| Aramaio | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Araba,Euskal Herria | |||||||||||
 Aramaioko udaletxea | |||||||||||
| Administrazioa | |||||||||||
| Estatua | Espainia | ||||||||||
| Erkidegoa | Euskal Autonomia Erkidegoa | ||||||||||
| Lurraldea | Araba | ||||||||||
| Eskualdea | Gorbeialdea | ||||||||||
| Izen ofiziala | Aramaio | ||||||||||
| Alkatea | Asier Agirre Mugarza (Euskal Herria Bildu) | ||||||||||
| Posta kodea | {{{postakodea }}} | ||||||||||
| INE kodea | 01003 | ||||||||||
| Herritarra | {{{herritarra}}} | ||||||||||
| Kokapena | |||||||||||
| Koordenatuak | 43°02′07″N2°35′09″W / 43.0352°N 2.5857°W /43.0352; -2.5857 | ||||||||||
 | |||||||||||
| Azalera | 73,27 km² | ||||||||||
| Distantzia | 29 kmGasteiza | ||||||||||
| Demografia | |||||||||||
| Biztanleria | 1.381(2024) −28 (2023) | ||||||||||
| |||||||||||
| Dentsitatea | 0,19 bizt/km² | ||||||||||
| Hazkundea (2003-2013)[1] |  % 0,13 | ||||||||||
| Zahartze tasa[1] | % 29,22 | ||||||||||
| Ugalkortasun tasa[1] | ‰ 38,59 | ||||||||||
| Ekonomia | |||||||||||
| Jarduera tasa[1] | % 80,63(2011) | ||||||||||
| Genero desoreka[1] | % 1,19(2011) | ||||||||||
| Langabezia erregistratua[1] | % 3,5(2013) | ||||||||||
| Euskara | |||||||||||
| Euskaldunak[2] | % 86.13 + % 4.99 hartzaile(2021) | ||||||||||
| Kaleko erabilera[3] | % 63.4 (2016) (2021) | ||||||||||
| Etxeko erabilera[4] | % 65.6 (2021) | ||||||||||
| Datu gehigarriak | |||||||||||
Aramaio[5]Arabako iparraldekoudalerri bat da,Zuiako kuadrillakoa (batzuetanDebagoiena dela jotzen da, eskualde horrekin duen loturagatik).Gasteiztik 29 bat kilometro iparraldera dago,Bizkaiarekiko (Durangaldea) etaGipuzkoarekiko (Debagoiena) mugan.Arrasatetik, 8 km-ra dago.
Aramaio udalerriaizen bereko ibarrean dago, askotanLeintz ibarraren zatitzat hartzen den arren. Udalerriko ibarretikAnboto (1.330 m) etaUdalatx (1.117 m) mendiak ikusten dira, besteak beste.Aramaio ibaiak zeharkatzen du udalerria.Albinako urtegia ere Aramaioren barnean dago.
Arangioko haitzek edoEtxaguengoek udalerria banatzen dute. Hortaz, udalerriko urak bi isurialdeetara doaz.Oriol (1.128 m) inguru horietako mendi nagusia da. Udalerriko ipar-ekialdean,Tellamendi (835 m) dago.
 | Abadiño (Bizkaia) | Atxondo (Bizkaia) | Atxondo (Bizkaia) etaArrasate (Gipuzkoa) | |
| Otxandio (Bizkaia) |  | Arrasate (Gipuzkoa),Aretxabaleta (Gipuzkoa) etaEskoriatza (Gipuzkoa) | ||
| ||||
 | ||||
| Legutio | Legutio etaLeintz Gatzaga (Gipuzkoa) | Eskoriatza (Gipuzkoa) |
Historiaurreko lehen aurkikuntza, gaur egungobehi aziendaren aurrekouro baten adarra izan zen. Uste denez, 100.000 urte inguru ditu. Brontze Aroko trikuharriak ere topatu dituzte Aramaion: bata Anbotosten eta bestea Ollargainen.[6]
X. mendearen azken aldeko kristau hilobien aztarnak agertu dira Letasurreko baseliza dagoen muinoan.XII. mendearen hasierarako, herriak haranen hondoetan finkatzen hasi ziren. Erdi Aroan elizate berriak sortu ziren; eta, historian sartzen direnean, Aramaioko Kontzejuan batuta agertzen dira.[6]
XIV.-XV. mendeen artean osatu zen egunKalea esaten zaiona (Ibarra auzoa); garai hartan sortu ziren burdinolak eta gaur egun arte iraun duten hiru kaleak: Nardeaga, Ibargoia eta Matxinkale.[6]
Arteaga eta Muxika etxeko jaunak izan ziren Aramaioren jabeak. GeroxeagoButroe etxearena izatera pasatu zen,Maria Alonso Muxikakoa etaGomez Gonzalez Butroekoen arteko ezkontzagatik.[7]
Ahaide Nagusien arteko gerretan Aramaion oso borroka sonatua gertatu zen1443an.Gomez Gonzalez Butroek eginiko probokazioari erantzunez, Pedro Abendañokoa Legutioko jaunak eta haren lagunak Legutiotik Aramaion sartu ziren hogei etxe erretzeko asmoz, Mendiolako dorrea barne, bere jauna bertan ez zegoela aprobetxatuz. Abendañokoak lapurretan eta arpilatze gordinean zirela,Joanes Mendiolakoa Aramaion agertu zen bere indar guztiekin. Nahiz eta Abendañokoak Arratondoko atakatik ihesean atera, Mendiolakoaren jazarpenagatik Abendañoko bost lagun hilik gertatu ziren.[7]
Gertaera horiAramaioko kantuan jasota gelditu zen, Abendañokoen ihesi etsia deskribatzen zela han.[7]
Geroago,1448an,OñatikoGanboatarrekArrasateri su eman zioten. Aramaioko jaunaButroeko Gomez Gonzalez bertan zegoen eta, ihes egiten saiatu zen arren,Maalako Errebalan (Arrasate) hil egin zuten. Urte batzuk geroago haren semeak morroi batzuk bidali zituen, aita mendekatzeko asmoz, arrasatear batzuk hiltzera.Garagartzan dauden bi gurutzek gogoratzen dute gertatutakoa.
