hori ikusi zuela esan zuen eta baionarrek ez zuen kontra egin.Frantziako erregeek gotorlekua sendotu zuen mugatik gertu zegoelako, baina hiriak udal eskubideak galdu eta txirotu egin ziren.1454an,Karlos VII.ak Baiona,Akize etaSaint-Sever osatzen zuten eskualdea gobernatzeko Lannesko seneskalgo osatu zuen. Hala ere,Akizen bizi zen seneskala Baionan seneskalde facto besterik ez zen.XV. mendean Baionak urrezko aroa bizi zuen:Ingalaterrarekin merkataritza hartu-emanak mantendu zituen etaBaionako portua birkokatu behar izan zutenAturriren ibilbidea iparralderantz mugitu zelako.
1565ean,Frantziako erregina zenKatalina Medici etaFilipe II.a Espainiakoaren ordezkaria zen Albako dukeak hirian elkarrizketa egin zuten. Urte honetan, gobernariak hiribilduko ateen giltzen kontrola erdietsi zuen, udal agintari uzkurrengandik.
Lehenengo Karlistaldian, Baiona kazetaritza indarberrituaren gune nagusi bat izan zen eta lotura estua izan zuen Hegoaldeko lurraldeetan jazotzen ari ziren gerra-gertaeren albisteak Europara hedatzearekin. Prentsa-jardueran ibili zen, besteak besteAgustin Xaho errepublikazale zuberotarra.
Bigarren Mundu Gerra hasieran egindako Frantziaren zatiketan, BaionaAlemaniaren kontrol zuzenaren pean geratu zen eta, harrezkero, Alemaniarrek Atlantikoko horma eraikitzeari heldu zioten, Aturriren bokalean, Baionari dagokionez.
AntzinakoLapurdum izanik, Baiona beti izan da Lapurdiko gune populaturik garrantzitsuena. 1800an 13.000 biztanle zituen, eta XIX. mendean, batez ere 1840 eta 1860 urteen artean, hazkunde garrantzitsua izan zuen. Ondoren, XIX. mendearen bukaeran eta XX. mendearen lehen erdialdean populazioa 25.000-30.000 biztanleren bueltan egonkortu zen. XX. mendearen bigarren erdialdean berriro hazi zen biztanle kopurua, eta XXI. mendearen lehen hamarkadan ia 50.000 biztanlera izatera iritsi zen.
2020ko Herriko Etxeko hauteskundeetan, gehiengoa lortu zuen zerrendakBiziren metamorfosi ekologikoaren aldeko Ituna sinatu zuen, azken honekin sinatzaileek mugikortasunaren, elikaduraren, etxebizitzaren, energiaren eta tokiko eta zirkularra den ekonomiaren arloko trantsizioaren alde jarduteko engaiamendua hartzen dute. 2021eko jarraipen-txostenaren ondotik, Herriko Etxeari 4tik 1,1eko[26] metamorfosi puntuazioa eman zitzaion eta 2023ko kargualdi-erdiko txostenean, puntuazioa 4tik 1,4koa[27] izan zen.
Bayonne 24.000m² azalera duen merkatal-gunea du bere 45.000 biztanleentzako eta ingurukoAngelu etaBiarritz udalerriarekin bateraBAB gune-metropolitarrak osatzen du,Miarritze-Angelu-Baionako aireportua kontrolatzen duena.
Baina departamendua sortu zenean, Baiona bost barrutien batekohiriburu bihurtu[29] (beste lauakPaue,Ortheze,Oloroe etaMaule izan ziren) etaFrantziako IraultzakLapurdi etaNafarroa Beherearekin izandako lotunea estutu zuen. Batzuen ustez, lapurtarrek eta nafarrek Baiona bere produktuak garraiatzeko portutzat besterik ez zuten1177an eskualdeko itsas-ate bihurtu zenetik.
Egoera berriakeuskara sendotu zuen Baionan: barnealdetik zetozeneuskaldunei esker. Hala ere, BaionanErdi Arotik aurrera berba egiten zengaskoia ez zen guztiz ortodoxoa, eta«maritime» edo itsasaldekoa zuen ezizena.[14][30] Behe-latinezko hiztegi eta sintaxia euskal arroarekin nahaspilatu egin zen. Erromantzeahizkuntza ofiziala zenez, Baionako toponimian gaskoizko izenak sarritan aurkituko ditugu egun:Mayou zubia,Pannecau zubia eta karrika, Graouillats karrika, Pusterle karrika, Passemillon karrika, Gosse karrika, Abesque karrika, Menouns pasabidea. Jatorrizko beste gaskoi izen batzukfrantsestuak izan ziren (Charcutière karrika, Poissonnerie karrika…).
