Oranĝa: mortpuno fakte ne estas aplikata dum longe
Brun-ruĝa: mortpuno estas aplikata
Fra Angelico:Senkapigo de Sankta Cosmas kaj Damian, 1348
Mortpuno aŭla plej supera puno, aŭ ankaŭabsoluta puno estaspuno, kiu supozasmortigon (aŭekzekuton) dekondamnita homo prokrimo, laŭ kiu eblas laŭ pli malpli validapunjuro doni tiun ĉi punon (en antaŭaj tempoj tiuj ĉi krimoj estis nomatajgorĝaj krimoj).
La ekzekuto de krimuloj kaj politikaj disidentoj estis uzita de granda parto de la socioj laŭlonge de la historio, kaj por puni la krimon kaj por nuligi la politikan disidentecon. Aktuale la jura situacio de la mortopuno varias laŭ la diversaj mondoregionoj. Tiel, ĝi estis abolita kaj malpermesita en preskaŭ ĉiuj eŭropaj landoj, kaj ankaŭ en la majoritato de la landoj de Oceanio. La majoritato de latinamerikaj landoj estis abolintaj la mortopunon, dum en landoj kielUsono, kaj en kelkaj karibiaj landoj ankoraŭ estas aplikata la mortopuno. EnAzio la mortopuno estas aplikita en landoj kiel Ĉinio, Barato, Indonezio, Irano kaj Japanio. EnAfriko, estas ankoraŭ uzata en kelkaj landoj, speciale en la nordoriento de la kontinento, kaj estas aplikata en la multaj arabaj landoj kaj aliaj lokoj de Proksima Oriento. La landoj kiuj finis tiun praktikon estis 160 el kiuj 104 estas totale aboliciistoj, ses malhelpas ĝin por ordinaraj krimoj, en aliaj ses estas moratorio kaj 44 estas "aboliciistojde facto" kiuj ne aplikas la mortopunon.[1]
La afero de la mortopuno estas polemika. La simpatiantoj al tiu praktiko ĝenerale opinias, ke ties realigo malpliigas la deliktojn, evitas ties ripeton kaj estas maniero puni lamurdon. La kontraŭantoj argumentas, ke ĝi ne malpliigas la krimojn pli ol laĝismorta malliberigo; tiuj estas pli malbonaj ol la delikto kaj estas diskriminacio fakte kontraŭ la sociaj sektoroj de malriĉuloj kaj marĝenuloj kiuj plej verŝajne ne havas sufiĉajn rimedojn en la jura sistemo.[2]
Bildo de la verko deCesare Beccaria, nomeDei delitti e delle pene.
La mortpuno estas objekto de vervaj diskutoj interjuristoj same kiel inter ordinaraj civitanoj.Ĝiaj subtenantoj argumentas precipe, ke
nur la mortpuno donas certecon, ke krimulo ne plu krimos;
la mortpuno havas fortan timigan efikon al eblaj estontaj krimuloj;
laBiblio ordonas la mortpunon (Genezo 9, 6: "Se iu (el)verŝos sangon de homo, lia sango ankaŭ estos verŝita de homo") kaj simile ankaŭ aliaj religiaj sanktaj libroj;
la mortpuno ŝparas al la socio la kostojn por la alie necesa dumviva enprizonigo.
Kontraŭuloj de la mortpuno argumentas, ke
la mortpuno kontraŭas lafundamentan rajton je vivo kaj korpa sendifekteco
la mortpuno estas nekompensebla en okazo de justica eraro (eraraverdikto)
ne estas pruvoj, ke la mortpuno pli timigas krimulojn ol dumviva mallibereco
la mortpuno igas kriminton, kiuj jam meritis ĝin, murdi por kaŝi sian krimon, ĉar li jam nenion povas perdi
per la mortpuno la ŝtato forlasas respekton al homa vivo kaj do suriras la saman moralan nivelon kiel murdanto.
Multaj landoj abolis la mortpunon; aliaj konservas ĝin, sed kelkaj el ili provizore ne plenumas la verdiktojn (moratorio).
Iam ekzekutoj estis publikaj por prezenti al la publiko interesan, ankaŭ edukan kaj fortimigan spektaklon. Nun ekzekutoj estas nepublikaj, tamen kun invititaj atestantoj, kiuj atestas la plenumon kaj certigas observon de reguloj.