AramaioBizkaiko jaurerriarena izan zen XV. mendearen bukaera arte. 1489ko urtarrilaren 9an Araba barnean gelditu zen, herriaren eta probintziaren arteko hitzarmenaren bidez. Nahiz eta idazki horretan zehaztuta zegoen aurrerantzean ordura arteko zergak baino arinagoak ordaindu beharko zituztela aramaioarrek, bategitea kaltegarria izan zen aramaioarrentzat. Izan ere,foruetan jasotako askatasunaz gozatu ordez, Aramaioko biztanleek jaunen gehiegikeriak pairatu zituzten.Butroe eta Muxikako etxeak batu zirenean, ibarraren jabeak bilakatu ziren, larderia osoz jokatuz.Barajuengo gazteluko jaunek Aramaioko emakumeak eurekin gaua pasatzera behartzen zituzten, adibidez, haien senar edo gurasoak almena batetik urkatzeko mehatxupean. Neurrigabekeria haiek zirela eta, Aramaioko biztanleek kexa aurkeztu zietenErrege-erregina Katolikoei. Gertakariak egiaztatu ondoren, Barajuengo gaztelua suntsitzeko agindua eman zuten.[7]
XIX. mendea arte, burdina lantzen segitu zuten Aramaioko burdinoletan. Ibarreko sutegiek ikatz asko behar zuten, baitaOtxandioko torloju industriak ere. Aramaioko mendietan egur asko zegoen, eta harekinegurrikatza egiten zuenikazkin asko ere bai.[7]
Bigarren Karlistaldian (1872-1876),Santa Kruz apaiz ospetsua Aramaion eduki zuten preso. Heriotza zigorra aplikatu behar zioten egunaren aurreko gauean, leihotik ibaira jauzi egin eta ihes egin zuen. Gantzagako auzotar batzuen laguntzarekin, haitzulo batera iristea lortu zuen, eta han ezkutatuta egon zen, Frantziara alde egin zuen arte. Oraindik ereSanta Kruz apaizaren koba esaten diote haitzulo horri.[7]
Aramaioko udalerria 9 herriz edoelizatez osatua dago:
Aramaioko biztanleria 1.500-2.000 biztanleen inguruan mantendu zen XX. mendean zehar. Udalerriko jarduera ekonomikoa tradizionalki nekazaritzari lotutakoa izanik, XX. mendeko bigarren erdialdean sektore horrek garrantzia galdu izanaren ondorioz biztanleria 1.300 biztanle ingurura jaitsi zen, baina 1990eko hamarkadatik aurrera berriro biztanleak irabazten hasi zen.
