Movatterモバイル変換


[0]ホーム

URL:


Edukira joan
WikipediaEntziklopedia askea
Bilatu

Afrika Erdiko Errepublika

Wikipedia, Entziklopedia askea
Afrika Erdiko Errepublika
République Centrafricaine
Ködörösêse tî Bêafrîka
Ereserkia:La Renaissance
Goiburua: Unité, Dignité, Travail
("Batasuna, duintasuna, lana")

Afrika Erdiko Errepublikako bandera

coat of arms of the Central African Republic(en)Itzuli
 Kokapena Afrikan 
 Mapa politikoa 
Geografia
HiriburuaBangi
4°22′24″N 18°33′46″E
Azalera622.984 km² (43.)
Punturik altuenaMont Ngaoui(en)Itzuli (1.410 m)
Punturik sakonenaUbangi (335 m)
KontinenteaAfrika
MugakideakTxad,Sudan,Kamerun,Kongoko Errepublika,Hego Sudan,Kongoko Errepublika Demokratikoa etaArabiar Liga
Administrazioa
Afrika Erdiko Errepublikako estatuburuaFaustin-Archange Touadéra
LegebiltzarraNational Assembly(en)Itzuli
Harreman diplomatikoakIkusi mapa Wikidatan
Zeren kide
ikusi
Demografia
Biztanleria5.152.421
Dentsitatea8,27 bizt/km² (191.)
Hizkuntza ofizialak
Erabilitako hizkuntzak
ikusi
Ezkontzeko adinagizonezko: 22
emakumezko: 18
Emankortasun-tasa4,286(2014)
Eskolaratu gabeko umeak693.467(2012)
Bizi-itxaropena52,171(2016)
Giniren koefizientea56,2(2008)
Giza garapen indizea0,404(2021)
Ekonomia
BPG nominala1.949.411.659,2045 $(2017)
BPG per capita323,2 $(2015)
BPG erosketa botere paritarioa3.389.415.337 nazioarteko dolar(2017)
BPG per capita EAPn727,486 nazioarteko dolar(2017)
BPGaren hazkuntza erreala4,5 %(2016)
Inflazioa4,7 %(2016)
Historia
Sorrera data: 1960
Bestelako informazioa
Aurrezenbakia+236
ISO 3166-1 alpha-2CF
ISO 3166-1 alpha-3CAF
Ordu eremua
Elektrizitatea220 V. 50 Hz.europar loki etaType E(en)Itzuli
Internet domeinua.cf

Afrika Erdiko Errepublika[1] (sangoz:Ködörösêsetî Bêafrîka;frantsesez:République centrafricaine,ʁepyblik sɑ̃tʁafʁikɛn ahoskatua, edoCentrafriquesɑ̃tʀafʀik ahoskatua), izenak berak dioenez,Afrikaren erdialdean dagoen estatua da, eta, hortaz,itsasgabea.Txadekin muga egiten du iparraldean,Sudanekin ipar-ekialdean,Hegoaldeko Sudanekin hego-ekialdean,Kongoko Errepublika Demokratikoarekin hegoaldean,Kongoko Errepublikarekin hego-mendebaldean etaKamerunekin mendebaldean.

Afrika Erdiko Errepublikak 620.000 kilometro koadroko azalera du. 2018an, 4,7 milioi biztanle inguru zituen. 2022tik aurrera, Afrika Erdiko Errepublikagerra zibil baten lekuko da, 2012tik aurrera[2]. Afrika Erdiko Errepublikaren zatirik handiena Sudan-Gineakosabanek osatzen dute, baina herrialdeak iparraldeanSahara-Sudango eremu bat eta hegoaldeanbaso ekuatorialeko eremu bat ere hartzen ditu. Herrialdearen bi herenUbangi ibaiaren arroan daude (Kongon itsasoratzen da), eta gainerako herenaChari ibaiaren arroan dago,Txad lakua ureztatzen duena.

Gaur egun Afrika Erdiko Errepublika den eremuan milaka urtez bizi izan da giazkia; hala ere, herrialdearen egungo mugakFrantziak ezarri zituen, XIX. mendearen amaieratik aurrera herrialdea kolonia gisa gobernatu baitzuen. 1960an Frantziatik independizatu ondoren, Afrika Erdiko Errepublika agintari autokratiko batzuek gobernatu zuten,monarkia saiakera huts batek barne[3].