Kelkaj sudamerikaj landoj rezervas mortpunon al fremdaj malamikoj dum militperiodo. Vere tiu estas nur rajto mortigi malamikajn soldatojn. En tiuj landoj, oni pensas ke oni rajtas mortigi, eĉ dummilito, se estas leĝo kiu permesas (rajtigas) al ŝtato fari tion.
Problemo ĉiam estis la maniero ekzekuti homojn: ĝi estu facila, certa, malmultekosta kaj ne kaŭzu tro da malpuro. En iuj tempoj certa krueleco estis dezirata; ekzemple en antikvaRomio oni ekzekutis perkrucumo, kio povis esti longa turmento, precipe se la krucumito ricevis piedapogilon.
La celon de krueleco plenumas ankaŭŝtiparumo, ĉe kiu homo malrapide forbrulas sur ligna fajro. Tiun metodon aplikis lakatolika eklezio kontraŭherezuloj kajsorĉistinoj. Mildigo, koncedita ekzemple alGiordano Bruno, estis pulvosako ĉirkaŭ la kolo, kiu mortigis pli rapide.
Post la invento depulvo-pafiloj oni parte ekzekutis permortpafo, precipe armeanojn.Tiu speco de morto estis konsiderata honora; kontraŭependumo estis malhonoro.
En modernaj tempoj oni serĉis metodojn por mortigi rapide kaj sen nenecesa doloro.Tiusence pendumo estis progreso, ĉar la penduma maŝo rompas la nukon de la ekzekutato, kio rapide mortigas.
Ekde1792 oni aplikisgilotinon, kiu fortranĉas la kapon de homo kaj estis uzata enFrancio ĉirkaŭ la epoko de laFranca Revolucio ĝis la abolo de la mortpuno en1981.
Pendigita, tirita kaj kvaronigita: la ekzekuto deHugo Despenser (la pli juna), kiel prezentite en la manuskripto Froissart de Louis of Gruuthuse.
Ekzekuto de krimuloj kaj politikaj kontraŭuloj estis uzita fare de preskaŭ ĉiuj socioj - kaj por puni krimon kaj por subpremi politikan malkonsenton. En la plej multaj landoj tiu praktika mortpuno estis rezervita pormurdo,spionado, ŝtatperfido, aŭ kiel parto de armeajustico. En kelkaj landoj, kelkajsekskrimoj, kiaj ekzempleseksperforto, malfideleco,incesto kajsodomio, meritis aŭ meritas la mortopunon, same kiel religiaj krimoj kiaj ekzemple rezignado en islamaj nacioj (la formalaj rezigno de la ŝtata religio). En multaj landoj kiuj uzas la mortopunon, drogkontrabandado ankaŭ estas ĉefa delikto. EnĈinio, homa kontrabandado kaj gravaj kazoj dekorupto estas punitaj per la mortopuno. Ĉe militistoj ĉirkaŭ la mondoMilitkortumoj trudis mortkondamnojn por deliktoj kiaj ekzemple malkuraĝo,dizerto, malobeado, kajribelo.[3]
La uzo de formala ekzekuto ampleksas la komencon de registrita historio. La plej multaj historiaj registroj kaj diversaj primitivaj tribaj praktikoj indikas ke la mortopuno estis parto de ilia jura sistemo. Komunuma puno por delikto ĝenerale inkludis kompenson el la deliktulo, batpuno, evitado,elpelo kajekzekuto. Kutime, kompenso kaj evitado estis sufiĉe kiel formo dejustico.[4] La respondo al krimo farita fare de najbaraj triboj aŭ komunumoj inkludis formalan pardonpeton, kompenso- aŭ sangovenĝajn militojn.
Sangovenĝa milito aŭvendetto okazas kiam arbitracio inter familioj aŭ triboj malsukcesas aŭ arbitracia sistemo estas neekzistanta. Tiu formo de justico estis ofta antaŭ la apero de arbitracia sistemo surbaze deŝtato aŭ fakorganizitareligio. Ĝi povas rezultiĝi elkrimo, priterposedaj disputoj aŭ honor-kodo. "Agoj de reprezalio substrekas la kapablon de la socia kolektivo por defendi sin kaj montri al malamikoj (same kiel eblaj aliancanoj) tiun vundon al posedaĵo, rajtoj, aŭ ke la persono ne iĝos senpunaj."[5] Tamen, en praktiko, estas ofte malfacile distingi inter milito devendetto kaj unu el konkero.
