Bideo hau Ikusgela proiektuaren parte da. Bideoak dituzten artikulu guztiak ikus ditzakezu hemen klik eginez gero. Aristotelesen bizitza eta pentsamenduari buruzko bideoa. Irudi gehiago
Gutxi dakigu bere bizitzaz. AristotelesStagira hirian jaio zen, Greziako iparraldean. Aita,Nikomako, Aristoteles haurra zenean hil zen, eta tutore batek hazi zuen. Hamazazpi edo hemezortzi urterekinAtenaskoPlatonen Akademiarekin bat egin zuen eta bertan egon zen hogeita hamazazpi urte bete arte (K.a. 347).[2] Platon hil eta gutxira, Aristoteles Atenastik atera zen, eta,Filipo II.a Mazedoaniakoak eskatuta,Alexandro Handiaren tutore izan zen K.a. 343.[3]. Lyceum-ean liburutegi bat ezarri zuen, ehunka papirozko liburu ekoizten laguntzeko. Aristotelesek argitaratzeko tratatu eta elkarrizketa dotore asko idatzi zituen arren, berejatorrizko ekoizpenaren herenak baino ez du iraun, eta horietako bakar bat ere ez da argitaratu.[4]
Aristotelesek logikan zuen eraginak ondo jarraitu zuen XIX. mendera arte. Gainera, harenetikak, beti eragin handia izan arren, interes berritua irabazi zuenbertutearen etikaren jaiotza modernoarekin.
MazedoniakoEstagira hirian jaio zen,K. a. 384 urtean, eta hortik datorkioEstagirita ezizena. Asklepiade familiakoa zen, hau da, Asklepioren ondorengoena, eta horrek eragin zionbiologia etamedikuntzarako zaletasuna. Nikomako bere aita MazedoniakoAmintas erregearen sendagilea zen. Horrek Mazedoniako gortera lotuko zuen Aristoteles bere bizitzan zehar. 17 urte zituelaAtenasera joan zen eta bertakoAkademianPlatonen ikasle izan zen 20 urtez. Akademian izan zen azken urteotan,erretorika irakasle gisa ere jardun zuen. BertanEstagirita etaIrakurle ezizena ipini zioten, jatorriagatik lehena eta beti liburuak aztertzen aritzen zelako bigarrena.Platon hil zenean, ez zuten Akademiako buru izendatu, Akademian nagusitzen ari zen pentsaeramatematikoarekin zituen ezadostasunak zirela eta. Horrela,Espeusipo izan zen Platonen ondorengoa akademian.Asia TxikikoAso hirira joan zen bertako erregea zenHermias bere lagunaren gonbiteaz eta han izan zen hiru urtez. Bertan, erregearen alaba (edo biloba, agian) zen Pitiasekin ezkondu eta alaba bat izan zuen berarekin, Pitias izenekoa baita ere. Hermias hil ondoren,Mazedonia bere jaioterriko erregea zenFilipo II.a Mazedoniakoaren 13 urteko Alexandro semearen (geroraAlexandro Handia izango zena) irakasle izendatu (K. a. 343) eta horretan jardun zuen bost urtez. Ondoren,Lesbosera joan zenTeofrasto bere adiskidearekin (K. a. 337 –K. a. 335).
Filipo Mazedoniakoa hilik eta Alexandro bere semea bere konkistak prestatzen ari zela, Aristoteles Atenasa itzuli zen. Bertako Akademian,Xenokratesen buruzagitzapean Platonen pentsaera nagusi zela eta,Lizeo izeneko bere eskola sortu zuen Aristotelesek, non jakintza-arlo guztiak lantzen ziren. Bertako ikasleakperipatetiko ezizenez ezagutuak izan ziren, Aristotelesek ibiltzen irakasteko ohitura zela eta (peripatetiko terminoaibili aditza du jatorri). Bitartean Pitias bere emaztea hil etaHerpilis izeneko emakume batekin ezkondu omen zen eta berarekin seme-alabak izan zituen, Nikomako izeneko seme bat besteak beste, AristotelesenEtika Nikomakorentzat liburuaren protagonista.
K.a. 323anAlexandro HandiaBabilonian hil zenean, Atenaseko Alexandroren aldeko gobernua desegin eta Mazedonia eta mazedoniarren aurkako jarrera piztu zen. Mazedoniarra zen AristotelesekEubea uhartera ihes egin, bere hitzetan «Sokratesekin behin egin zuten bezala, filosofiaren aurka berriz ere bekaturik egiteko aukerarik izan ez zezaten» eta bertan hil zen hurrengo urtean.
