Herri kiroletan apustuak ohikoak dira. Kirolarien eta ikuslen artean, postura egotea ohikoa da.
Apustua,trabesa,postura,desafioa,jokoa edo, batez ere, animaliak tartean daudenean,dema joko mota bat da: hor, galtzaileek dirua edo aurretik erabakitako beste zerbait eman beharko diete irabazleei. Apustu-jokoak hainbat jarduera dira, eta parte-hartzaileek diru edo ondasun kopuru jakin bat arriskatzen dute, emaitza jokalariak aurreikusi duenarekin bat etorriko delakoan. Kontua da balio duen zerbaiten ("jokoan dagoena") apustu egitea zalantzazko emaitza duen ekitaldi batean eta irabazteko asmoarekin. Jokoak, beraz, hiru elementu eskatzen ditu: ordaina (apustu kopuru bat), arriskua (zoria) eta sari bat[1]. Apustuaren emaitza berehalakoa izaten da, hala nola dado-biribilki bakar bat, erruleta-gurpil baten biraketa bat, edo helmuga zeharkatzen duen zaldi bat, baina denbora luzeagoak ere ohikoak izaten dira, etorkizuneko kirol-lehiaketa baten edo are kirol denboraldi oso baten emaitzari buruz apustu egiteko aukera ematen dutenak. Ezin albora utzi Euskal Herrian herri kirol jokoetan, pilotan edota estropadetan ikusleen artean tartekatzen diren apustuak.
Jokoterminoak[2] bi adiera ditu: bat, apustua dei dezakeguna, dirua tartean dagoela egiten dena, non irabazleak jokoan jarritakoa eramango duen; bi, lehiakide bi edo gehiagoren edo talde biren artean jokatutako lehia, non sari bat dagoen irabazlearentzako.
Herrialde eta estatu askok, lizentzien bidez, zorrozki debekatzen edo kontrolatzen dituzte partikularren apustu-jokoak[3][4]. Hala ere, apustu-joko asko,loteriak edo kinielak esaterako, erabat legezkoak dira eta gobernu horiek beraiek sustatzen dituzte, azken kudeatzaile eta onuraduna herrialdea bera baita[5].
Beste batzuetan, gobernuak horrenbeste inplikatzen dira[6]zerga eta arauketen bidez, ezen, azkenean, jarduera horietatik sortzen dute diru-sarrera iturririk handiena.6 Egoera horren muturreko adibideak Monakon edo Makaon ditugu[7]. Egoera horren muturreko adibideakMonakon edoMacaon ditugu[8][9][7]
Apustu-jokoei buruzko legeria dagoenean, normalean, asmatzeko aukerak estatistikoki onargarriak izan behar dira, apustu-etxeak neurrigabeko onurarik izan ez dezan.
Jarduera mota horiPaleolitikoan hasi zen, historia idatziaren aurretik.Mesopotamian, sei aurpegiko lehen dadoak K.a. 3000 ingurukoak dira. Hala ere, milaka urte lehenagokoastragaloan oinarritu ziren.Txinan, joko-etxeak oso zabalduta zeuden K.a. lehen milurtekoan, eta ohikoa zen animalien aldeko apustuak egitea. Loteria eta domino jokoak (Pai Gowren aitzindariak) Txinan X. mendean agertu ziren[10].
Apustu-jokoen ohitura antzinarotik dator, eta herri guztietan agertu zen[14][15]. Itxuraz,juduek ez zuten halako ohiturarik sakabanatu aurretik, baina greziarren (Troiako setioa baino lehen jokatzen zutenak) eta erromatarren bidez lortu zuten (berenerrepublika suntsitu baino askoz lehenago jokalari bihurtu zirenak)[15][14]. Nahiz eta erromatar legeek diru kopuru bat baino ez zuten onartzen,Juvenalek,dadoetan jokatzeko,urrezko kaxak zeramatzatenak estigmatizatu egin zituela, jokoak gogor egin zuen aurrera Erroman, non hiritar guztiak, klase bereizketarik gabe, amorruz aritzen baitziren jokoan[15], erromatarrak,Kartago suntsitu ondoren, beren bizioekin bakarrik aberastu zirenean.
Tazitoren arabera,germaniarrek ere parte hartzen zuten jarduera mota horretan, baina hainbesteko gehiegikeriaz, ezen dadoen jokoan dena galdua zutenean beren burua jokatzen baitzuten apustu batean[16]. Hala ere, porrotaren aurrean, beren borondatez jartzen ziren haren aginduetara, eta atzerritarrei, eskuak loturik, saltzen uzten zieten. Germaniarrek horrelako konpromisoak zorrotz betetzetik iritsi da gaur egunera, ziur aski, jokoaren zorrei buruzko kezka ohorezko zor gisa.