Pliprofundigoj de triba arbitracio devendetoj inkludis packontraktojn ofte trompite en religia kunteksto kaj kompenssistemo. Kompenso estis bazita sur la principo de anstataŭigo kiu eble inkludos materian (ekzemple, brutaro,sklavojn) kompenson, interŝanĝon de novedzinoj aŭ edziĝantoj, aŭ pagon de la sangoŝuldo. Kompromisaj reguloj povis permesi ke bestasango anstataŭigus homan sangon, aŭ posedaĵaj transdonoj aŭ lunarion aŭ en iu kazo oferton de persono por ekzekuto. La persono proponiĝis ĉar ekzekutito ne devis esti origina kriminto de la krimo ĉar la sistemo estis bazita sur triboj, ne sur individuoj. Sangovenĝaj militoj povus esti reguligitaj ĉe renkontiĝoj, kiel ekzemple la vikingaj asembleoj..[6] Sistemoj venantaj de sangovenĝaj militoj povas pluvivi kune kun pli progresintaj juraj ordoj aŭ ricevi rekonon fare de tribunaloj (ekzemple, testo per batalo). Unu el la pli modernaj rafinadoj de la sangovenĝa milito estas laduelo.
Giovanni Battista Bugatti, ekzekutisto de laPapa Ŝtato inter 1796 kaj 1865, aranĝis 516 ekzekutojn (Bugatti imagita proponitan flartabakon al kondamnita kaptito). Vatikanurbo aboliciis sian mortpunan statuton nur en 1969.
En iaj mondopartoj, nacioj en la formo de praajrespublikoj,monarkioj aŭ tribaj oligarkioj aperis. Tiuj nacioj ofte estis unuigitaj per komunaj lingvaj, religiaj aŭ familiaj ligoj. Krome, vastiĝo de tiuj nacioj ofte okazis per konkero de najbaraj triboj aŭ nacioj. Sekve, diversaj klasoj de reĝeco, nobelaro, diversaj malnobeloj kaj sklavo aperis. Sekve, la sistemoj de triba arbitracio estis enmetitaj en pli unuigitan sistemon dejustico kiu formaligis la rilaton inter la malsamaj "klasoj" prefere ol "triboj". La plej frua kaj plej multe de la fama ekzemplo estasKodekso de Hamurabi kiu metis la malsaman punon kaj kompenson laŭ la malsama klaso/grupo de viktimoj kaj krimintoj. LaTorao (juda Juro), ankaŭ konata kiel laPentateŭko (la unuaj kvin libroj de la kristanaMalnova testamento), metas malsupren la mortopunon por murdo,kidnapo,magio, malobservon de laŜabato,blasfemon, kaj larĝan gamon de sekskrimoj, kvankam indico indikas ke faktaj ekzekutoj estis maloftaj.[7]
Plia ekzemplo venas deAntikva Grekio, kie la atena jura ordo unue estis surpaperigita deDrakono en proksimume 621 a.K.: la mortopuno estis petita pri precipe larĝa gamo de krimoj, kvankamSolono poste ĉesigis la kodon de Drakono kaj publikigis novajn leĝojn, retenante la hommortigajn statutojn de nur Drakono.[8] La vortodrakona venas de la leĝoj de Drakono. Ankaŭ la romianoj uzis mortopunon por larĝa gamo de deliktoj.[9][10]
En laBizanca Imperio laKodo de Justiniano registras la diversajn tipojn de mortopunojn laŭ la tipo de delikto kaj la socia klaso de la kondamnito, punante pli la sklavojn kaj la malsuprajn klasojn. Malaperis la puno deculleum, la sklavigon, kaj tiu de la lukto kontraŭ la gladiatoroj, dum aperis siaflanke nombraj tipoj de mortopunoj pro religia aferoj,sakrilegio,adulto, posedo de herezaj libroj, religiaprozelitismo,herezo, ktp. La tipo de mortopuno pro la herezo ekestis labrulŝtiparo. En longa listo de kondamnotoj menciindas fraŭdistoj, ŝtelistoj, judoj, rompistoj de la regularo pri sklavoj ktp.