Behe Pirinioak departamenduan sartu zenean, Baionak bere izaerabaskoia berreskuratu eta sendotu zuen,erromatarrek,frankoek,nafarrek,ingelesek etafrantziarrek epeka-epeka aldatua. Horrela, Baionak gertukoGaskoiniari bizkarra eman eta, batez ereXX. mendetik aurrera, egindakofrantseste gogorra dela kausa, egun hirian gaskoia apenas mintzatzen edo ezagutzen den. Era berean, bere izaeran duen euskara ere, eta berezko euskalkia denlapurtera, galtzeko zorian dago, erakunde euskaltzale batzuei esker bakarrik mantendua. Hala ere, bere kokapen geografikoa dela eta, bere izaerahistoriko,linguistiko eta sozialari esker, oraindik kultura biak mantendu dira Baionan: udaletxeko balkoianikurrina eta Gaskoiniako bandera kulunkatzen dira, eta leku askotan seinale eleanitzak ageri dira.
2001ean,Baiona-Angelu-Biarritz gune-metropolitarrean biztanleriaren % 8,8 elebidun aktiboa (euskara etafrantsesa) eta beste % 8,3 elebidun pasiboa izan zen.[31] Baionan lauikastola daude gaur egun (Lehen Hezkuntzako bi:Oihana ikastola eta Poloko ikastola; Kolegio bat -Estitxu Robles- eta Lizeo bat -Bernat Etxepare-)[32] etabertso-eskola bat. Okzitanierazko eskolak (Calandretak), aldiz, ez daude.
Salut Baiona! Salut Baiona, petita flor, Pròche la Niva, pròche l'Ador, Mainada a la vèrva gascona, Charmanta e gaujosa citat, On respira la libertat, Salut Baiona!
»
Agur Baiona! Agur Baiona, lili ttipia, Errobitik hurbil, Atturritik hurbil Gaskoierari emana, Hiri xarmant eta alaia, Askatasuna arnasten dena Agur Baiona!
Eta hona hemen hiriari buruzko esaera zaharra:
«
A Baiona, tot que s'i dona; quan ès arribat, tot qu'es dat.
»
Baionan; emandako dena; bertaratzean, jasotzen da.
Okzitaniar mugimendu nazionalistakBaish Ador edoBeheko Aturria eskualdea (tartean Baiona)Okzitaniaren zatitzat dute, tarteanAcí Gasconha izeneko erakunde baionarra. Halere, okzitanismoaren indarra, Baionan, hutsaren hurrengoa da.
La Ruée au Jazz jaialdia,Jazz aux remparts jaialdiaren ordezkoa.
Zezenketak:udan.1283an Udalak entzierroa arautzeko agindua eman zuen:behiak,idiak etazezenak herriko kaleetan aske utziak izan ziren. Egungozezen-plaza,1893an eraikia,Akitaniako handienetariko bat da, 10.000 ikusleentzako tokia duenez. Urtero 12 zezen-kurtsa egiten dira, baitanobillada asko ere.
Erdi Aroko urbanismotik oraindik, alde zaharreko kaleak ez ezik eraikin asko ere (gotorlekuak, katedrala, komentuak, sotoak…) geratzen zaizkio.XVI. etaXIX. mendeen artean nobleek ez ezik udalak ere merkatal eta portuarekin loturiko eraikin asko egin zituzten.
Baionak[126]1998an bere lore-apaingarriak zirela eta saria jaso zuen. Caradoc parkea, lorategi-publikoa,lorategi botanikoa eta harresien pasealekua ditu.
Gainera, gune natural bi ditu: Ansoteko zabalgunea eta Ilbaritzeko padura.
ArraunketaErrobi etaAturri ibaiaetan egiten dute baionatarrek. Herriak klub nagusi bi ditu:Société Nautique de Bayonne (SNB) etaAviron Bayonnais (1904an SNBtik ateratako zenbait kidek sortua). XX mendean talde berri bat sortu da,Ibaialde Arraun Elkartea, beteranoen ligan parte hartzen duena. Izan ere traineruek ere izan dute beren historia Baionan. XIX mendean jokaturiko hainbat estropada dokumentatu dira, honako irabazle hauekin;Lekeitio (1855),Hondarribia (1862), hendaia (1867) eta Baiona (1891).
