Medicino aŭkuracarto (dubindaj vortoj:sanscienco,sanoscienco,kuracscienco) estas la scienco kaj arto pri lasano de homoj kaj bestoj; ĝi aparte okupiĝas pri esplorado,diagnozo,traktado kajpreventado demalsanoj.[1][2] La vortomedicino estas derivita el lalatinamedicus, signife "kuracisto".[3][4]
Medicino ekzistis dum miloj da jaroj, dum plej el kiuj ĝi estis arto (areo de lertecoj kaj konoj) ofte havante konektojn kun lareligiaj kajfilozofiaj kredoj de loka kulturo. Ekzemplo,kuraculo aplikus herbojn kaj diruspreĝojn por kuracado, aŭ antikva filozofo kajkuracisto aplikussangeltiron laŭ la teorioj dehumorismo. En pli ĵusaj jarcentoj, ekde laalveno de scienco, plej parto de medicino iĝis kombinaĵo de arto kaj scienco (kajbaza kajaplikata, laŭ laterminegomedicina scienco). Dum kudrotekniko porkudrado estas arto lernita pere de praktiko, la kono de kio okazas ĉe laĉela kajmolekula niveloj en la histoj kudrataj pliboniĝas danke al la scienco.
Prasciencaj formoj de medicino estas nuntempe konataj kieltradicia medicino kajpopola medicino. Ili restas ofte uzata kun aŭ anstataŭ scienca medicino kaj estas tiele nomitaj kielalternativa medicino. Ekzemple, pruvaro pri la efiko deakupunkturo estas "varia kaj nekonsistanta" por ajna kondiĉo,[7] sed estas ĝenerale sekura kiam farita de taŭga trejnita praktikisto.[8] Kontraste, traktado ekster la limoj de la sekureco kaj de la efikeco estas terminigita kielĉarlatanismo.
La medicino ne estas nur korpuso de teori-praktika sciaro, sed ankaŭ fako kiu havas fundamenton sur triopa bazo:
Lakuracisto, kiel aktiva agento en la sansistema procezo.
Lamalsanulo, kiel pasiva agento, pro tio nomita "paciento".
La nozologia ento, nome lamalsano kiu estas la vehiklo kaj ligilo de la rilato kuracisto-paciento.
La praktiko de la medicino, fare de la kuracisto, kombinas kaj la sciencon kaj la arton apliki la sciaron kaj la teknikon por plenumi sanservon en la kadro de la rilato kuracisto-paciento. En rilato al la paciento, en la sansistema kadro, oni establas analoge ankaŭ ligojn kun aliaj sanagentoj (flegistoj, farmaciistoj, fiziatroj, ktp.) kiuj intervenas en la procezo.
La praktiko de la medicino estas farata ene de la ekonomia, jura kaj oficiala kadroj de la sansistemo kiu estas parto de la ŝtataj sistemoj depublika sano (ŝtataj sanpolitikoj). La karakteroj laŭ kiuj funkcias la sansistemo ĝenerale kaj la medicina organo partikulare faras gravan efikon sur la kompreno kiel la sanservo, kaj la sanatento povas esti profitita fare de la ĝenerala loĝantaro.
Unu de la plej gravaj variabloj por la funkciado de la sansistemo korespondas kun la financa kampo kaj labuĝeto kiun ŝtato investas en aferoj de sano. Alia variablo konsistas en la homaj resursoj disponeblaj laŭ la reguloj de la sansistemo.
La alia flanko de la medicina atento estas farita de la privata sanservo. La salajroj kaj kostoj de la sanservo dependas de la entreprenisto, kaj tiel ĝi estas servo ĝenerale limigita al riĉaj sociaj klasoj. Ekzistas tamen kontraktoj de medicina sekureco kiu ebligas aliron al tiuj privataj sanservoj; ili estas esence de du tipoj:
De klinika kadro: tiuj laŭ kiuj oni aliras al la sanservoj de privata ento (reto de kuracistoj kaj hospitaloj) pagante ĉiumonatan pagon kaj foje "kunpagon" por ĉiu traktado aŭ konsulto al kiu oni venas.