1990eko hamarkadan, demokraziarako deialdiek alderdi anitzeko lehen hauteskunde demokratikoak ekarri zituzten 1993an.Ange-Félix Patassé presidente bihurtu zen, baina ondorenFrançois Bozizé jeneralak kargutik kendu zuen2003ko estatu-kolpean.Sastraken gerra 2004an hasi zen Afrika Erdiko Errepublikan, eta, 2007an bake-hitzarmen bat eta 2011n beste bat egin arren, gerra zibila berriro hasi zen. Gerra zibilak herrialdekogiza eskubideen historia eskasa betikotu zuen: parte hartu zuten talde armatu desberdinek egindako gehiegikeria orokortu eta gero eta handiagoek ezaugarritu zuten, hala nola espetxeratze arbitrarioek, torturek eta prentsa-askatasunaren eta zirkulazio-askatasunaren murrizketek.

Nahiz etamineral-hobi garrantzitsuak eta beste baliabide batzuk izan, hala nolauranioa,petrolio gordina,urrea,diamanteak,kobaltoa,egurra etaenergia hidroelektriko erreserbak[4], bai eta landu daitekeen lur kantitate handiak ere, Afrika Erdiko Errepublika munduko hamar herrialde pobreenen artean dago, eta mundukoper capita BPG txikiena duerosteko ahalmenaren parekotasunean 2017an[5]. 2019an, bigarrenGiza Garapen Indizerik baxuena zuen munduan,Nigerren ostean, 189tik 188.ra baxuena zuen. Berdintasun faltari egokitutako Giza Garapen Indizean azkena zen, 150. postuan. Halaber, uste da Afrika Erdiko Errepublika dela herrialderik osasungaitzena[6] eta gazte izateko txarrena[7].

Afrika Erdiko ErrepublikaNazio Batuetako,Afrikako Batasuneko,Afrika Erdiko Estatuen Ekonomia Erkidegoko,Frankofoniaren Nazioarteko Erakundeko etaLerrokatu Gabeko Herrialdeen Mugimenduko kidea da.

Geografia

[aldatu |aldatu iturburu kodea]

Mugak

[aldatu |aldatu iturburu kodea]

Afrika Erdiko Errepublikak mugakideok ditu: iparraldean,Txad; ekialdean,Hego Sudan etaSudan; hegoaldean,Kongoko Errepublika etaKongoko Errepublika Demokratikoa; eta mendebaldean,Kamerun.

Orografia

[aldatu |aldatu iturburu kodea]

Afrika Erdiko Errepublika guztizestatu itsasgabea da, kontinentearen erdi-erdian kokatua. Herrialdeko zatirik handienagoi-ordoki zabalak hartzen du, 500 m garai dena. Ipar-ekialdean Fertit mendixkak daude, eta hegoaldean mendi sakabanatu batzuk. Ipar-mendebaldean Yade mendigunea dago,granitozko goi-ordokia (1.143 m).

Ibai nagusiakUbangi,Chari etaLobaye dira.

Klima eta landaredia

[aldatu |aldatu iturburu kodea]

Klima tropikal-ekuatoriala da,euri ugarikoa, etatenperatura 18 eta 40 °C artekoa. Landaredia (eta, hortaz,ekosistema osoa) arrisku bizian dago,basamortutze aurreratua dela-eta.

Historia

[aldatu |aldatu iturburu kodea]

Behinoihanez estalitako lurralde haietako lehen biztanleakpigmeo babingak eta gerobantuak izan ziren.XIX. mendea arte,Islamiar mugatik haratuago bizi izan ziren, erlijio abrahamikoen eraginetik at (Judaismoa,Kristautasuna etaIslama). Garai horretan hasi ziren merkatari musulmanak gutxinaka eskualdean sartzen, merkataritza errazteko asmotan, baina mende erdialdetik aurrera, soldadu armatuz lagundutakoesklabo-merkatariak eskualdean sartu ziren.1860-1910 artean, Afrika erdialdeko esklabo-merkatariek (Sudan,Txad,Kamerun, AEE iparraldeko Dar al-Kuti eta AEE hegoaldeko Nzakara eta Zande eskualdekoak) ekialdeko eskualdeetako gizon-emakume gehienak esportatu zituzten, gaur egun biztanle gutxi dituzten lekuetatik, hain zuzen.