Hunoei buruz antzeko kontakizun bat dago.San Anbrosioren arabera, jokoan beren ondasunik preziatuenak (armak) galtzen bazituzten, beren bizitza jartzen zuten apustuan, eta garaileak eskatzen ez bazuen ere, hitzartutakoa betetzen zuten beren buruaz beste eginez[17]. Garai modernoetan ere, antzeko jokabideak izan dira.Napolin etaItaliako beste hiri askotan, denbora jakin baterako askatasunaren alde jokatzen zen.
Moskun etaSan Petersburgon, apustu-jokoetan, dirua eta ondasunak ez ezik, lurrak lantzen zituzten langileak ere eskaintzen ziren, eta, beraz, familia osoak ugazaba desberdin askoren mendera igaro zitezkeen egun bakar batean.
Jokoa aisialdi-jarduera garrantzitsu bat izan da Britainia Handian mendeetan zehar[18]. Zaldi-lasterketak ere gai gogokoena izan dira hiru mende baino gehiago[19]. Baina oso araututako jarduera ere izan da[20]. Historikoki, oposizioaren zati bat protestante ebanjelikoengandik dator eta erreformatzaile sozialengandik[21][22].
Frantzian, hasieran, jokoetarako zaletasuna noblezian bakarrik agertu zen; denbora luzez, herriak ez zuen beste entretenimendurik ezagutzenarkua,balezta edoboloa baino.Karlos VI.aren gortean erabili zenkarta jokoa; gero, beheko klaseetara pasatu zen, eta, horrela, erregeen jauregitik eta handikien aretoetatikParisera eta probintzietara transmititu zen zaletasun hori. Hainbat garaitan,Frantzisko I.aren aurretik, errege-dekretuak eman ziren ausazko jokoak debekatzeko herriari; baina, bultzada emanda zegoenez,kutsadurahedatuz joan zen.Henrike II.a,Frantzisko II.a,Karlos IX.a etaHenrike III.aren garaian, jokalariak ia inoiz ez ziren jazarriak izan;Henrike IV.aren garaian askatasun osoa izan zuten. Frantzian, inoiz ez zen printze haren gortean bezain grinaz jokatu; edonon kokatu ziren jokorako akademiak, eta ergelak piloka agertzen ziren;lukurreria bere nazkagarritasun guztiarekin agertzen zen; prozesuak amaigabeki ugaldu ziren, etaizurriteaorokortu egin zen.Luis XIII.ak apur bat erreprimitu zuen. Printze horrek,xake-jokoarekiko benetako grina zuenak, jokoen zinpeko etsaitzat jo zuen bere burua, eta gogor debekatu zituen. Mazarte kardinalak bere erabilera berrezarri zuenLuis XIV.aren gortean, eta jokoarenizurriteabigarren aldiz hedatu Frantziako leku guztietara, non bertakotu eta hondamena eragin baitzuen, zirkunstantziek gehiago edo gutxiago laguntzen ziotelarik. XVII. eta XVIII. mendeetan, jokozale izatea lanbide bat zen, eta titulu horrek jaiotzagatik, aberastasunagatik, zintzotasunagatik eta edozergatik lortutakoa ordezten zuen. Hala, mahai berean eserita eta elkarrekin afaltzen ikusten ziren printzea eta abenturazalea, dukesa eta gortesaua, gizon ona eta bilaua; garai hartan, baldintza guztiak berdintzeko pribilegioa zuen bakarra jokoa zen.
Jokoa gustatzen zaigu gurezikoizkeria lausengatzen duelako, hau da, gehiago edukitzeko itxaropena; gureharrokeria balakatzen du zoriak ematen digun lehentasunaren eta besteek gure zorionaz duten begirunearen ideiarekin, gure jakin-mina asetzen du, eta, finean, ezustearen atsegin desberdinak ematen dizkigu.
»
Nahiz eta zorizko jokoetarako zaletasuna beti sexu bientzat ohikoa izan den, hala ere, Frantzian ez zen orokortu emakumeen artean kartak asmatu eta handik denbora askora arte, eta haietariko asko, jolas mota harekiko zaletasuna amorratzeraino makurrarazi bazuten ere, kontuan hartzekoa da haien kopurua gizonena baino askoz txikiagoa izan ela beti, eta emakume oparoen edo ohitura deseginen artean bakarrik izan zela nagusi.