De repago: tiuj laŭ kiuj oni aliras al ajna kuracisto aŭ privata hospitalo kontraŭ ĉiumonata pago kun limoj de repago, nome la asekuro redonas procenton de la spezoj derivitaj de la traktado.
Lamedicina etiko havas sian elirpunkton antaŭ nia erao, simboligita de la plej elstara kuracisto de laAntikveco, nomeHipokrato, kies doktrino havis grandan influon en la plenumo de la medicina profesio en la venontaj jarcentoj.
Laetiko zorgas pri la studo kaj la fundamento de la kompreno de tiu aro de principoj aŭ normoj kiuj konstituas la komunan moralon. La moralo estas la aro de principoj, kriterioj, normoj kaj valoroj kiuj regas la homan konduton. Lamedicina deontologio estas la aro de principoj kaj etikaj reguloj kiuj devas inspiri kaj gvidi la profesian konduton de la kuracisto.[9] La starigitaj devoj devigas ĉiujn kuracistojn en la plenumo de ties profesio, sendepende de la fako.[9]
Iatrokemio aŭkemiatrio estas branĉo de la kemio ligita al medicino kiu penas provizi kemiajn solvojn por la traktado de malsanoj kaj medicinaj disturboj.
Pli detalaj informoj troveblas en artikoloKirurgio.
Kirurgio.
Kirurgio inkluzivas ĉiujn branĉojn de medicino, kiuj postulas rektanoperaciadon de la malsanulo. Pli ĝenerale, kirurgiistoj havas la taskon juĝi ĉu kaj kiom operacio estas bezonata, kaj okupiĝas pri la pritraktado de eventualaj komplikiĝoj kiuj povas estiĝi post operacio.
Tio estas kuracfako, kiu kuracas malsanojn kaj lezojn operacie permana kaj perinstrumenta flegado. Profesiuloj de kirurgio nomiĝas „kirurgoj“ aŭ „ĥirurgoj“. Kirurgio estas terapia procedo kiu supozas la eniron en la internon de la organismo per traborado aŭ incizado de lahaŭto.
Interna aŭ ena medicino okupiĝas pri la diagnozo, la mastrumado kaj la senoperacia pritraktado de nekutimaj aŭ gravaj malsanoj, kiuj povas koncerni specifan organon aŭ la tutan korpon. En kelkaj landoj, fakuloj en tiu ĉi branĉo ofte nomatas "internistoj".
La medicino jam en laprahistorio uzis plantojn (kuracplantoj), partojn de animaloj kaj mineraloj. Tre ofte tiuj materialoj estis uzitaj ceremonie kiel magiaj substancoj fare de pastroj,ŝamanoj kaj kurac-ĉarlatanoj.
Antaŭ ĉirkaŭ 6 000 jaroj jam floris inter la riverojTigriso kajEŭfrato la unuaj homaj civilizacioj, nome enMezopotamio jam oni havis grandan konon pri la medicina, fakte en laKodo de Hamurabo jam oni faras tre intensan referencon al la praktiko de la kuracistoj kaj al iliaj kuracmetodoj. Baze la malsano estis konsiderata kielpuno de ladioj pro malpura agado, kaj la kuracmetodoj rilatis al laanimismo pli ol al la propra scienco.
La medicino deAntikva Egipto estas inter tiuj plej antikvaj dokumentitaj. El la komencoj de la civilizacio en la fino de la 4a jarmilo a.K. ĝis laPersa invado de 525 a.K., la egipta medicina practiko restis ege senŝanĝa, sed estis tre progresinta konsiderinte sian tempon, inklude simplan ne-invadankirurgion, aranĝon deostoj,dentoj, kaj etendanfarmakopeon. La praktigomumiigi la kadavrojn, kio postulas malplenigon de lahoma korpo, ege helpis en la sciaro de antikvaj egiptoj pri lahoma anatomio. Egipta medicina sciaro ege influis sur postaj tradicioj, kiaj tiu degrekoj.Herodoto skribis, ke en la Antikva Egipto estis po unu tipo de kuracisto por ĉiu malsano. Tamen ankaŭ la egiptoj havis ankoraŭ teologian komprenon de la malsano, sed ĉiuokaze ili estis la unuaj, kiuj ekserĉis sciencajn klarigojn al simptomoj, kio fakte establis la originon de la nuntempa medicino.