Denek Bat Baiona Urketasaskibaloi taldea da. Gizonezko taldea NM2 mailan dabil (Frantziako Saskibaloi Txapelketaren laugarren maila dena). TaldeaUrketan sortua bada ere, Baionako Lauga kiroldegian du egoitza.
Udalerrikofutbol talderik inportanteenaAviron bayonnais da.Didier Deschampsen harrobia izanda, futbol zelaiariizena eman zion. Beste hiru talde daude, hirurak eskualdeko mailan:Croisés de Saint-André, Étoiles portugaises de Bayonne eta Association Bayonne rive droite.
Nahiz etaAviron Bayonnais kirol kluba hiriko nagusia izan, Sainte-Croix auzoan1972an Club Olympique Bayonnais sortu zen: pilota, gimnasia, borroka (sambo, judo, capoeira eta taekwondo) etabillar sailak ditu.2007an 400 kide zituen.
Baionak ikastetxe publiko bi (Albert Camus eta Marracq) eta sei pribatuak (Estitxu Robles kolegioa, Saint-Bernard, Saint-Joseph, Saint-Amand, Notre-Dame eta Largenté) ditu.
Hiru lizeo publikoak (René Cassin, Louis de Foix eta Paul Bert) eta lau pribatuak (Saint-Louis-Villa-Pia, Largenté, Bernat Etxepare eta Le Guichot) ditu.
Aciérie de l'Atlantique SA izeneko altzairutegi-elektrikoa irekitzeanFord etaGeneral MotorsekEspainian etaPortugal eginiko kotxeak bertatikEuropara esportatzeari ekin zioten. Petrolio-produktu eta baita produktu kimikoak ere esportatzen ditu,Lacqetik oliobidez datozenak.
↑Hector Iglesias,Noms de lieux et de personnes à Bayonne, Anglet et Biarritz au XVIIIe siècle, BAAN,2000
↑Goyhenetche, Manex (2004). Ipar Euskal Herria Antso Nagusiaren garaian.Euskal Herria XI. mendean: Antso III.a Nagusiaren erregealdia (1004-1035). Iruña: Pamiela/Nabarralde. 92-93. or. ISBN: 84-7681-413-5
↑A. Luchaireren ustetan (Annales de la Faculté des Lettres de Bordeaux, 1879),civitas Boatium (baita Boasium, Bohatium, Boaccensium, Boacium ere) izena aipatzen duenNotitia Provinciarum testuak ez du Baiona aipatzen, eta Scaligerren eta Valoisen proposamena onartezina da.
↑Registres gascons, 1. Liburukia, 44, 53, 141, 154, 158-159, 195 eta 233. orr. - Manex Goienetxe,"Histoire générale du Pays basque", 3. Liburukia,Elkarlanean,2001ISBN 2 9131 5634 7, 42 eta 43. orr.
↑Ferdinand Barbe,"Les Épidémies de peste à Bayonne au XVIe siècle", Baionako Zientzia, Letra eta Arteen Elkartea,1947 - Manex Goienetxe,"Histoire générale du Pays basque", 3. Liburukia,Elkarlanean,2001 iSBN 2 9131 5634 7, 42. orr.
↑Pierre Hourmathistorialariak dio"Bayonne… place forte frontalière, port maritime et fluvial, ville épiscopale et religieuse d’un diocèse de population en majorité basque, ville de tradition et de langue gasconnes… ".
↑Eugène Goienetxehistorialariak dio:"Bayonne est la capitale d’une région, le bas-Adour, avec les trois "provinces" basques et une partie de la Gascogne ; ....".
↑«Que parlam: guide de conversation français-gascon (gascon maritime ou "de Bayonne")» Jakin (Baiona) ISBN2-911731-02-6..
↑Louis de Froidourren"Mémoires du Pays de Soule" liburuan idatzitako jatorrizko hitzakfrantsesez:Ce qu'il y a de plus commun sont les porcs qui y sont petits mais excellents, en telle sorte que les meilleurs jambons du Royaume, après ceux de Lahontan, sont ceux de Soule. Ils sont connus sous le nom de jambon de Bayonne et il n'est pas mal à propos de remarquer qu'encore que cette ville soit si fameuse et si renommée par ses jambons, néanmoins il ne s'y en fait presque point, mais on y débite ceux qui y sont portés du Labourd et de la Basse-Navarre, où il s'en fait quantité, et de la Soule, d'où l'on porte peu, parce qu'elle en est plus éloignée.
.jpg)
.jpg)
.jpg)