Frantziarrek XIX. mende amaieran eskualde osoakolonizatu zuten etaUbangi-Xari izenpean administratu.Bigarren Mundu Gerrankoloniak Aliatuekin bat egin zuen. Herrialdea1958koabenduaren 1ean Afrika Erdiko Errepublika bihurtu zen eta1960koabuztuaren 13an,independentzia aldarrikatu zuen.

Independentziaren ondoko 30 urteetan, estatuaren agintea presidente ez-demokratikoen esku egon zen, sarriestatu kolpez bereganatua. Biztanleen nahigabea handituz joan zen, batez ereGerra Hotza amaitutakoan. Lehenengo egiazko hauteskunde demokratikoak1993an izan ziren.Ange-Félix Patassé-k irabazi zuen, baina herriaren babesa galduz joan zen etaFrançois Bozizé jeneralak kargutik bota zuen. Bozizé jeneralak 2005eko maiatzeko hauteskundeak irabazi zituen eta agintean da orain.

2014kouztailaren 24ean,Kongoko Errepublikan eginiko negoziazioetan,Seleka etaAnti-balaka Afrika Erdiko Errepublikako miliziek su-etena ezartzea adostu zuten. Haatik,BBC hedabide britainiarrak zabaldu zuenez, hainbat hiritan borrokak izan ziren. Gobernuko eta milizietako 170 ordezkarik hiru egunez parte hartu zuten elkarrizketetan[8].

Abenduaren 11n, urtea bete zen Afrika Erdiko Errepublikako milizia kristauekBangi hiriburuan musulmanen aurkako sarraskia egin zutenetik eta horrek eragina gerra sektarioa hasi zenetik[9].

2015ekourtarrilaren 19an, GKE bateko bi kide bahitu zituzten[10].

Gobernua eta administrazioa

[aldatu |aldatu iturburu kodea]

Banaketa administratiboa

[aldatu |aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Afrika Erdiko Errepublikaren banaketa administratiboa»

Afrika Erdiko Errepublika 14 prefektura administratibotan (préfectures), bi prefektura ekonomikotan (préfectures economique) eta autonomia udalerri baten banatuta dago. Prefekturak azpiprefekturetan (sous-préfectures) banatuta daude.

Hamalau prefekturak::

Bi prefektura ekonomikoakNana-Grébizi etaSangha-Mbaéré dira. Autonomia udalerria hiriburua da:Bangi.

Afrika Erdiko Errepublikako prefekturak.

Erreferentziak

[aldatu |aldatu iturburu kodea]
  1. Euskaltzaindia. 38. araua: Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak..
  2. (Ingelesez)Human Rights Watch. (2018-12-11). Central African Republic: Events of 2018. (kontsulta data: 2022-03-07).
  3. (Ingelesez)«'Cannibal' dictator Bokassa given posthumous pardon» the Guardian 2010-12-03 (kontsulta data: 2022-03-07).
  4. (Ingelesez) Central African Republic. Central Intelligence Agency 2022-03-02 (kontsulta data: 2022-03-07).
  5. www.imf.org (kontsulta data: 2022-03-07).
  6. (Ingelesez)«These are the world's unhealthiest countries» The Express Tribune 2016-09-25 (kontsulta data: 2022-03-07).
  7. «Central African Republic worst country in the world for ...» web.archive.org 2017-08-05 (kontsulta data: 2022-03-07).
  8. https://web.archive.org/web/20140729131814/http://www.berria.eus/paperekoa/5004327/013/003/2014-07-25/borrokak_ez_dira_amaitu_afrika_erdian_menia_ezarri_arren.htmBerria, 2014-07-25
  9. «1»,Berria, 2014-12-12
  10. «GKE bateko bi kide bahitu dituzte ekintzaileek Afrika Erdiko Errepublikan»,Berria, 2015-01-20

Kanpo estekak

[aldatu |aldatu iturburu kodea]
Autoritate kontrola


Afrikako herrialde eta lurraldeak(Nazio Batuen azpi-eskualdeka)
Map indicating Western AfricaMendebaldeko Afrika
Map indicating Northern AfricaIparraldeko Afrika
Map indicating Central AfricaErdialdeko Afrika
Map indicating Eastern AfricaEkialdeko Afrika
Map indicating Southern AfricaHegoaldeko Afrika
Menpeko lurraldeak
Eztabaidatuak
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Afrika_Erdiko_Errepublika&oldid=10321584"(e)tik eskuratuta
Kategoriak:
Ezkutuko kategoriak:

[8]ページ先頭

©2009-2025 Movatter.jp