Egiptoko gizartean, muturreko eraldaketak bultzatzeagatik egin zen ezaguna,Aton jainkoa estatuko kultu ofizialean jainko bakarra izendatu baitzuen.
Antzinako Egiptoren historian, Akenatonen erregealdiakAmarna aldia[2] deritzona hasten du hiriburu berria sortzeko aukeratutako lekuaren egungo arabiar izena dela eta: Ajetaton hiria, hau da, «Atonen zerumuga». Ospetsua daEgiptoko gizartean eraldaketa erradikalak eragin zituelako etaAton jainkoa estatuaren gurtza ofizialaren jainko bakarra bihurtu zuelako, ordura artekoAmonen gurtza nagusiaren kaltetan. Gurtza berriaAtonen nagusitasunean oinarritzen zen, gainerako jainko egiptoarren gainetik, hau da, oinarrimonoteista zuen erlijio batean, eta gainerakopanteoi egiptoarra edozein kulturatatik kanpo uzten zuen.Faraoia bera izango zen jainkoaren bitartekaria, eta aldaketa horrek ondorio handiak izan zituen. Desadostasunak egon ziren gizartearen artean, antzinako jainkoen gurtza erabat kendu baitzen, ordura artepoliteista[3] zen populazioaren artean oso errotua. Lehen erreformatzaile erlijiosoa da erregistro historikoa dagoenetik[4]. Haren erregealdiak, erlijio-eremuan aldaketak eragiteaz gain, erreforma politiko eta artistikoak ere ekarri zituen.
Nahiz eta berandu aurkitua izan eta oraindik gutxi ezagutua,historialari,arkeologo etaidazle askok faraoi interesgarrienetako bat dela uste dute.
Akenaton aitaren jaiotza-izen berarekin iritsi zen tronura, Imn htp, Amen-Hotep transkribatuta antzinako egiptoar hizkuntzan (Koptoera), «Amon pozik dago» edo «Amonen borondatea egin dadila» esan nahi duena (izen osoa Nefer-Jeperu-Ra Amen-Hotep da, hau da: «Ederrak dira Raren adierazpenak; Amon pozik dago»). Lau edo bost urtez erregealdian egon ondoren, bere erlijio-erreformaren ondorioz,Amenhotep izena aldatu, etaAjenaton (3ḫt itn) izena hartu zuen, hau da, «Atonentzat baliagarri» edo «Atonentzat atsegina»[5].
AkenatonAmenhotep III.aren etaTiy erreginaren (Erregearen Emazte Handia) semea izan zen. Horren familiari buruzko ezagutza eduki zen bere gurasoen,Yuya eta Tuyu nobleak (Ajmin hirikoak), hilobia ia osorik aurkitu zutenean. Amenhotep III.a faraoia hil ondoren, Tiy erregin-alarguna Ajenaton semearen tronurako igoeraren eta haren ondorioen lekuko izan zen:Amonen gurtzaren inguruan ezarritako orden zaharraren ordezkatze prozesua eta erresumako hiriburu berriaren sorrera, Ajetaton hiria. Historialarien iritziz, Ajenatonek bere amaren bizilekurako jauregi bat eraiki zuen hiri horretan, eta han igaro zituen bere azken egunak, hil arte. Lurperatu ere bertan egin zuten, TA28 hilobian, baina hiria hustu zenean —Tutankamon ilobaren erregealdiaren hasieran—, gorpuzkinakTebasko nekropolira eramateko agindu zuten, eta han aurkitu zituzten geroago,Erregeen haranekoKV55 hilobian, semearenekin batera.
Akenatonek anaia nagusi bat izan zuen, bost arreba (Sitamon, Henuttaneb, Isis, Nebetta eta Baketaton) eta zenbait anaiorde, erregearen bigarren mailako emazteen seme-alabak.Tutmosis anaiak, lehenseme printzea edo koroako printze zenak[8], berarekin zerikusia duten aurkikuntza arkeologikoen arabera, hainbat kargu ofizial izan zituen, hala nolaPtah apaiz nagusiaren funtzioa,Menfisen, oinordeko errealari esleitua normalean. Tutmose tronua jarauntsi aurretik hil zen. Ez da aitarenHeb Sed jaialdian, erregealdiko 30ean, haren arrastorik edo irudirik aurkitu; hori dela eta, historialari askok diote Amenhotep III.aren erregealdiaren data horren inguruan gertatu zela haren heriotza[9].