En Egipto,Imhotep (3-a jarmilo a.n.e.) estas la unua kuracisto de la historio konata per sia propra nomo. La plej antikva teksto de la egipta medicino estas laKahun Ginekologia Papiruso de ĉirkaŭ la jaro 2000 a.n.e., kiu priskribas la ginekologiajn malsanojn. LaPapiruso Edwin Smith, kiu datas de la jaro 1600 a.n.e., estas frua verko pri kirurgio, dum laEbers-papiruso, kiu datas de la jaro 1500 a.n.e., estas io simila al lernolibro pri medicino.[10]
En similaj epokoj, en Azio, ekzistis aliaj sciaroj pri medicino, nome enAntikva Ĉinio kaj enHindio, nome la skoloAjurvedo, kiu estas tradiciahinduisma medicino deBarato kiu (laŭ la tradicio) estas rivelita de la kosma spiritoBrahmao. Ajurvedo havas religie inspiritan vizion pri ĉio kiu rilatas al latuta sano de korpo kaj spirito. Estas ampleksa sistemo de medicinaj preskriboj kaj praktikaj agoj, ne ĉiam subtenataj de moderna (medicina) scienco. En la Hindio, la kirurgo Suŝruta priskribis nombrajn kirurgoperaciojn, inklude la unuajn formojn deplastia kirurgio.[11] La unuaj registroj de hospitaloj dediĉitaj devenas de Mihintale en Srilanko kie estas pruvoj de instalaĵoj dediĉitaj al la traktado medicina de pacientoj.[12][13]
En Ĉinio, la arkeologiaj pruvaroj de la medicino en ĉina datas el laBronzepoko de laDinastio Shang, bazitaj sur semoj porherbokuracado kaj sur iloj supozeble uzataj por la kirurgio.[14] LaHuangdi Neijing, pioniro de la ĉina medicino, estas scienca teksto verkita el la 2-a jarcento a.n.e. kaj kompilita en la 3-a jarcento.[15]
Antikvgrekia medicino estis kompilaĵo de teorioj kaj praktikoj kiuj estis konstante etendanta tra novaj ideologioj kaj klopodoj. Multaj komponantoj estis konsiderataj en antikvgrekia medicino, interplektante spiritajn kun fizikaj aspektoj. Specife, la teorioj kaj ideologioj el kiuj derivas la antikvgrekia medicino inkludis la humorojn, la sekson, geografian lokon, socian klason, dieton, vundojn, kredojn kaj mensostaton.
En laAntikva Grekio, la greka kuracistoHipokrato, nomita la "patro de la moderna medicino",[16] fundamentis la bazojn de racia fokuso de la medicino. Hipokrato enkondukis la uzadon de laHipokrata ĵuro por la kuracistoj, kiu plue estas grava kaj uzata nuntempe, kaj li estis la unua, kiu kategoriigis la malsanojn kiel akuta, kronika, endemia kaj epidemia, kaj uzis terminojn kiel, "pliakriĝo, refalo, solvo, krizo, paroksismo, pinto kaj konvalesko".[17][18] Ankaŭ la greka kuracistoGaleno el Pergamo estis unu de la plej grandaj kirurgoj de laantikveco.
La gravo de araba medicino kuŝis ne multe sur sia originaleco sed sur la fakto ke ĝi estis vehiklo por la fidinda konservado de la greka sciaro.[19] La ĉefaj fondoj de medicino fare de arabaj fakuloj de Islamo estis la medicinaj verkoj de la 'klasika periodo', kaj de tiuj grekaj aŭtoroj kies verkoj estis eventuale tradukitaj. Ĉefa tradukmovado, aperinta dum la regado deHarun al-Raŝid estis stimulita de sociekonomia atmosfero favora al la atingoj de fakuloj kaj de konstatita neceso inter kaj islamanoj kaj kristanoj por aliro en araba al antikva medicino kaj la preta disponeblo de elstaraj tekstoj.[20] Plej favorata aŭtoro estisGaleno el Pergamo, ĉar lia verkaro markis la normigon por la araba medicino estonta; eĉ la verkoj de laHipokrata Korpuso estis konataj ĉefe tra la prismo de la komentarioj de Galeno.[21]
La ora epoko de la araba medicino ekis en la 9a jarcento kaj kontinuis je sia pinto ĝis la 12a jarcento kiam la povo de Islamo ekmalaltiĝis kiel rezulto de interna konflikto kaj de la defio farita de lakrucmilitistoj kaj barbaraj invadantoj.[9] Ene de tiuj tri jarcentoj tamen, la islama medicina komunumo ekdisvovigis kaj uzis sistemon de medicino bazita sur sciencaj analizoj.[19] La gravo de la sansciencoj por la societo estis emfazigita, kaj la frua islama medicina komunumo penis por trovi vojojn por zorgi pri la sano de la homa korpo.