Logikaren sortzailetzat jotzen da Aristoteles. Bera izan zen esaldi baten baliozkotasuna bere edukiari baino bere egiturari erreparatuz aztertu behar dela ezarri zuen lehena. Horrela, arrazonamendu logiko zuzen batisilogismo deitu zion. Aristotelesen silogismoen ohiko adibide bat hau da:
«Gizaki guztiak hilkorrak dira.
Sokrates gizakia da.
Beraz, Sokrates hilkorra da».
Dedukzioa da, beraz, Aristotelesen logikaren muina, kasu partikularretatik ondorio orokorrak ekartzen dituenindukzioa ere aipatu bazuen ere. Logikari buruz idatzi zituenakOrganon,Tresna euskaraz, bataiatu zituzten eskola peripatetikoko bere jarraitzaileek.Organon horren baitanKategoriak izeneko lana aurkitzen da lehendabizi, non kontzeptuak (izenak, aditzak) adierazten dutenari buruz kategoria ezberdinetan sailkatzen dituen: substantzia, kopurua, kualitatea, erlazioa, lekua, denbora, kokapena, egoera, ekintza eta grina. Kontzeptuak lotutakoan (izen bat aditz batekin batera, esaterako) sortzen diren proposizio kategorikoak soilik dira egiazkoak edo faltsuak, errealitatearekin duten adostasuna duten aztertuz. Proposizioak era zuzenean lotuz eta bateratuz, silogismoak erabiliz alegia, egiazkoak diren proposizio berriak sortzen dira.
Ba al dakizu sarean agertzen zaizkizun berri, iragarki, bideo… abarren atzean zer dagoen?Zu zeu zara sarean edo zure aztarna digitalaren gainean eraiki duten profil bat?
Aristotelesek interes handia erakutsi zuen naturako fenomenoekin. Horrela,zoologia,botanika,meteorologia etaastronomiako informazio-biltzaile handia izan zen. Biologia arloan nabarmendu zen, izaki bizidunensailkapen taxonomikoa asmatu baitzuen.Zoologiari dagokionezanimalia odoldunak eta odolgabeak bereizi zituen, eta botanikari dagokionez landare loredunak eta loregabeak. Berezko sorreraren ideia okerra ere garatu zuen,intsektuak ihintz, hezetasun eta izerditik berez sortzen zirela esanez.Astronomian ere ekarpenak egin zituen, zortzi esferadunteoria geozentrikoa planteatuz, indarrean iraun zuenaNicolaus Copernicusenteoria heliozentrikoa iritsi arte.
Bere iritziz, animalia,landare eta naturako fenomenoen behaketa sistematikoaz haraindi, zientziaren oinarrian naturaren izaeraren eta egituraren hausnarketa izan behar zela pentsatu eta horretan jardun zuen. Naturaren zientziariphysike deitu zion.Physike horretan naturako izakien ezaugarri nagusia aldaketa edo mugimendua eta euren garapen potentziala zen bere iritziz, izaki artifizialak (mahai bat, esaterako) ez bezala. Mugimendua eta aldaketa eragindakoa da eta beraz, kausa bat behar du abiarazle gisa. Lau kausa mota bereizi zituen Aristotelesek: kausa materiala (brontzetik estatua bat sortzen denean), kausa formala (estatuaren forma edo eitea bera), kausa eraginkorra (artista bera) eta xedezko kasua (zertarako egiten den estatua). Kausa horiekin loturik, Aristotelesekhilemorfismo izeneko teoria garatu zuen, zeinaren arabera gauzak materiaz eta formaz osaturik dauden.
Gizakia natural, sozial, politiko, arrazional… bezala definitua izan da. Gizaki mota berri baten aurrean al gaude? Gizaki birtuala edo "homo birtualis", alegia?
AristotelesenMetafisika izenpean, Aristotelesekfilosofiaz idatziriko lanen bilduma bat da, gai askotarikoak eta askotan batasunik gabeak. Izena AristotelesenFisika lanetako gaiez harago izateagatik dela pentsatu da (meta + fisika, euskaraz –fisikaz harago); liburuki hauek Aristotelesen lanen kanon edo ordenazioanFisika lanen ondorengoak zirelako etor daitekeela ere pentsatu da, ordea[5]. Aipatu behar da, gainera,metafisika hitza bera ez dela bilduma horretan agertzen eta Aristotelesen jarraitzaileek eta peripatetikoek jarritako izenburua dela. AristotelesenMetafisika bildumaren aniztasunaren baitan, lau gai bereiz daiteke: gauzen lehenengo kausak eta printzipioak aztertzen dituen lehen filosofia, izatearen azterketa, jakintza eta teologia.
