Abaurregaina[4][a] (aezkeraz:Aburre edoAburregeina)[b]Euskal Herriko udalerri bat da,Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta.Zangozako merindadean etaPirinioak eskualdean dago,Iruñea hiriburutik 68,3 kilometrora. Altuera 843 eta 1442 metro artekoa da, eta 21,36 km²-ko azalera hartzen du. 2024 urtean 119 biztanle zituen.
AbaurregainaEuskal Herriko herririk altuena da, eta hirigunearen batez besteko altuera itsas mailatik 1050 metro ingurukoa da. Kale-herri kokapenean dago, San Migel mendiaren magalean,Aezkoa ibarraren etaAbaurreko lautadaren arteko sestra-aldaketa malkartsua markatzen duena,Zaraitzurekin lotzen duena. Bertako arkitektura ohikoa daAezkoan, fatxada zuriekin eta harrizko ukituekin, grisaxkarekin kasu honetan, eta egurrezko dekorazioekin. Teilatuak bi isurialdekoak dira, baina oso aldapatsuak, elurra maiz egiten baitu. Herritik kalitate handiko ikuspegiak daude,Aezkoa,Zaraitzu etaPirinioetakoak.
Aezkoa ibarran kokatuta da, baina1845etik udalerri independentea da. Bertako biztanleakabaurregaindarrak (aezkeraz:aburrearrak) dira.
Bai herri hau bai parekoAbaurrepeaAbaurrea aurreko izenetik abiatzen dira. Horri-gaina edo-pea gehitu zitzaion, "garaikoa" eta "beherekoa" esan nahi baitute, hurrenez hurren, kokapen geografikoaren arabera bereizteko.Aburre etaAburregeina formakaezkera bertakoeuskalkiri dagozkio, eta ahoz erabiltzen dira ibarra osoan, nahiz etaAbaurregaina horretatik abiatzen diren.
Abaurrea zalantzazko esanahiaren toponimoa da.Mikel Belaskoren arabera, bere esanahia "zuhaitzaren aurrean" edo "zutabearen aurrean" izan liteke, eta(h)abe aurre(a) esamoldetik etorriko litzateke.Habe hitza, "zuhaitz" edo "zutabe" esan nahi zuena, arkaikoa daegungo euskaran, etabizkaiera zaharrean erabiltzen zen,Bizkaiko foruan aipatua. Filologo honek uste du Nafarroan ere erabil zitekeela etaAbaurrea edoAbaigar bezalako lekuizenak sortu. Bigarren terminoa gardena da (aurre); izan ere, aurre hitzak "aurrean" edo "aurreko zatia" esan nahi du. Amaierakoaartikulua da.
Abaurrea jatorrizko izenak Abaurrepeari egiten zion erreferentzia, eta1719an bereizi zen lehen aldiz bi herrien artean (Abaurrea la Alta etaAbaurrea la Baxa).Euskaraz,Abaurregaina etaAbaurrepea dira. Bereizketa hori ingurukohizkuntza erromantzeetan ere badago:Abaurrea de Suso etaAbaurrea de Chusonafar erromantzez etaAbaurrea Alta etaAbaurrea Bajagaztelaniaz (nafar erromantzearen itzulpen soilak).
Abaurrepeko banderaAezkoako bandera da. Bandera honekAezkoako armarria dauka hondo gorri baten gainean. Armarria, gaineankasket bat eta bi aldeetan lanbrekinak dituela irudikatzen da, baita azpian "Aezkoa" inskripzioa duela ere.
Orografia menditsua du, guztiak 1 500 metrotik beherakoak.Pirinio Garaiaren etaPirinio Beherearen arteko trantsizio-eremu bat da, eta, beraz, mendietan txertatutako mendigune harritsuak ere badaude. Haritz eta pago baso izugarriek erakargarri egiten dute Aezkoako paisaia,Irati ibaiaren ur biziak osatzeko.
Neguak elurte oparoak eskaintzen ditu Aezkoan, eta udak, berriz, leunak eta atseginak.
