Andorra,[1] izen ofizialaAndorrako Printzerria (katalanezPrincipat d'Andorra), Iberiar penintsulako estatu burujabe txikia da, ekialdekoPirinioetan dagoena,Frantzia etaEspainiaren artean. 468 kilometro koadroko eremua hartzen du,Gipuzkoakoaren laurdena gutxi gorabehera, eta 77.281 biztanle zituen2016an.[2] HiriburuaAndorra la Vella da (Andorra zaharra, euskaraturik):
Hiriburuak mendialdekoklima ozeanikoa du (Cfb)Köppen sailkapenaren arabera. Negu gogorrak dira, elur-jasa askorekin, eta uda epelak baina laburrak. Prezipitazioak ongi banaturik daude urte osoan.
Datu klimatikoak (Andorra la Vella, 1.075 metro, 1971-2000, muturrekoak 1934-egun)
1278an independentzia lortu zuenetik,Foixko kondea (gero, titulu berazNafarroa-Biarnoko errege-erregina; ondoren, Frantziako erregea; azkenik, Errepublikako lehendakaria) etaLa Seu d'Urgelleko apezpikua Andorrako printzekideak edo estatuburuak izan dira. 1607an, Foix Frantziako koroaren eskuetan utzi zuenHenrike III.a Nafarroakoak (IV.a Frantziakoak); hortaz, baita Andorraren titularitate partekatua ere. Barne gaien ardura aukeratutako kontseilu nagusi baten esku uzten zen. Justizia arazoak, kanpo harremanak eta defentsakoak printzekideen kontrolpekoak izaten ziren. Emakumezkoek1970ean lortu zuten botoa emateko eskubidea.
1982ko urtarrilean bereizi egin ziren legegintza eta eragiletza funtzioak, eta kontseilu nagusiak (28 kidez osatua) kontseilu eragile edo gobernu bat izendatu zuen, lehendakaria buru zuela.1993ko martxoaren 14an, andorratarrek, erreferendum bidez, indarrean zuten sistema erdi feudala baztertu eta konstituzio berria onartu zuten, eta geroztik, estatu burujabe eta demokratikoa ezarri da. Konstituzio horrek bide ematen dio Andorrari justizia aginpide burujabea izateko, bere kanpo politika propioa garatzeko eta nazioarteko erakundeetan parte hartzeko. 1993an onartu zuten Nazio Batuetan. Gainera, alderdi politikoak eratu ahal izan dituzte eta baita sindikatuak ere, lehenago ez baitzen ez alderdirik eta ez sindikaturik. Grebarako eskubidea ere legeztatua izan da.
Bi printzekideek segitzen dute estatuburu izaten, baina orain, herrialdeko mugei buruzko legeen gainean dute soilikbeto eskubidea. Frantziak eta Espainiak lehengo ardurekin jarraitzen dute printzerriaren defentsa eta diru arazoei dagokien guztian. Konstituzio berria onetsi ondorengo 1993ko abenduan egin ziren lehen hauteskundeak, eta1994ko urtarrilean Oscar Ribas Reig hautatu zuten Andorrako lehen gobernu burujabeko presidente.2004ko azaroaren 15ean, lankidetza hitzarmena sinatu zuenEuropar Batasunarekin.
1993ko martxoaren 14an onartutako konstituzioaren arabera, Andorra printzerri parlamentarioa da. Bi estatuburu ditu (printzekideak):Frantziako Errepublikako estatuburua (etaLa Seu d'Urgellekoapezpikua. Hala ere, benetako boterea andorratarrek aukeratutakoKontseilu Nagusiak dauka (28 kide, lau urterako hautatuak). Kontseiluak botere legegilea dauka eta bertatik ateratzen da gobernua, botere betearazlea duena.
Justiziako Kontseilu Gorena da botere judizialaren gorengo organoa.Els Comuns deituriko erakundeek —udal erako instituzioak dira— eskuduntza handia dute.
2016an 77.281 biztanle zituen Andorrak.[2] Adineka, honela dago banaturik biztanleria: 0-14 urte bitartekoak % 14,4 dira, 15-24 urte bitartekoak % 9,6, 25-54 urte bitartekoak % 46,2, 55-64 urte bitartekoak % 14,2 eta 65 urtetik gorakoak % 15,6. Bizi itxaropena 82,9 urtekoa da; 80,7 urtekoa gizonezkoena eta 85,2 urtekoa emakumezkoena (2017ko zenbatespenak).[5]
Jatorrizko andorratarrak —katalanak, kulturaz eta hizkuntzaz— biztanleen herena baino gutxiago dira, gaur egun. Gainerako biztanleak etorkin espainiarrak (biztanle guztien % 60 inguru) eta frantsesak dira, gehienbat. Etorkin horiei kupo sistema zorrotz baten arabera eman zitzaien egoitza baimena. Biztanle guztien % 36,65ek baino ez du andorratar hiritartasuna. Gainerakoakespainiarrak,portugaldarrak edofrantsesak dira nagusiki.