Emakumeek, gazteak direnean, nekez jokatzen dute pasio atseginago bat sustatzeko izan ezik; baina, adinean aurrera egin ahala, badirudi jokoarekiko duten grina gaztetu eta gainontzeko pasio guztien hutsunea betetzen diela.
»
1838ko urtarrilean, Parisen baimendutako zazpi joko-etxeak itxi ziren, jokalarien eta errentamenduko langileen etsipen handiarekin. Etxe horiek, udal-agintarien zaintzapean jarriak,Palais-Royalen, Frascalin, Saloian eta Mariveauxen zeuden. Boladan gehien zeuden jokoak ziren: hogeita hamaika; gorria edo beltza;erruleta, etakrapsa etakrepa, ingelesen dado-joko gogokoenak. Langile kopuru handia jolas txikiak egiten ziren etxe horietako batera joaten ziren, errazago erakartzen baitziren, non zoritxarreko pertsona haiek astekoa edo hamabostaldikoa galtzen zuten istantean, errege-baimena galtzearen arrazoi nagusietako bat izan zen, zeina gorde baitzen, esan zuten,Kontsulatuaren,Inperioaren etaErrestaurazioaren garaian beharrezko gaitz gisa[23].
Estatu Batuetan, apustu jokoak jarduera herrikoia izan dira mendeetan zehar[24].XX. mendearen hasieran, horrelako jarduerak ia erabat debekatuta zeuden Ipar Amerikako herrialde osoan, eta, beraz, neurri handi batean, legez kanpoko jarduera bihurtu ziren; horrekmafiaren eta besteerakunde kriminal batzuen hazkundea sustatzen lagundu zuen[25][26]. XX. mendearen amaieran, jokoarekiko jarrerak bigundu egin ziren, eta legeak erlaxatu.
Antzinakopoema hinduek, hala nolaJokalariaren Aienak etaMahabharatak, antzinako indiarren artean horrelako jokoak ospetsuak zirela erakusten dute. Hala ere,Arthashastratestuak (K.a. IV. mendea) zerga eta kontrola gomendatzen ditu horientzako[27].
Eliza katolikoak jokorako inolako eragozpen moralik ez dagoelako jarrerari eusten dio, beti ere zuzena bada; apustulari guztiek irabazteko aukera badute; tarteaniruzurrik ez badago, parte hartzen duten alderdiek apustuaren emaitzaren berri ez badute (ezagutza hori erakutsi ez badute behintzat)[29], eta baldintza hauek betetzen badira: jokalariak apustua galtzeko moduan dago, eta gelditu egiten da muga lortzen denean; motibazioa entretenimendua da eta ezdiruaren maitasunera[30] eramaten duen irabazi pertsonala edo bizibide izatea[31].Oro har, apezpiku katolikoak kasino-jokoaren aurka agertu izan dira, argudiatuz, maizegi, joko edo menpekotasun arazoak sortuz, jendea jokatzera bultzatzen duela eta jende pobrearengan eragin bereziki negatiboak dituela; batzuetan, bigarren mailako ondorioak ere aipatzen dituzte, hala nola maileguak handitzea, prostituzioa, ustelkeria eta moraltasun publiko eza orokorrean[32][33][34]. Erretore batzuk ere kasinoen aurka agertu izan dira arrazoi gehigarri batengatik, bezeroak elizakobingotik eta urteroko jaialdietatik aldenduko lituzketelako, nonblackjack,erruleta,dadoakpoker eta antzeko jokoak erabiltzen diren dirua biltzeko[35].Tomas Akinokoak idatzi zuen jokoek bereziki debekatuta egon beharko luketela apustulari galtzailea adingabea denean edo transakziorako baimenik eman ezin duenean[36]. Sarritan, jokoak ondorio sozialak dituela uste izan da,Balzacek satirizatu zuenez. Arrazoi sozial eta erlijioso horiengatik, legezko jurisdikzio gehienek jokoa mugatzen dute;Pascalek aldarrikatzen duen moduan[37].
Mundu musulmaneanXariaren (Lege Islamikoa) interpretazio desberdinak dauden arren, adostasun bat dagoulema ikasleen artean (arabieraz: عُـلـمـاء ikasleak (Islamarenak)), ausazko jokoakharaamdirela (arabieraz حَـرام, bekatuzkoa edo debekatua). Debeku garaian egindako baieztapenetan, legelari musulmanek ez-koranikotzat jotzen dituzte, eta, oro har,Ummamusulmanarentzat kaltegarriak (arabieraz أُمَّـة, Komunitatea). Jarduera horretarako terminologia arabiarraMaisirda[50].