Ziur asko, jatorrianAbaurrepeko borden auzoa izanen zen Abaurregaina. Idatzizko lehenbiziko aipamena1237koa da; urte horretan, “Castel Nuevo” izeneko herria sortzeko baimena eman zuenTibalt I.a erregeak. Herri berri hori Abaurrearen gainean ezarri beharko zen, Zazaoz alderdian. Antza denez, ordurako liskar ugari gertatuak ziren abaurretarren etazaraitzuarren artean Zazaozen jabetza zela-eta. Beti ere,XVI. mendera arte, batera zenbatzen zen bi herrietako biztanleria.XIX. mende hasierara arte,Aezkoako alkateak eta herritarrek aukeraturiko erregidore batek gobernatzen zuten herria.[10]
Abaurregainak aurrea hartu zionAbaurrepeari demografian.1797an, errate baterako, Abaurregainak 272 biztanle zituen, etaAbaurrepeak 143.Aezkoak goranzko joera demografikoa izan zuenXVI-XVIII. mendeetan.XVI. mendean jazarritakosorginkeria-praktiken eszenatoki izan zen. Eremu horretan,Nafarroako konkistaren ondoren,goinabartarren etabaxenabartarren arteko harremanen historiaren ezaugarri diren mugako istiluak gertatu ziren, bereziki larreen kontuengatik.1595ean, zehazki, berrogeita hamargarazitar banda batekHiriberri eraso zuen, Joan Iriarte hilez zauritu eta Martin Berriaeskribaua hil zuen. Abizenaz,Hiriberri,Garralda etaGaraioako kanpaiez, ibarreko alkate eta kapitain Antso Elizondoren aginduz deiturik, sarkinak preso hartu zituzten. Mugako posizio horrek aukera ematen zien, hala ere, muga-zergen legedia errazago urratzeko.1612an erregeordeak aetzak eta mugako beste ibarra batzuetako bizilagunak indultatu behar izan zituen ogia eta ardoa esportatzeagatik jarritako isunengatik.[11]
Frantziarekiko gerretan,beren mendiak defendatzeko obligazioa zuten, beren alkate eta kapitainaren agindupean, eta harana uztera behartu gabe. Horregatik,XVIII. mendearen hasieran,Erresumako Gorteei memoria bat aurkeztu zieten, erregeordeakAuritz etaOrreagako mendiak defendatzera eta, ondoren,Zangoza defendatzera joateko aginduen aurka. Mende honetan ibarreko bizitza markatzen duten hiru gertaera nabarmentzen dira. Lehena,1774tik1775era bitarteko azienda-izurritea da,Nafarroako ia behi-azienda guztia deuseztatu zuena. Bigarrena,Orbaizetako Munizio Fabrikaren eraikuntza izan zen, eta, horren ondorioz,ibarreko mendien gaineko jabetza eta eskubideak galdu ziren,1984ra arte itzuli ez zirenak. Hirugarrena,Konbentzioaren Gerra da (1793-1795), non ibarreko herri gehienak suntsituak izan ziren, baita setioen xede nagusi izan zen munizio-fabrika ere.1794ko udanfrantziarrek 247 etxe, eliza, garai eta borda erre zituzten.Aezkoako herriek geroNafarroako Foru Aldundira eraman zituzten memorialek ez dute, antza, handik gutxira1802ko Historiaren Akademiaren Hiztegian irakur daitekeena puzten. Hiztegi horretan esaten denez, ibar osoan 208 etxe zeuden, eta gerran ia erabat hondatuak izan ziren; beraz, jabeak berreraikitzen saiatzen diren arren, haietako asko oraindik ere etxolatan bizi dira.[12]
Aezkoa erregibar zen, baina, beharbada, bere muga-egoeragatik,erregeordea bere administrazioan sartzen zen, eta berak izendatzen zituen alkatea eta kapitaina; gainera, herri bakoitzak bere bizilagunen artean erregidore bat aukeratzen zuen. Ibarreko batzarre da, egungoAezkoako Batzarre Nagusiaren aitzindaria.
1821-1823an, berriz ere,Erregezaleen matxinadaren eremua izan zen. Gainera,Karlistaldi guztiekarma fabrikari ere eragin zioten, baita ibarreko beste herri batzuei ere, eta suntsipen handia eragin zuten. Horren ondorioz,XIX. mendearen amaieran,1873an, fabrika behin betiko itxi zen, eta urte batzuk geroago enkantera atera zen.
