Aitzineuskara euskara historikoa (idatzia) baino lehenagokoeuskara hipotetikoa da. Euskarakahaide ezagunik ez duenez (horregatikhizkuntza bakartutzat jotzen da), haren ezaugarriakbarne berreraiketa izeneko teknikaren bidez ondorioztatu dira.
Arlo horretan aurrerapenik handienakKoldo Mitxelena etaJoseba Lakarra hizkuntzalarien eskutik etorri dira, biek garai ezberdinetakohizkuntza egoerak proposatu arren. Mitxelenaren lanakerromatarrak etorri baino lehenagoko hizkuntza egoera islatzen du (aitzineuskara); eta Lakarrarenak, bigarren urrats gisa,zeltak etorri aurretikoa (aitzineuskara zaharra).
Aitzineuskararen sistemafonologikora arrakastaz hurbildu zen lehenaAndré Martinet izan zen.Latinetikomaileguetan hitz barruan leherkarienahostun edoahoskabe ezaugarria mantentzen zen, baina hitz hasieran ez zen holakorik, eta ahostun bihurtzen ziren guztiak. Esaterako,pace(m) >bake (latinetik gaurko euskararako bilakaera). Euskaraz ezberdintze hori hitz barruan baino ez zela gertatzen proposatu izan zen, baina horrek ez lirudike ohikoa munduko hizkuntzen artean. Martinetek eztabaidara ekarri zuendanieraren leherkarien sistema: hor, ezaugarria ez da [ahostun/ahoskabe], baizik eta [fortis/lenis], hau da, fonema batek gauzatze indartsua du eta besteak, ahulagoa. Horretaz aparte, bakoitzak ebakera ezberdina du, kokapen indartsuan (hitz hasieran) edo ahulean (bokal artean) egotearen arabera: latinetiko hotsak batekin ala bestearekin ordezkatzen ziren kokagunearen arabera[1].
Mitxelenak sistema hori onartu eta, gainera, sistema osora zabaldu zuen. Honela,fortis sail oso bat gertatzen zen, bakoitzak bere parekolenisarekin. Honez gain, Mitxelenak /m/-a sistematik baztertu zuen, hots bigarrenkaria zelakoan (gehienetan /b/ baten lekuan dago, hurbileko /n/ baten eraginez sortua); /p/fonema ere baztertu zuenbanaketa osagarrian agertzen zelakoan eta hotssabaikariak ere adierazgarritzat jo zituen. Bestalde, /n/ eta /l/-ren forma fortisak (/N/ eta /L/) proposatu zituen. /N/ fonemak azaltzen du zergatik latinez <nn> grafia duena gaurko euskaraz /n/ gisan mantentzen den eta <n> zena zergatik desagertu den. Era berean, lehengo /L/ak gaur /l/ gisan gordetzen dira, baina /l/ zirenak /r/ bakunak dira.Lenizio prozesu horiekErdi Aroa baino lehen gertatu bide ziren[1].
Beraz, Mitxelenak honako sistema proposatzen zuen, Lakarrak ere onartzen duena[1]:
| LENIS | FORTIS |
|---|---|
| b | (p) |
| d | t |
| g | k |
| l | L |
| n | N |
| r | R |
| s | ts |
| z | tz |
| Hasperena |
|---|
| (h) |
Lakarrak, aitzineuskara zaharreko erroetarako, CVC (kontsonante-bokal-kontsonante) eredusilaba bakarrekoa proposatzen du,euskal ondare zaharreko hitzetatik ondoriozta daitekeenez, aurretik proposatu izan zen CVCV eredua baztertuta.
Mitxelenak, ostera, (C)V(W)(R)(S)(T) proposatua zuen, baina Lakarraren ustez eredu zabalegia da; gainera, kokagune guztiak ez dira inongo hitzetan betetzen. CVC eredu horretako hitzak baditugu oraindik egungo euskaran, hala nolalur,zur edogar. Dena den, erro silaba bakarreko horiekfonologia atalean azaltzen diren murriztapenak zituzten.
Idatzizko testurik ez izateak aitzineuskararenmorfosintaxia ezagutzea asko oztopatzen du. Hala ere,aditz trinkoen ezaugarriek, esaterako, bidea ireki ziotenRicardo Gómezi euskarak gaurko SOV (subjektu-objektu-aditz) hitz hurrenkera beharrean VSO izango zuela.