Erregearen Emazte Handiaren (Ta hemet nesu) karguaNefertitik bete zuen, eta, historikoki, edertasun fisiko handikoa eta, gobernatzaile gisa, dohain handiak eman zaizkio. Harekin, Erregearen Emazte Handiaren irudiak inoiz ikusi gabeko kotak lortu zituen, frogatzen duenez Ajenaton eta Nefertitiren izenekin erregistroak izatea benetakokartutxoetan, ohikoa ez zena beste erregealdi batzuetan. Teoria baten arabera, senarrarekin batera erreinatu zuen,Neferneferuaton[10] izenarekin. NefertitiAy-ren eta haren lehen emaztearen alaba zen, eta, dirudienez, neskatila txikia zela hil zen[11]. Ay gortean oso errotuta zegoen noblea zen, eta, dinastiaren azken urteetan, eragin handia izan zuen. Gero, Ai, berriz ezkondu, eta beste alaba bat izan zuen:Mutnedymet. Nefertitiren ahizpaorde horiHoremheb faraoiaren ezkontide izatera iritsi zen (XVIII. dinastiakoa ez zena), zeinak tronura igotzeko legitimazioa eman baitzion, baina ez modu oso ortodoxoan, zeren normalena Ajenaton erregearen familiako printzesa batekin ezkontzea baitzen, ez Nefititirena[12].
Nefertitik ekindako obra guztietan lagundu zion faraoiari. Aton jainko berriaren inguruko oroitzapenezko inskripzio erlijiosoetan ez ezik, beste zeremonia batzuetan ere ikus daiteke, hala nola atzerriko enbaxadoreen harreretan eta hiletetan. are gehiago, hiriburu berriaren, Ajetaton, sortze-esteletan grabatutako irudietan agertzen da. Gizonezko jaraunslerik ekarri ezin izan zuenez, alabek tronurako gizonezko erregegaiekin ezkondu behar izan zuten zilegitasuna emateko, bai errege-odolekoak izan (Tutankamon, seguru asko), bai gortesau hutsak (Ay). Nefertitiren heriotza, seguruenik, senarrarena baino lehenago gertatu zen, eta, horren ondorioz, Ajenatonek bere alabetako bat aukeratu zuen Erregearen Emazte Handiaren postua betetzeko, emakumeen presentziak eskatzen zituen errituak ofizial egin ahal izateko[13].
Kiyaren figura ere nabarmendu zen, «Emazte maitea» gisa aipatua, Ajenatonen bigarren mailako emaztea. Kiyak seme bat, Tut-anj-Aton printzea, eman ziolako hartuko zuela garrantzia uste zen, etorkizunean Tut-anj-Aton izango zena, baina DNAren azterketak erakutsi zuten mutikoa erregearen eta bere arreba baten semea zela.
XVIII. dinastiako erregeetan ohikoa zenez, Ajenatonek bere aitarengandik,Amenhotep III.arengandik,Harem erreala (Jeneret etxea) jaso zuen, mitanniarTaduhepa printzesa barne, zeina itun diplomatiko baten emaitza baitzen,Egipto etaMitanni arteko harremanak (Amenhotep III.aren erregealdian) sendotzeko eta nazioartekostatu quoa mantentzeko bidalia.
Amenhotep IV.a erregeak, bere erreinaldiko laugarren urtean, Akenaton izena hartu zuen.Amenhotep III.aren seme etaNefertitiren senarra zen.
Mistikoa eta erlijioaren eraberritzaile handia izan zen.Amon jainkoaren gurtza debekatu, eta, haren ordez,Aton, eguzki-diskoa, ezarri zuen; gero,Tebas utzi, eta hiriburu berria eraiki zuen, Aket-Aton («eguzki-diskoaren zeru-muga»), gaur egun,Tell el-Amarna.
Erlijio sinkretiko ofiziala gaitzetsirik,monoteismoaren bidea hautatu zuen bere herriarentzat, egunero bizitza berpizten duenEguzkiaren ontasuna aldarrikatuz eta harenganako maitasuna bideratuz. Iraultza honek erlijioa ez ezik estetikaren alorra ere ukitu zuen, arte berri errealista eta literatura mistikoa sorraraziz. Erregeak berak landu zuen alderdi hau; harenHimno Handiaren oihartzunaBibliako Salmoetan dago.
Alabaina, erlijiozko jardueretan erabat murgildu eta kanpo politika alde bat utzia izanik, kanpoko lurralde guztiak galdu zituen Egiptoko inperioak (Mitanni,Siria,Palestina).
Haren ondorengoak,Tutankhamonek, lehengo ordena berrezarri zuen.
Faraoien Egiptoren hasieratik, erlijioa egokituz joan zen antzinako egiptoarren bizitza espiritualean eragina zuten faktore historikoetara, bai sozialetara, bai kulturaletara. Egiptoko dinastien jarraipenaren arabera, botere- eta eragin-zentroek aldaketak eta desplazamenduak izaten zituzten, eta erlijio-praktikak eta panteoi egiptoarra aldatzen zihoan. Horrek gainerako jainkoei buruzko (eta dagozkien tenpluak eta kleroa) baliabideak (lurrak, azienda, oreinak, etab.) esleitzeko pribilegioak zekartzaten.