| Aramaioko biztanleria |
|---|
 |
%2c_Ayuntamiento_4.JPG)
2023ko hauteskundeen ondorengo Aramaioko udalbatza | |||||
Alderdia | 2023ko maiatzak 28 | ||||
| Zinegotziak | Boto kopurua | ||||
| Euskal Herria Bildu (EH Bildu) | 6 / 9 | 405 (% 67,73) | |||
| Euzko Alderdi Jeltzalea (EAJ) | 3 / 9 | 179 (% 29,93) | |||
| Euskadiko Alderdi Sozialista-Euskadiko Ezkerra (PSE-EE) | 0 / 9 | 13 (% 2,17) | |||
| Alderdi Popularra (PP) | 0 / 9 | 1 (% 0,17) | |||
| Datuen iturria:Hauteskundeen emaitzak. Eusko Jaurlaritza | |||||
Hauek izan dira Aramaioko azken alkateak:
| Alkatea | Agintaldi hasiera | Agintaldi amaiera | Alderdia[8] | |
| Jesus V. Zabala Ibarguen[8] | 1979 | 1983 | Euzko Alderdi Jeltzalea | |
| Vicente Mondragon Ayastuy[8] | 1983 | 1987 | Euzko Alderdi Jeltzalea | |
| Enrique Ullibarriarana Errasti[8][9] | 1987 | 1991 | Eusko Alkartasuna | |
| Jose Ramon Uribe Uriarte[8][10][11] | 1991 | 1995 | Eusko Alkartasuna | |
| Iñaki Nafarrate Kortabarria[8][11][12] | 1995 | 1999 | Euzko Alderdi Jeltzalea | |
| Iñaki Nafarrate Kortabarria[8][11][12] | 1999 | 2003 | Euzko Alderdi Jeltzalea | |
| Maria Mercedes Mondragon Ayastuy[8] | 2003 | 2007 | Euzko Alderdi Jeltzalea-Eusko Alkartasuna | |
| Asier Agirre Mugarza[8][11] | 2007 | 2009a | Eusko Abertzale Ekintza | |
| Asier Agirre Mugarza[8][11] | 2009 | 2011 | Ez esleituak | |
| Ramon Ajuria Uranga[8][11][13] | 2011 | 2015 | Bildu | |
| Lierni Altuna Ugarte[8][14][15] | 2015 | 2019 | Euskal Herria Bildu | |
| Lierni Altuna Ugarte[8][14][15][16][17] | 2019 | 2023 | Euskal Herria Bildu | |
| Iban Herrarte Arana[17][18] | 2023 | 2023b | Euskal Herria Bildu | |
| Asier Agirre Mugarza[19][20] | 2023 | Jardunean | Euskal Herria Bildu | |
a Alkateak ez zuen legegintzaldia bukatu, Eusko Abertzale Ekintzaren hautagai bezala.
b 2023ko Abenduan Iban Herrarte Arana Alkateak dimisioa aurkeztu zuen.
Araba Bus sareko
eta
lineek zerbitzua ematen diote udalerriari:
|
Gainera,Eskualdeko Garraioa sareak 2 linea ditu udalerrian:
|
Aramaio udalerri euskalduna da.UEMAkoArabako herri partaide bakarra da, hau da, euskal hiztunen ehuneko hain handia daukan bakarra. Halaber,bertso-eskola dute gaur egun.
Debagoieneko euskara[23][24] bertako herriko jatorrizkoeuskalkia da,Mendebaleko euskararen aldaera. Deba eskualdeko hainbat herrik osatzen dute Debagoieneko hizkera: Aretxabaletak, Arrasatek, Eskoriatzak, Leintz Gatzagak eta Oñatik eta Aramaiok. Oro har, Debagoieneko hizkerak Arabako euskararen eragina duela esan daiteke. Debagoienak Gasteizekin eduki du hartu-emanik estuena eta, dirudienez, hango ezaugarriak eta hango berrikuntzak iritsi dira bertara.
Aipatzekoa da kolore politiko guztietako Arabako ahaldun nagusiekeuskaraz egin dituztela beren hitzaldiak Aramaion izan direnean. Horrela egin zuten, besteak beste,Federico Baraibarrek1913an,Manuel Aranegik1961ean etaEmilio Gebarak1982an.[25]
Herriakbola jokoarenaldaera propioa du.
Herriko jaiak,San Martinak,uztaileko lehen aste bukaeran ospatzen dira,San Martin egunaazaroaren 11n izan arren.
 | Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena: Araba |
Datuak:Q976743
Multimedia:Aramaio /Q976743
Liburuak:Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Aramaio| Aramaioko elizateak | ||
|---|---|---|
Arexola •Azkoaga •Barajuen •Etxaguen •Gantzaga •Ibarra(Arraga •Eguzkierripa •Errotabarri •Salgo) •Oleta •Untzilla •Uribarri | ||
 | ||
Agurain •Aiara •Amurrio •Añana •Aramaio •Argantzon* •Armiñon •Arraia-Maeztu •Arratzua-Ubarrundia •Artziniega •Asparrena •Barrundia •Bastida •Berantevilla •Bernedo •Burgu •Donemiliaga •Dulantzi •Ekora •Eltziego •Elvillar •Erriberabeitia •Erriberagoitia •Gasteiz •Gaubea •Guardia •Harana •Iruña Oka •Iruraiz-Gauna •Kanpezu •Kripan •Kuartango •Lagran •Lantaron •Lantziego •Lapuebla de Labarca •Laudio •Legutio •Leza •Mañueta •Moreda •Navaridas •Oion •Okondo •Samaniego •Trebiñu* •Urizaharra •Urkabustaiz •Villabuena •Zalduondo •Zanbrana •Zigoitia •Zuia | |
*Administratiboki, Argantzun eta TrebiñuGaztela eta Leongo autonomia erkidegoan daude |