XX. mendea mende osoan iraun zuen emigrazio geldiezin batekin hasi zen, hein batean abeltzaintza sektorearen galera ekonomiko handi eta etengabeak eraginda (ibarran inplanterik handiena duena). Biztanleria izugarri murriztu zen mendean zehar, 1 000 biztanle inguru izateraino.[14]
Nafarroako goiPirinioaldeko berezko laboreak. Mendiak eta larreak dira nagusi, eta horien aberastasun nagusiak abeltzaintza eta baso-ustiapena dira.XX. mendearen hasierara arte, orraziak, koilarak eta egurrezko eta zapi zakarrezko sardexkak egiten ziren tokiko janzkera tradizionalerako.
Baso asko daude oraindik, nahiz eta gehiegizko ustiapena jasan duten, batez ere azken urteetan.Pagoek etaharitzek estaliko lukete, egoera naturalean, ibarraren zatirik handiena;Abaurrean bakarrik agertzen dapinu gorria,Zaraitzu etaErronkaribar ibarraren proprioa. Ibarraren iparraldeko eta hegoaldeko mendietanpagadi garrantzitsuak daude,Garralda,Aria etaAribeko behealdeetanhariztiak.
Aezkoa abeltzaintza ibarra izan da beti. Hala ere, lanbide horrek atzerakada handia izan duXX. mendean, berezikitranshumantziaren galeran (lehenErrege Bardearaino joaten zen Milagro-Aezkoa errege-abelbidea zela eta). Nabarmentzekoa da idien eta behien desagerpena, nekazaritzako mekanizazioari esker. Haragitarako behi-aziendak dira nagusi, arraza piriniarra eta pardoalpinoa dutenak. Nekazaritzak garrantzi txikia du. Lehorreko lurrak behera egin du, eta belardi artifizialak, berriz, gora1970era arte, eta behera gero. Landatutako azaleran hazitarako patataren eta bazka-landareen nolabaiteko aurrerapena egon da; gero eta gehiago esku hartzen du ukuiluko aziendaren elikadurak, mendian artzaintzarekin lortzen denaren osagarri gisa. Basoen ustiapena aberastasun potentziala da, eta batzuetan erreala, bailarako komunitatearentzat eta udalentzat, partikularrentzat baino gehiago; zura1940-1950 urteetara arte garraiatzen zenalmadien sistematik, ibaian behera zeharkatzen zutena, lehenengoIrati ibaia eta geroAragoi etaEbro ibaiak.
Abaurregaineko udaletxea herrigunean dago, eta idazkaria, era berean,Abaurrepeko Udalako idazkaria da. Udalbatza udalerriko alkateak eta bortz zinegotziak osatzen dute. Egungo alkatea Patxi Enkaje Arana da,Gazteluberri hautagai gisa aurkeztu zena.
Abaurregaineko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Patxi Enkaje Arana da,Gazteluberri zerrendakoa. Zinegotziak 4 daude:
Ibar honetan hitz egiten deneuskarak bere berezitasunak ditu. Horregatik sailkatzen daAezkera azpieuskalkian.Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbateuskaldun baden arren, Aezkoako mintzaira zaharra oso hiztun gutxik dakite.2007koudazkenean, hamar bataezkerazkoeuskaldun behintzat baziren, baina horietako bat besterik ez zen 50 urtetik beherakoa.
Nafarroako artxiboan dagoen1817. urteko dokumentu baten arabera,Aezkoa ibarreko bizilagunak eta bertakoak beren oihal zuri-beltzezkojantziagatik bereizten ziren. Oihal horiek beraiek egiten zituzten beren aziendaren artilearekin, eta beren etxeetan garbitzen, iruten eta ehuntzen zituzten. Oihalezko piezak, gero, batanatuak, ehunduak eta beltzez tindatuak izaten ziren. Haiek ebaki, josi eta egiten zituzten galtzerdiak, txupak, basapiztiak eta golillak, kaputxa txikiarekin erabiltzen zituztenak, mahuka bikoitzekoak, bizidun haragitsuekin, eta haietako batzuk eliza, ezkontza, bataio etaIbarreko Batzarretako eginkizunetarako gala-jantziak ziren.