K.a. 2400etik aurrera, eguzkiaren jainkoaRa-Horajty gisa gurtzen zen (belatz-burua zuen jainkoa), eguzki-diskoz etauraeus-ez koroatua,uas etaankh-ez. Faraoien jainkoa zen, zeinak beren semetzat eta lurrean zuten irudikapentzat hartzen baitziren. Hala ere, lehentasun horiXVII. dinastiaren amaieran aldatu egin zen: Tebasko printzeek beren mugen zabaltzea bultzatu zuten, Egiptoko lurraldea gobernatzailehiksotarren nagusitasunetik erabat askatu arte.Egipto Garaiko etaEgipto Behereko erresuma koroa bakar batean biltzeaTebasko printzeen eta TebaskoAmon jainkoaren gida espiritualaren agindupean egin zen, zentro espiritualaKarnak-en zuena. Hala, Amonen gurtza (eta, beraz, haren kleroa) Egiptoko panteoian nagusia zen urre-koloreko gunean kokatu zen, eta «Garaipenaren jainko» bihurtu zen. Gerra-bultzada hori ez zen amaitu hicsoen kanporatzekin, baizik eta mugak zabaltzen jarraitu zuen,Kanaan etaNubia lurraldeak konkistatu arte, eta horrekInperio Berria deritzona sortu zuen.
XVIII. dinastiako agintariek inperio handi bihurtu zuten Egipto. Konkista berri bakoitzarekin, Amoni emandako esker ona tenplu eta obra berrietan islatzen zen, hala nolaKarnaken tenpluen ondoz ondoko zabalkuntzetan, eta bere apaizei emandako prebenda ekonomiko berrietan: Amonen gurtzak eta kleroak lehentasunezko tratua jaso zuten, ordura arte jainko edo jainkosa egiptoarrik inoiz jaso ez zuen bezelakoa, botere-maila ikaragarriak hartuz.
Amenhotep III.aren etaTutmosis IV.aren erregealdietan, joera, pixkanaka, aldatu egin zen, bada,Amonen kleroaRa-renagatik ordezkatu baitzen, eta, berriro,Atonen gurtza sartu zen, nahiz bigarren mailako jainko gisa izan[15]. Aton,Shu etaTefnut hiruko sortzailea osatzen zuten, eta haien gurtza panteoi egiptoarraren oinarrietara itzultzearen sinboloa zen. Jainko-jainkosa horien gurtzaren ordez, semeena jarri zuten, baina faraoiak lehen hiru jainkoen itzultzearen alde egin zuen, beste batzuen gurtza baztertuz[16].
Ajenatonekin, erlijio-erreforma erradikalizatu egin zenAton jainkoak gainerako jainkoekiko zuen lehentasuna ezarriz eta Amonen gurtza debekatuz. Faraoia saiatu zen, aitak egin bezala,apaiz nagusiak eta Amonen kleroak denborarekin lortu zuten boterea murrizten. Hala ere, aldaketa hori ez zen egin erregealdiaren lehen urteetan. Amenhotep erregearen jaiotza-izenak berak Amon jainkoa aipatzen zuen, eta, hasieran, bi kultuak elkarrekin bizi zitezkeen askatasunez[17]. Historialarien arabera, erregealdiaren 5. urtearen inguruan izan zen Amenhotep IV.a erregeakAmon jainkoaren omenez zuen jaiotza-izena utzi zuela, eta Ajenatonena hartu zuen, hainbat titulutan aldaketak eginez, hala nolaHorus,Nebty etaUrrezko Horusen izenetan[18].
↑Amenofis da Manetonek Amenhotep I.ari eta Amenhotep III.ari bere epitometan emandako izen helenizatua, sinpletasunagatik eta akatsagatik faraoi honi esleitu zitzaiona, naiz ez egiptoarrek edo greziarrek ez hala deitu. Manetonen epitomeen arabaera faraioaren izena:
↑Nahiz eta, gaur egun arbuiatua den teoria batean, senarra hiltzean, erregina-faraoi bihurtu zela uste izan zen epe labur batez,Semenejkara izenarekin; cf. Allen, James P. (1994). «The Amarna succession» (ingelesez). Consultado el 28 de febrero de 2009.
↑Nicholas Reeves egiptologoak (cf. Rita E. Freed eta beste batzuk,Pharaohs of the Sun - Akhenaton-Nefertiti-Tutankhamen, 88 eta 89. or.) Nefertiti faraoi gisa izandako mutazioa azaltzen du, etakartutxuen berenomen aldaketarekin azaltzen du. Beste egiptologo batek,Cyril Aldredek, berriz, ondorioztatu du Nefertiti ziurrenik Akenatonen erregealdiko 14. urte inguruan hil zela.
↑Cf. Robert B. Partridge,Photo Feature, Colossal Statues of Akhenaten from the Temple of Karnak, enAncient Egypt, vol. 8 n.º 1 pág. 43, agosto/septiembre de 2007.
↑Para profundizar, véase Aldred, op cit., Capítulo 21La herejía.
.jpg)