Beste ezaugarri bat izan bide zenadjektibo kategoria itxia izatea, hau da,adjektibo urriko edo adjektibo gabeko hizkuntza izatea; gaur adjektibo kategoria agian lehenagokopartizipio,mailegu edotaerlatibozko perpausez osatua zen, guztiakizenaren eskuinaldean ematen zirenak.
Garai berantiarrago batean, antzinako CVC erroekaurrizkiak hartzeko gaitasuna garatu zuten (gaurkoeuskarak ez bezala), eta CV-CVC modukohitzak dauzkagu garai hartakoak (lagun, mehar <*benar).
Joseba Lakarraren aitzineuskara zaharrarensilaba bakarreko erro bikoiztuaren ereduko zenbait hitz:
| Aitzineuskara zaharra | Aitzineuskara | Euskara |
|---|---|---|
| *dar →*da-dar | *adaR | adar |
| *dats →*da-dats | *adats | adats |
| *di →*di-di | *idi | idi |
| *zal →*za-zal | *azal | azal |
| *der →*de-der | *edeR | eder |
| *dol →*do-dol | *odoL | odol |
| *gor →*go-gor | *gogoR | gogor |
| *nal →*na-nal | *anaL | ahal |
| *nan →*na-nan | *anan-tz | ahantzi |
| *nar →*na-nar | *anaR | har |
| *nin →*ni-nin | *inin-tz | ihintz |
| *nol →*no-nol | *onoL | ohol |
| *nur →*nu-nur | *unuR | hur |
| *zen →*ze-zen | *zezen | zezen |
| *zo[2] →*zo-zo | *zozo | zozo |
Beste adibide batzuk:
| Iturria | Aitzineuskara | Euskara |
|---|---|---|
| J. L. | *(h)an- +lat.ARIES *(h)an-(h)untz | ahari ahuntz |
| K. M. | *ardano | ardo |
| K. M. | *ardi-bini *ardi-zani | arpin artzain |
| K. M. | *(h)ark-(h)ar | elkar |
| K. M. | *arrani | arrain |
| K. M. | *bade | bat |
| K. M. | *biga | bi |
| K. M. | *bene | mehe |
| K. M. | *bini | mihi |
| K. M. | *bortz | bost |
| K. M. | *bortzaz-bi | zazpi |
| K. M. | *egu-gaitz | ekaitz |
| K. M. | *eLana *eNala | elai enara |
| K. M. | *enazur (*anezur?) | hezur |
| K. M. | *en-be | eme |
| K. M. | *enikatz edo*inikatz | ikatz |
| J. L. | *(h)er +ahur | hiru |
| K. M. | *eze | ez |
| K. M. | *gaztana | gazta |
| K. M. | *(h)iL(e)-argi | ilargi |
| K. M. | *ini | ihi |
| J. L. | *larr +ahur | lau |
| - | *No | ño, -ño |
| J. L. | *(h)oin-(h)oin →*(h)onoin | ohoin |
| K. M. | *organa | orga |
| K. M. | *sen-be *seni | seme sehi |
| K. M. | *suni | suhi |
| K. M. | *un-be | ume |
| K. M. | *zani | zain (jarduera) |
| K. M. | *zini | zii, zi |
Aditz zaharraren eredua, Koldo Mitxelena,Alfontso Irigoien,Larry Trask, Ricardo Gómez, Joseba Lakarra eta abarren arabera[3]:
| Aitzineuskara | Euskara |
|---|---|
| *e-aki-n | jakin |
| *e-biL[4]-i *e-ra-biL-i | ibili erabili |
| *e-du-n *da-du-da[5] →*dadut *da-du-ga →*daduk | *edun dut duk |
| *e-go-n *ni-da-go →*nago *hi-da-go →*hago *gu-da-go-de →*gagode ? >*dagode | egon nago hago gaude daude |
| *e-iza-n *ni-da-iza →*naiza *hi-da-iza →*haiza | izan naiz haiz |
| *enau(t)si *dinau(t)sda *enaus-(k)era | ∅ di(n)ost, dinaust êûskara[6] → euskara |
| *e-oa-n *e-ra-oa-n | joan eraman |
| Euskarari buruzko artikuluak | ||||||||
 Egizu klik euskalki bakoitzaren lurraldean haren orrialdera joateko.
|