Ankaŭ enOkcidenta Eŭropo mortopuno estis ofta, sed ankaŭ voĉoj kontraŭaj. Jam en la12-a jarcento la sefardaMajmonido skribis: «Estas plej bone kaj kontentiga liberigi mil kulpulojn ol mortkondamni unusolan nekulpulon». Majmonido argumentis, ke ekzekuti krimulon baze sur io malpli firma ol absoluta certeco kondukas al glita deklivo sen eblo refari.
En 1184, laKatolika Eklezio decidis, ke labrulŝtiparo estos la oficiala puno pro herezo. Tiu dekreto estis poste konfirmita de laKvara Laterana koncilio en 1215, kaj de la Sinodo de Tuluzo en 1229. AnkaŭTomaso de Akvino pravigis la "justan" aplikon de la mortopuno pro herezo. En la 13-a jarcento, la senjoroj de Aragono povis apliki la mortopunon nur per metodoj «sensangaj» kielmalsato kajmalvarmo. La kodo nomitaSiete Partidas de la kastilia reĝoAlfonso la 10-a diskriminacias senkapigon por nobeloj kaj bruligo aŭpendumo por normaluloj. La punotaj deliktoj estis kun murdo, fraŭdo, adulto, zoofilio, sodomio, seksumado de judo aŭ maŭro kun kristanino ktp.
En la samaj epokoj en Centrameriko ankaŭ aliaj popoloj aplikis mortopunon, kiel rimarkinde laAztekoj.
Ekde laRenesanco la mortopuno plue estis aplikata tre ofte ligita al lamilitoj, sed ankaŭ kontraŭ civilaj deliktoj, kiel religia heterodokseco, murdoj, fraŭdoj, kaj tre ofte kiel rimedo kontraŭ politika rivaleco.
Post la klopodoj de kelkaj gravuloj de laKlerismo kielCesare Beccaria, la opozicio al la aplikado de la mortopuno estis pli ampleksa. Kurioze lagilotino estis la simbolo de la periodo de laTeroro en la epoko de lafranca revolucio, kvankam ĝi aperis kiel metodo pli "humana" de mortopuno ĉar la momento de la morto estis pli rapida kaj tial malpli doloriga ol per tradiciaj metodoj, kiel pendumo, senkapigo per glavo ktp. Tiukadre ankaŭ aliaj metodoj kiu aperis kiel pli "sendoloraj", kiel laelektra seĝo aŭ la mortigainjekto en Usono iĝis simboloj de la krudeleco de la mortopuno.
Karl Marx skribis, ke «la mondo neniam estis korektita aŭ timigita per lapuno». Fine de la 19-a kaj komence de la20-a jarcentoj, la laborista movado kaj aliaj sociaj movadoj aldonis al la proponantoj de la mortopuno aliajn tialojn kiuj estis uzitaj tiucele. Dum la dumondmilitoj la mortopuno ĝenerale aplikebla en militokazoj eksponenciale multobliĝis kontraŭ supozitaj kontraŭuloj. Ankaŭ en aŭtoritataj ŝtatoj estis uzata la mortopuno kiel metodo de politika subpremado, kiel en kelkaj epokoj de komunisma regado, en faŝisma diktaturo deFrancisco Franco en Hispanio, de militistoj en laSuda Konuso deSudameriko en la 1970-aj jaroj kaj ĝenerale en ĉiuj militoj. Laŭ la tempopaso mortopuno ne estis tiom aplikata en progresemaj ŝtatoj kaj tute ne ekster la kadro de militoj: por civilaj aferoj.
Latribunaloj de laNurenbergaj procesoj kaj similaj okazaĵoj en Japanio establitaj por la puno demilitkrimoj faritaj dum laDua Mondmilito ricevis enorman distrumpetadon kaj organizon, kaj ja aplikis la mortopunon, sed ne tiom kompare kun la nombro de akuzitoj kaj mortoj referencitaj kiel krimoj. Pli kaj pli la dumviva enkarcerigo estis aplikata kiel anstataŭo de la mortopuno por la plej punendaj krimoj (amasmurdoj). Nur en kelkaj perfortemaj ŝtatoj restis aplikeblaj mortopunoj inter la fino de la 20-a kaj komenco de la 21-a jarcentoj.