Xaria osoa ezartzen duten munduko eskualdeetan, hala nolaAceh-en, jokozale musulmanentzako zigorrak joan daitezke 12 zartadatik edo urtebeteko espetxealdia eta isuna praktika horietarako lekua eskaintzen dutenentzat[51]. Nazio eta estatu islamiko batzuek jokoa debekatuta dute; beste gehienek araututa mantentzen dute[52].
Euskal Herrian, tradizio luzeko ohitura da; dokumentu-lekukorik zaharrenak XVI. mendekoak dira[53]. Munduko beste edozein lekutan egiten diren joko jarduera asko Euskal Herrian ere praktikatzen dira, hala nolaerruleta,karta-jokoak,zaldi-lasterketak, eta abar. Hala ere, badira jarduera batzuk Euskal Herrian baino praktikatzen ez direnak. Horientzakoherri kirolak terminoa erabiltzen da, gehienbat.
Apustu edo jokoan, aldez aurretik, bi lagunen edo bi taldeen arteko erronka dago. Askotan, alde batek,hedabideen bitartez, erronka bota, eta zenbait diru eskaintzen du lan zehatz batean jokatzeko. Norbaitek erronka hartuz gero, nonbait elkartu, eta adostasun batera iritsiko dira lanaren balditzetan, jokatuko duten dirutan eta apustua jokatzeko epeetan. Euskal Herrian fama handia hartu duten apustuak jokatu izan dira, hala nola1903an Santageda aizkolariakJose Martin Goenaga «Atxumarria»ren aurka egindakoa;1927an,Jose Inazio Iriarte «Igartza» etaJose Aranburu «Keixeta»ren artekoa, eta abar[54].
Lehiaketa edo txapelketak, berriz, erakunde batek antolatutako jarduerak dira, eta zenbait lagun edo talde parte har dezakete, batera. Azken urteetan, Munduko Aizkolarien txapelketak, Euskal Herriko Aizkolarien txapelketak, segalarien txapelketak, harri-jasotzaileen txapelketak edo pilota txapelketak.
Pilotak aparteko aipamena merezi du Euskal Herriko kirolen artean, noski, gainerako guztiak gutxietsi gabe.
«
Antzina-antzinatik jokatu zen pilotan Euskal Herrian. Eta hori egiaztatzeko aski dugu garai batetako «pilota soroak» gogoratzea, ezaguna denez. Hantxe praktikatu ohi zuten gure artzainek. Historiak kontatzen duenez, zelai laun eta errektangular batetan aurrez-aurre jartzen ziren bi pilotari taldeak, txandan aurkalariari pilota indartsu bidaliz, norbaitek hutsegiten zuen artekoan. Zelai hori bitan banatzen zuen marraren gainetik pilota pasatze zen arau eta baldintza nagusia, arkalariaren zelaian sartuz.
Orain dela urte batzuk arte, batez ere gizonen kirola zen, emakumeak Xaren aritzen ziren, baina XX. mendeko bukaera aldera emakumeak ere hasi ziren, eta astero jokatzen dute partidak eta txapelketak.
Apustuak kudeatu eta ordainketak bideratzen dituzteneiapustu-artekari (edo artekari) deritze: joko edo apustuaren gaiarekiko neutralak behar dute izan, eta emaitzan eragiteko gaitasunik gabeak, teorian.
Apustuak artekaridunak izan daitezke, joko-etxe eta kirol-apustuetan, adibidez. Lagunarteko apustuak artekaririk gabeak izan ohi dira, eta galtzaileak zuzenean ordaintzen dio irabazleari.
↑Schwartz, David (2013).Roll The Bones: The History of Gambling. Winchester Books.ISBN 978-0-615-84778-8
↑Murdoch, James (1926).A History of Japan3 (reprint edición). London: Psychology Press (publicado el 1903). pp. 325-326.ISBN 978-0-415-15417-8. Consultado el 6 de abril de 2018. «Japoniar askok, berez, jokorako joera dute;Kyotoko gorte zaharrean, bizioa zen nagusi, eta XIV eta XV. mendeetansamuraiek beren armak, armadurak eta zaldi-apaingarriak dado-jaurtiketan jokatzen zituzten, baita bataila baten bezperan ere, eta, beraz, ekintzara panoplia osatugabeetan eta, batzuetan, armadurarik gabe joan behar izaten zuten. Tokugawa garaian, bizioak ez zuen maila hori lortu samuraien artean, baina ohikoa bihurtu zen Yedon, eta hala izaten jarraitu zuen hiriaren historian zehar».
↑Wilkins, Sally (2002).Sports and Games of Medieval Cultures. Greenwood.ISBN 978-0-313-36079-4
.jpg)