Aristoteles idazkiakTeofrasto bere ikasleak jaso zituen, eskola peripatetikoaren buruzagitzarekin batera. Liburu bildumaNeleoren eskuetan geratu zen ondoren. Honek zulo batean gorde zituen, harik eta K. a. 100 urtearen inuguran liburuzale batek aurkitu zituen arte. Atenasera ekarri ondoren, Erromara eramanak izan zirenK. a. 86an,Atenas Erromaren mendean geratu zenean. Erroman jakintsuen arreta jaso zuten eta horien edizio berri bat plazaratu zen ondoren, egun ezagutzen dena. Zoritxarrez, bere idazki guztietatik bostena bakarrik geratzen da[6].
Bere obra,erretorika, hiru liburuz osatuta dago. Lehenak ikuspegi orokorra eskaintzen du, erretorikaren betebeharrak eta beraren definizioa aurkeztuz; bertan ere testuinguruaren gainean zehaztutako eztabaidak eta erretorika motak aurkezten dira. II Liburuak hiru oinarriak tratatzen ditu zehazki hizlari batek fidatu behar izango lituzkeenetan: sinesgarritasunean (ethos-ean), zirraretan eta entzuleen (patetismoaren), eta arrazoiketa patroiengan (logoetan)psikologian oinarritutakoak. III liburuak sartzen ditu estiloaren (aukeraketao lexiko,metafora eta esaldiaren egitura) eta antolaketaren elementuak. Nahiz eta garrantziren bat azkeneko produktuari eman, eskuarki Poetikarako irakurleari eusten dio.
Ethos (plurala:ethea) aurkezleari autoritate edo sinesgarritasunerako deia da. Aurkezleak gai honi buruz hitz egiteko gai dela konbentzituko du aurkezleak. Hau egin daiteke:
aipatutako esparruan figura nabarmena izatea, esate baterako, unibertsitateko irakasle bat edo negozioaren aurkezlearekin zerikusia duen enpresa baten zuzendaria;
eremuaren terminologiaren menderatzea frogatzea;
ezarritako beste autoritate batek aurkeztea edo egiazkotzea.
Pathos (plural:pathea) ikusleenemozioak erakartzen datza. Terminoak sinpatia, patetikoa etaenpatia dira. Metafora, antza, entrega sutsua edo erreklamazio sinple bat izan daiteke materia bat bidegabea dela. Pathos bereziki indartsua izan daiteke ondo erabiltzen bada, baina hitzaldi gehienek ez dira soilik pathosean oinarritzen. Pathos eraginkorrena da egileak edo hiztunek irakurlearen edo entzulearen azpiko balioarekin akordioa erakusten duenean.
Horrez gain, hizlariakpatologia eta beldurrak erabil ditzake audientzia bereganatzeko. Pathos-ek ikusleen irudimena eta itxaropenak ere sar daitezke.Hizlariak eszenatoki bat margotuko duen gutiz positiboki eta gero hori baliatu hau lortzekoa akzioak esan.
Zenbait kasutan, ethosiaren beherakada gerta daiteke patosiak azpimarratuz.
Logoak (plurala:logoi) errekurtsologikoa da edo harensimulazioa. Logika terminoa bertatik eratorri da. Normalean hiztunen erreferentziak edo tesiak onartzen dituzten gertaerak eta irudiak deskribatzeko erabiltzen da. Logosaren inguruko errekurtsoa edukitzea ere hobetzen du ethosak informazioa ematen duelako hiztunek ezagutza eta beraz ikusleei prestatu. Hala ere, datuak nahasgarria izan daitezke eta horrela ikuslegoa nahastu. Logosak engainagarria edo okerra izan daitezke, gai esanguratsua dirudien arren. Zenbait kasutan, datu okerrak, faltsifikatuak edo testuinguru okerrak antzemandako efektu bat gauzatzeko erabil daitezke. Hala nola gertatzen den istripuen zenbakiekin, faltsifikatuta egon beharrik ez bada ere, hildako txikiak (lesioak) izan ditzakete, ikusleen gogoan heriotza antzekoak izan daitezen eta, beraz, heriotza bidesariek eragin dezakete.
↑Aristoteles da, eta ez *Aristotele (Euskaltzaindiaren 76. araua: LATIN ETA GREZIAR PERTSONA-IZEN KLASIKOAK EUSKARAZ EMATEKO IRIZPIDEEI BURUZKO ERABAKIA)