En 2020, laŭ la ĉiujara informo deAmnestio Internacia[11][12] la rangaro de ekzekutoj estis unuarangita deĈinio, kiel en antaŭaj jaroj, kvankam lasekreto de ŝtato malebligas koni la precizan nombron de kondamnoj kaj ekzekutoj, sekvita deIrano kun 246 ekzekutoj registritaj,Egipto kun 107,Irako kun minimumo de 45,Sauda Arabio kun 27 kajUsono kun 17 ekzekutoj. Poste venas Somalio, Jemeno, Barato kaj Omano, kvankam en aliaj landoj ankaŭ ne eblis havi informojn minimume fidindajn. La totala nombro de mortokondamnoj dum la jaro 2020 estis almenaŭ 1 477, inter kiuj estis konfirmitaj 483 ekzekutoj, 16 el kiuj de virinoj, nome 26% malpli ol la antaŭa jaro, kvankam eble la situacio de pandemio povis influi en la prokrasto de juraj procesoj.
La nombro de landoj en kiu la menciita aboliciema organizaĵo konstatis la realigadon de ekzekutoj estas de 18, du malpli ol en la antaŭa jaro. En kelkaj lokoj, kielJapanio,Pakistano aŭBelorusio, okazis neniu ekzekuto dum tiu jaro, diference de la antaŭa, dum aliaj en kiuj la mortopuno formale plue validas, kielRusio,Suda Koreio aŭAlĝerio, povus esti konsiderataj proksimaj al ebla abolicio, ĉar dum pli ol 10 jaroj oni ne aplikis mortopunon. Amnestio Internacia ne havis informon de ekzekuto en la eŭropa kontinento dum 2020, sed almenaŭ en Belorusio estis minimumo de kvar firmaj kondamnoj, kiuj povus esti ĉu ŝanĝataj ĉu plenumitaj.
Tro ofte la aplikado de la mortopuno rezultis en evidenta perforto de lainternacia juro, ĉu pro la publika spektaklo de kelkaj ekzekutoj (Irano), la ekzekuto de minoritatuloj (ankaŭ en Irano), la aplikado al personoj kun mensa diskapablo (Usono kaj Pakistano), aŭ aplikado pro deliktoj kiuj ne temas pri murdo aŭ mortigo, kiel drogkomercado, ekonomiaj deliktoj, seksa perforto, politika ribelo, spionado aŭ la ambiguaj konceptoj deblasfemo aŭ de agoj kontraŭ la nacia sekureco, kio povus inkludi ion ajn. Inter la metodoj kiuj plue estas uzata hegemonias lamortpafado (Ĉinio kaj Irano inter aliaj),pendumo (arabaj landoj, Irano kaj Barato), la mortiga injekto (Ĉinio kaj Usono), la elektra seĝo (ankaŭ en Usono) kaj la senkapigo (Sauda Arabio), eble la plej kruela sistemo ankoraŭ uzata.
Partikulara afero okazas en lando ekonomie antaŭenirinta kiel Usono. Kvankam 22 el ties 50 subŝtatoj jam formale abolis mortopunon, aliaj kielTeksaso koncentris pli ol unu trionon el la 1 500 ekzekutoj ekde la restarigo de la mortopuno en 1976, post 10 jaroj de suspendo fare de la Supera Tribunalo. Speciale priokupiga laŭ Amnestio Internacia estis la reaktivigo de lamortokoridoro fare de la federacia jurisdikcio sub la prezidenteco deDonald Trump, kio rezultis en 10 ekzekutoj en malpli ol 6 monatoj, nombro senprecedenca en la kvar antaŭaj jardekoj, en kiuj okazis "nur" tri ekzekutoj en aplikado de mortokondamnoj fare de federaciaj tribunaloj. Aliflanke, laŭ la Centro de Informado pri la Mortopuno de Usono, la nombro de nigruloj ekzekutitaj pro murdo de blankuloj ekde 1976, nome ĉirkaŭ 300, estis 15-foje pli alta ol tiu de blankuloj ekzekutitaj pro murdo de nigruloj, ĝis tiam 21, kvankam la nombro de interrasaj nurdoj estis de iom pli ol duobla en la unua supozo.[13]
En 2020 estis 123 la tutmondaj ŝtatoj kiuj apogis la establadon de moratorio de la ekzekutoj en la tuta mondo, nombro de landoj evidente pli alta ol tiu de la 2000-aj aŭ 2010-aj jaroj, kio, laŭ Amnestio Internacia, estis grava atingo por alveni je mezlonga limdato al kompleta abolicio.