Katalana hizkuntza nazionala etaofiziala den arren,gaztelania etafrantsesa ere asko erabiltzen dira. Andorratar gehienek katalanarekin batere beste hizkuntza bat gutxienez badakite.
Bertakoa ipar-mendebaldeko katalana da, Urgell eskualdeko bertsua. Aldaera horrek izan zituen XIX. mendean Andorran dialektoaz idazten zuten idazle parea, hala nolaAntoni Fiter i Rossell etaAntoni Puig, baina joera horrek ez zuen XX. mendean iraun, ez badaRosalia Pantebre Trasfí (1952), idazlearen aldarrikapenetan[6]. XXI. mendean, idatziz eta komunikabideetan, katalan estandarra erabiltzen da.
Haren kondairaXII. mendeko istorio zahar bat da: neguko egun batez, Canillo herriko biztanleak mezatara zihoazela, arrosa bat ikusi zutela loratzen. Arrosaren denboraldia ez zenez, gerturatu egin ziren eta oinarrianAndre Mariaren etaJesus haurraren estatua bat aurkitu zuten. Harrituta, estatua hura herriko elizara eraman eta bertan utzi zuten. Baina biharamunean berriz ere estatua arrosaren oinetan aurkitu zuten.Encampeko elizara eraman zuten orduan, baina hurrengo egunean berriz ere lehengo tokian agertu zen. Horren ondorioz, elurretik salbu zegoen Canilloko gune batean kapera bat eraikitzea erabaki zuten eta estatua bertan jarri[7]. Ama birjina horren jaieguna, besta adbokazio batzuena bezala,irailaren 8an ospatzen da.
Andorrako ekonomia, tradizioz,abere hazkuntzan (ardiak, batik bat),tabakoaren langintzan eta basoetan oinarritzen zen.Nekazaritzak lur gutxi ditu, lur guztietako % 2 baino ez, eta nagusikitabakoa ekoizteko erabiltzen da.Artzaintza, ordea, garrantzitsua da.
Pas de la Casa, Grandvalira eski estazioa.
Hala ere,1950etik aurrera,turismoak izugarrizko gorakada izan zuen eta, gaur egun, printzerriko jarduera nagusia da, urtean 8 milioi bisitari inguru jasotzen baititu.[8]Eski estazioek, neguan, udako klima eta mendi ikuspegi ederrek, eta orobat zergarik gabeko produktuen eskuragarritasunakturista asko erakartzen dituzte.Turismoan oinarritutako ekonomia da nagusiki, eta hirugarren sektoreakBPGaren % 80 hartzen du.[5] Dena dela, azken urteetan inguruko herrialdeen garapen turistikoak erakargarritasuna zertxobait moteldu dio; nolanahi ere, baliabide gehiago ere ditu: energia elektrikoa ekoizteko ur-jauziak, ur minerala, burdin meak eta beruna, besteak beste.
1990etik aurrera, finantza zerbitzu berriak jarri ziren abian eta indar handia hartuz joan ziren, banku-sekretuaren lege zorrotzari eta zerga apalei esker. Andorrako gobernuaren sarrera bakarrak zerga gutxi batzuk etazigiluen salmentak uzten dizkion irabaziak dira. Banku eta finantza kontuetan ere garrantzia dauka herrialdeak.Europar Batasuneko kide ez den arren, itun bereziak sinatu ditu merkataritza askea bultzatzeko, eta nazioartean bere produktuak saltzeko Europar Batasuneko beste herrialdeek dituzten erraztasun berberak ditu. Andorrak ez du inoizdiru propiorik izan, betiespainiar pezeta etafrantziar liberarekin aritu izan da eta,2002az geroztik,euroa erabiltzen da.
Eskia kirol nazionala da. 2010ekoNeguko Olinpiar Jokoen antolatzailea izateko hautagaitza aurkeztu zuen, baina ez zuen lortu.[10]BC Andorra saskibaloi taldeak EspainiakoACB ligan dihardu.
Ordino Arkalis mendateaFrantziako Tourreko etaEspainiako Vueltako zenbait etapa miresgarri utzi ditu.1997an,Jan Ullrichek etapa irabazi eta lider jarri zen irabazi zuen lehenengo Tourrean. Bi urte geroago,Espainiako Vueltan,Igor Gonzalez Galdeanok etapa irabazi zuen eta Jan Ullrichek berriz lider jarri zen. LidertzaAbraham Olanori kendu zion etapa hartan. Bi itzuli handietan,Jan Ullrichek lider mailota Ordinotik itzuliaren amaieraraino eraman zuen.
.svg)
.jpg)