Aldone al produktado de gravaj medicinaj pensuloj kaj kuracistoj kiajAl-Razi (Razi) kaj Ibn Sina (Aviceno), araboj estis konsiderataj unu el plej gransaj kontribuoj en la fakoj de farmakologio kaj kemio.[9] La landoj superregataj de arabaj militistoj havigis grandan abundon de plantoj, animaloj kaj mineraloj;Ibn al-Baitar surprize listigis ĉirkaŭ 3 000 aĵojn kiaj 800 botanikaj drogoj, 145 mineralaj drogoj kaj 130 animalaj drogoj.[20] Kun tio kaj ties scienco de kemio aplikitaj al la medicino, la araboj estis la unuaj, kiuj enkondukis sisteme aranĝitajn ilustraciojn en siaj medicinaj verkoj same kiel enkondukis la ideon de jura kontrolo por kvalifiki ekzamenojn por akcepto en la medicina profesio. Laste, kvankam la ideo establi hospitalojn ne originiĝis kun ili, ili estis respondecaj por la establado de granda nombro de tiuj institucioj.
Mezepoka medicino enOkcidenta Eŭropo estis komponita el mikso de ekzistintaj ideoj el antikveco, spiritaj influoj kaj tio kionClaude Lévi-Strauss identigis kiel "ŝamana komplekso" kaj "socia interkonsento."[22]
En laAlta Mezepoko, sekve de la falo de la OkcidentaRomia Imperio, normiga medicina konaro estis bazita ĉefe sur survivintaj tekstoj elGrekio kajRomio, konservitaj en monaĥejoj kaj aliaj disaj lokoj. Multaj simple lokigis siajn esperojn en la eklezio kaj en Dio por kuraci ĉiajn siajn malsanojn. Ideoj pri la origino kaj kuraco demalsanoj estis nepurelaikaj, sed estis ankaŭ bazita surMondkoncepto en kiuj faktoroj kiaj ladestino, lapeko, kajastraj influoj ludis gravan rolon kiel ajna fizika kaŭzo. La efikeco de kuracado estis simile ligita al la kredoj de paciento kaj de doktoro pli ol alempiria pruvaro, tiele keremedia physicalia (fizikaj rimedoj) estis ofte subigitaj al spirita interveno.
Medicina altlernejo, se tute memstarainstitucio, aŭMedicina fakultato enuniversitato kovranta ĉiujn fakojn de scienco, estastriaranga eduka institucio, profesiaaltlernejo, kiu instruas medicinon kaj donas profesian diplomon alkuracistoj. Tiaj medicinajdiplomoj inkluzivas laBakalaŭron de medicino aŭ deĥirurgio (MBBS, MBChB, MBBCh, BMBS),Magistro de medicino (MM, MMed),Doktoro de medicino (MD, Dr. med.), aŭ Doktoro priOsteopatia medicino (DO). Multaj medicinaj fakultatoj ofertas pliajn diplomojn, kiel ekzempleDoktoro de filozofio (Ph.D. de lalatinaPhilosophiae Doctor),magistro de scienco (MSc) aŭ alia post-duaranga edukado. Medicinaj fakultatoj ankaŭ povas fari medicinan esploradon kaj funkciigi instru-hospitalojn. Ĉie en la mondo, kriterioj, strukturo, instrumetodologio kaj naturo de medicinaj programoj ofertitaj ĉe medicinaj fakultatoj varias konsiderinde. Medicinaj fakultatoj ofte estas tre konkurencaj, uzante normigitajn alirekzamenojn, same kiel konsiderado de la notoj en antaŭajmezlernejaj finekzamenoj, por malvastigi la elektokriteriojn por kandidatoj.