Laŭ rakonto deTucidido en sia verko pri laPeloponeza milito, en la jaro 427 a.K., Diodoto de Ateno, argumentante, ke la mortopuno ne utilas por ŝanĝi konduton, konvinkis la Asembleon deAteno por retiri sian antaŭan decidon ekzekuti ĉiujn plenkreskajn virojn de la ribelinta urboMitileno.[14]
En la unua jarcento post Kristo, Amandagamani,budhismareĝo de Landa (Srilanko) abolis la mortopunon dum sia regado, kaj same faris kelkaj el liaj sukcedantoj.[15]
EnEkstrema Oriento, la unua historia konstato registrita de la abolicio de la mortopuno devenas de laDinastio Tang enĈinio, kie ĝi estis malpermesita de la imperiestro Ksuanzong de Tang meze de la 8-a jarcento.[16] Siaflanke, la japana imperiestro Ŝōmu Tennō abolis la mortopunon en la jaro 724, bazante sin sur la budhisman kredon en la sankteco de ĉiu formo de vivo. La mortopuno estis reinstalita en 810 kaj reabolita fare de la imperiestroSaga en 818. Poste ĝi estis restarigita en 1159, kaj plue estas valida ĝis nuntempe.[17]
Jam en laMezepoko, estis inkludita enAnglio opinio kontraŭa al la mortopuno enTwelve Conclusions of the Lollards, teksto verkita en 1395. Samlande, en laModerna epoko,Thomas More (1478-1535) — kiu estis ekzekutita ĉar ne agnoskis la divorcon deHenriko la 8-a kajKaterino de Aragono — en sia verkoUtopia, opoziciis al la mortopuno pro religiaj tialoj.[18]
Oni konsideras, ke la nuntempa aboliciisma movado estis iniciatita ekde la publikigo enItalio de la libro de la milana juristoCesare Beccaria, nomeDei delitti e delle pene (Pri la krimoj kaj la punoj en 1764.[19] Pere de tiu, Beccaria klopodis pruvi ne nur la maljustecon, sed la malutilon mem de la mortopuno kaj de latorturo el la vidpunkto de la sociala politiko. Beccaría same klarigis la karakteron krimgenerantan de la mortopuno aplikebla al deliktoj fakte malmulte gravaj: “La punoj devas esti proporciaj al la graveco de la deliktoj. Se ĉiuj punoj estas same rigoraj, la deliktuloj fifaros ĉiam la plej grandan delikton”. La 3an de Februaro 1766 la Katolika Eklezio kondamnis la libron kaj inkludis ĝin en laIndex, nome la listo de la malpermesataj libroj. Tie ĝi restis ĝis la malapero de la listo mem en Junio 1966, fare de laDua Vatikana koncilio.[20]
Influita per la libro de Beccaría,Leopoldo de Habsburgo, famaklerismamonarko kaj estontaimperiestro deAŭstrio, abolis la mortopunon en la tiam sendependaGrandduklando de Toskanio la 30an de Novembro 1786, post haltigide facto la ekzekutojn (la lasta estis plenumita en 1769). Leopoldo promulgis en tiu dato la reformon de lapunkodo kiu abolis la mortopunon, kaj ordonis la detruadon de ĉiuj instrumentoj uzitaj en ties aplikado, en tio kio estos la unua formala malpermeso de la moderna epoko.[21] En 2000, la regionaj aŭtoritatoj de Toskanio establis la 30an de Novembro kiel ĉiujara festo, cele al la rememoro de la okazaĵo. Tiu sama dato estas uzata je tutmonda nivelo en ĉirkaŭ 300 urboj cele al la sama rememoro, formante protestan movadon kiu ricevas la nomon de Tago de la Urboj por la Vivo.[22]
EnHispanio,Joseph Bonaparte ordonis en 1809 ekzekuti nur pergaroto, sed tuj poste ŝanĝis sian dekomencan ideon. En 1832 estis anstataŭita definitive lapendumo per la garoto, kiu estis aplikita ĝis la definitiva abolo de la mortopuno fine de la1970-aj jaroj. LaDua Respubliko nuligis por mallonge en la 1930-aj jaroj la mortopunon sed restarigi ĝin tuj poste.[23] Dum lafrankisma diktaturo oni pliigis la deliktojn kiuj estis punitaj per mortopuno. Post la lastaj ekzekutoj de la frankismo de teroristaj revoluciuloj deEuskadi Ta Askatasuna kaj de laFrente Revolucionario Antifascista y Patriota en la lastaj jaroj de lafrankismo, la aprobo de laKonstitucio de 1978 markis la abolicion de la mortopuno, escepte promilito («escepte tio kion povus disponi la punaj militleĝoj pormilittempo»).[24] La reformo de la Puna Militkodo de 1985 nuligis tiun punon ankaŭ okaze de milito,[25] kaj la Aligo de Hispanio al la Eŭropa Unio konfirmis la abolicion.[26]