Resureccion Maria Azkuek bereEuskal Kantutegi Herrikoia argitaratu dituen narrazio, maitasun, areka, erlijioso, elegia eta erronda kantu batzuk jaso ditu.Eguberrietako kantak aipa daitezke aipagarritzat. Guztiakaezkeraz daude. Hauek dira:Eguberri,Birjiña Arantzazukoa,Ama Birjiña,Nora zoazun erran daztazu,Abu nina,Katalina,Ea Mea,Gure Jesus,Kristi on batek,Ttakur ttiki gorritto bat,Sugea dabil bularrez,Kantatzen bear det asi,Arrosaren botigak etaSujet eder bat.[22]
Hainbat pertsonaia mitologiko ezagun daude ibarran:[23]
basajaun etabasandere: basoetako jaun-andreak diraIratiko Oihaneko ezagunenak, bertako sei kobazulotan bizi baitira.Orhi mendikoa nabarmentzen da,Donibane egunean kea ateratzen duen tximinia batekin.Kristautasunak, jentil hauen aurkako borrokan,IbañetakoSan Salbatzailearen baseliza,OtsagabiakoMuskildako Andre Mariaren baseliza etaOrreagakoAndre Mariaren eliza osatutako zirkulu magiko batean giltzapetu zituen.Luzaidera ihes egin dezakete apaiza uxatu dutelako. Izaki iletsuak dira, altuak eta hanka borobildua dutenak. Bera, oso ederra, biluzik ibili ohi da edo traje dotoreak eramaten ditu.eilalamiei bezala, ez zaizkie ardi zuriak gustatzen, eta, beraz, artalde beltz bat dute. Mugitzeko, arra sorbaldan jartzen du, jarrai diezaioten.Basajaun paseatzen entzuten dutenean artzainak lasai ibiltzen dira, badakite otsoek ez diotela artaldeari erasoko.
eilalamiak (aezkeraz; laminak):sirena bihurriak dira. Ile luzeak eta ahate oinak dituzte. Kobazuloetan bizi dira, eta urrezko orrazi batez gain, altxorrak ere badituzte, artzainei erakargarri egiteko. Jendea beldurtzen dute, gauez tximinietatik sartzen dira eta horregatik batzuk zigortuak izan dira,Luzaiden adibidez, 200 urtezLaminenxamindeia kobazuloan bizitzera kondenatuak izan zirenak.Ligikoa bezalako zubiak edoMendibeko trikuharriak eraiki dituzte. Aezkoan ere oso ezagunak izan dira.Eilalamiek ikasle ilegorri ederrak eta gauez irteten ziren neska iruleak jazarri dituzte. Baten bat ez da inoiz itzuli. Hainbeste gogaituta,Abaurrepeko Santa Engrazia baselizan bizi ziren moja batzuk kanporatzea lortu zuten.
unaia:Iratiko Oihanean sortutako pertsonaiarik bereziena da.Hartz-gizaki izan zen.Mendibeko neska gazte batOtsagabiara bidean zihoala kontatzen du istorioak, etaIratitik igarotzean hartz batek bahitu zuela. Honek bere leizean gorde zuen, eta seme bat irten zen erlaziotik. Haurrak sei urte bete ondoren, ama-semeek ihes egitea lortu zuten. Hasieran, herriko bizilagunei eta baita ganaduari ere kosta egin zitzaien indar ikaragarriko gizon-hartz honen itsustasunera ohitzea, baina azkenean onartu egin zuten, behi-artzain onena bihurtuz, oihaneko Unaia bat.
zazpiburusugea: zazpi burukosugea,Arnegiko Xiximurruko haitzulora hurbiltzen ziren neskak bahitzen zituena.
gaueko:Iratin, bere kobazulora hurbiltzen ziren neskatxak bahitzen zituen gauekoiratxoa.
mamuak: jendeari enbarazu egiteko gogoa dela-eta, ohikoagoa da herrietan aurkitzea. Amesgaiztoak sortzen dituzte eta biktimak ito ditzakete, baina isilpeko otoitz batekin izutzen dira.
azantzilak: gauez egiten dute zarata, eta ez dago jakiterik iratxoak edo arima penagarriak diren. Arima alderrai horiek saihesteko, norbait hiltzen denean, teila bat mugitzen dute etxetik, bere izpiritua atera dadin.
↑Luis Luziano Bonaparte.Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés,1863.
↑Koldo Zuazo.El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.