Universala Medicina Esperanto-Asocio (UMEA) estas fakaEsperanto-asocio pri medicino, fondita en 1908. Ĝi estas faka organizo deUniversala Esperanto-Asocio. Ĝia organo estasMedicina Internacia Revuo, aperanta dufoje jare. La 24-an de oktobro 2015 okazis la 1-a medicinaskajpa konferenco laŭ ideo kaj estrata de Roberto Cutiño, familia kuracisto elKubo, kaj Denice Maldonado, fakulino pri rekapabligo elMeksiko. Entute naŭ kolegoj partoprenis la konferencon, unu elUsono, unu el Kubo, du elKolombio, kvar el Meksikio kaj unu elGermanio. Dum preskaŭ duhora kunveno pere de skajpo ĉiu partoprenanto havis la eblon dum 5-10 minutoj prezenti sin mem kaj rakonti pri sia individua laborkampo. Estis krome prezentitaj mallongaj raportoj, ekzemple pri la medicina prizorgo de rifuĝintoj enMunkeno (Germanio), la signifo de la „internacia tago de psika sano", kaj la agado de la Universala Medicina Esperanto-Asocio, UMEA.
Medicina Heroldo estis esperantlingva faka magazino pri medicino. Unua serio komenciĝis en julio 1924, en eldono de la esperantista kuracisto G. Georgiev enBulgario. Dua serio sekvis post perforta interrompo per laDua Mondmilito: Almenaŭ en la 1970-aj kaj 1980-aj jaroj ĝi publikiĝis en Bel-Horizonto,Brazilo.
Imre Ferenczy, en sia artikoloEsperanto kaj medicino[23] rakontas pri la agado de la du asocioj de esperantlingvaj medicinistoj: nomeTEKA (1908-1961) kajUMEA (ekde 1961), en kiuj aktivis diverslandaj medicinistoj kaj ĉefe japanoj, inter kiuj elstaris d-rojSeiho Nishi,Hideo Shinoda kajSaburo Yamazoe.Kuracistoj kunsidis kadre de UK-oj, eldonis gazetojn kaj en 1932 aperis la grava "Teknika Medicina Vortaro", kaj poste kelkaj aliaj vortaroj. En la 1970-aj jaroj aktivis ĉefe medicinistoj de orienteŭropaj landoj. Ekde 1997 UMEA organizis kongreson ĉiun duan jaron, ĉiam en orienteŭropaj landoj, escepte por unu fojo en Belgio (1977, 1979, 1981, 1983, 1985, 1987, 1989, 1991, 1993, 1995, 1997, 1999, 2001, 2003, 2005 kaj 2008). Kvankam estis kontaktoj kun aliaj organizoj, malsukcesis kun laMonda Organizaĵo pri Sano kaj kun laInternacia Ruĝa Kruco. Dum la lastaj jardekoj populariĝisYumeiho, nome kuracmetodo ĝustigantaj ostojn de la tuta korpo.
↑Grammaticos PC, Diamantis A (2008). «Useful known and unknown views of the father of modern medicine, Hippocrates and his teacher Democritus». Hellenic Journal of Nuclear Medicine 11 (1): 2-4.PMID 18392218.
↑Garrison, Fielding H. (1966). History of Medicine. Philadelphia: W.B. Saunders Company. p. 97.
↑Martí-Ibáñez, Félix (1961). A Prelude to Medical History. Novjorko: MD Publications, Inc. p. 90. Library of Congress ID: 61-11617.
[www.nhest.org/medical.doc 8-lingva medicina vortlisto por urĝaj kazoj] - de Don Tarbet – [www.eventoj.hu/steb/vortaroj/8-lingva-medicina-listo.doc sekurkopio en STEB]
ESPERANTA MEDICINA VORTARO Ĉefa Kompilinto D-ro JOSEF HRADIL (Ĉeĥio), STEB Scienca Teknika Esperanto-Biblioteko, granda termino-listo de UMEA, aperinta en MIR (Medicina Internacia Revuo) - [en STEB] 225 pp.