EnLatinameriko,Venezuelo abolis la mortopunon en1863,Kostariko en1882. Brazilo abolis ĝin en1889, kvankam ĝi estis restarigita kaj reabolita kelkajn fojojn. En1906 oni abolis ĝin enEkvadoro; en1907, enUrugvajo; en1910, enKolombio; en Argentino, oni abolis ĝin en1921, sed poste okazis kelkaj ŝanĝoj (la finfina abolicio estis aprobita en2008). EnMeksiko, la federacia punkodo de1871 abolis la mortopunon nur por virinoj kaj y pliaĝuloj ol 70 jaroj, pro kio ĝi estis definitive nuligita je federacia nivelo en1929 (iom post iom ĝi estis nuligita kiel puno en la punkodoj de la diversaj federaciaj ŝtatoj, ĝis la kulmino de la procezo pe la kodo de la ŝtatoSonora en1975). En2005 oni malpermesis eksplicite en la Artikolo 22a Konstitucia.[27]
La deklaracio de laĜenerala Asembleo de Unuiĝintaj Nacioj de 1977, fiksis kiel dezirebla “restrikti iom post iom la nombron de deliktoj kiuj povas esti punitaj per mortopuno, estante dezirebla la estonta abolicio de tiu puno”.[28]
LaTutmonda Koalicio Kontraŭ la Mortpuno estas alianco deNRO-oj, advokataj asocioj, aktivuloj, lokaj instancoj kajsindikatoj fondita en 2002 kies celo estas plifortigi la internacian movadon kontraŭ la mortopuno. La Tutmonda Koalicio lobias internaciajn organizaĵojn kaj ŝtatojn, organizas internaciajn eventojn kaj faciligas la kreadon kaj disvolviĝon de naciaj kaj regionaj koalicioj kontraŭ la mortopuno. Ĝi estis kreita en Romo la 13-an de majo 2002[29]. Ekde 2003, ĝi antaŭenigas la celebradon de la Monda Tago kontraŭ la Mortpuno ĉiun 10-an de oktobro[30].
En Usono, iom post iom pli da ŝtatoj abolas la mortopunon, estante aktuale 23 kun laDistrikto de Kolumbio la subŝtatoj kiuj jam ne aplikas ĝin. La plej ĵusa faro estis de la ŝtato Virginio kiu abolis ĝin en Marto 2021.[31]
Elaera vidaĵo de la Palaco de Eŭropo, sidejo de la Konsilio de Eŭropo.
Laeŭropa internacia juro konsideras ĉiuokaze la mortopunon en tempo de paco kiel opozicia kontraŭ lahomaj rajtoj. La Protokolo n. 6a al la Eŭropa Konvencio de Homaj Rajtoj (ratifita de ĉiuj eŭropaj landoj escepte Rusio kaj Belorusio) malpermesis la mortopunon el la 1a de Majo 1983 en la komuna punjuro.[33] Rusio, kvankam ne ratifis la Sesan Protokolon (abolo en tempo de paco), kaj kvankam permesas la mortopunon laŭ sia leĝaro, dekretis moratorion en la uzado de la mortopuno ekde ĝi ekformis parton de laKonsilio de Eŭropo. Fakte la Konstitucia Tribunalo de Rusio dekretis la nuligon de la mortopuno el Januaro 2010.[34]
Pere de la aldona protokolo dek-tria de la Eŭropa Konvencio de Homaj Rajtoj, el la 3a de Majo2002 oni malpermesis la mortopunon en la landoj kiuj ratifis la Konvencion ankaŭ en milittempo.[35] Kelkaj eŭropaj ŝtatoj aŭ membroj de la Konsilio de Eŭropo ankoraŭ ne ratifis la Protokolon n. 13a de la Eŭropa Konvencio de Homaj Rajtoj, pro kio ili ne sentas devigon internacie eviti la uzadon de la mortopuno en milittempo aŭ en danĝero de tuja milito. Precize,Rusio,Belorusio,Armenio,Francio,Italio,Latvio,Pollando kajHispanio; kvankam kaj Italio kaj Hispanio ja subskribis la Duan Protokolon Plenuman de la Internacia Pakto de Civilaj kaj Politikaj Rajtoj tiusence, kaj Hispanio, kvankam tio estas inkludita en ties Konstitucio,[36] malpermesis eksplicite en 2006 la uzadon de la mortopunon en milittempo.
LaEŭropa Unio devigas la ratifon de la Eŭropa Konvencio de Homaj Rajtoj kaj la totalan abolon de la mortopuno kiel postulo por la eniro de novaj membroj en la Eŭropan Union (Kriterioj de Kopenhago),[37] kaj same okazas pri laKonsilio de Eŭropo, kio rezultis en la abolicio de la mortopuno en diversaj eŭropaj landoj. LaEŭropa Ĉarto de la Homaj Rajtoj malpermesas al la subskribantaj landoj la mortopunon, kaj agnoskas al la kondamnitoj la rajton rifuĝiĝi en la plej favora leĝaro (tiu de la Ĉarto, tiu de la Eŭropa Konvencio de Homaj Rajtoj, aŭ tiu de la landaj konstitucioj). Kiel rezulto, en Eŭropo nek estas aplikebla nek povas esti aplikebla en la praktiko la mortopuno.[38]
Turkio, kiu en la lastaj jardekoj faris demarŝojn por povi eniri en la Eŭropan Union, faris reformon de sia jursistemo. La lasta ekzekuto en Turkio okazis en 1984, kaj ekde tiam ekzistis moratoriode facto por la aplikado de la mortopuno. En Aŭgusto 2002 oni nuligis de la turka leĝaro la eblon apliki la mortopunon en pactempo, kaj en Majo 2004 oni modifis la konstitucion por elimini la mortopunon en ĉia cirkonstanco. Turkio subskribis la Protokolon n. 13a de la Eŭropa Konvencio de Homaj Rajtoj en 2004.[39]
Oni klopodas inkludi nur tiujn ekzekutitojn kiuj esti trapasigitaj per iu tipo de jura proceso kaj ne tiujn ekzekutitojn kiuj estis murditaj sen ajna jurproceso en jena listo:
Dead Man Walking (1995) deSusan Sarandon kajSean Penn, reĝisorita deTim Robbins, bazita sur realaj faktoj. La monaĥino Helen Prejean estis la spirita konsilisto de Mathew Poncelet, supozita murdisto kondamnita al mortopuno en la usona subŝtato Luiziano en 1982 pro la murdo de du adoleskuloj.
↑Tiom komuna estis la praktiko kompenso ke la vortomurdo estis derivita el la franca vortomordre (mordi) reference al la peza kompenso kiun oni devas pagi pro kaŭzo de nejusta mortigo. La "mordaĵo" kiun oni devis pagi estis uzita kiel termino por la krimo mem: "Mordre wol out; that se we day by day." –Geoffrey Chaucer (1340–1400),The Canterbury Tales,The Nun's Priest's Tale, l. 4242 (1387–1400), repr. enThe Works of Geoffrey Chaucer, eld. Alfred W. Pollard, et al. (1898).
↑Jonathan PowerThe execution debate Alirita la 5an de Decembro 2020, 7a de Majo 2015 en Jordan Times.
↑Bessler, John,Cruel & Unusual: The American Death Penalty and the Founders' Eighth Amendment[1] 2012, UPNE,ISBN 1555537170 ĉapitro "On Crimes and Punishments" p. 45.
↑Ferrer Ortega, Luis Gabriel,La Pena de Muerte en e Sistema Interamericano -aproximacion juridica-filosofica[2] Alirita la 8-an de Oktobro 2018, 2015, Comisión Nacional de Derechos HumanosISBN 978-607-729-165-7
