Ondo trafantaĝeton en laGolfo de Santa CatalinaLa maro estas grava por homa evoluo kaj komerco, kiel ĉe ladelto de laPerlorivero deĈinio. La havenoj deHonkongo,Ŝenĵeno, kajKantono estas aparte la tria, 4-a, kaj 5-a plej okupata en la mondo.La fama foto "Blua Marmoro" en ĝia origina orientiĝo, montrante la krucvojon de la Hinda kaj Atlantika Oceanoj ĉe laBonespera Kabo. Originala subskribaĵo: "Bildo de laTero, kiel rigardata de la ŝipanaro deApollo 17 vojaĝanta al laluno. Ĉi tiu transluna marborda foto etendas de laMediteranea regiono al laAntarkta sud-polusa glaciaĵo. Ĉi tiu estas la unua fojo, kiam la trajektorio de Apollo ebligis la fotumon de la sud-polusa glaciaĵo. Notu la pezajn nubegojn en laSuda duonglobo. Preskaŭ la tuta marbordo deAfriko klare videblas. LaAraba Duoninsulo videblas ĉe la nordorienta rando de Afriko. La granda insulo proksime al la Afrika marbordo estasMadagaskaro. La Azio ĉeflando estas ĉe la horizonto nordoriente."
Ĝeneralemaro, mondoceano, aŭ simple laoceano, estas la ligita korpo desala akvo kiu kovras 70.8% de la surfaco de laTero.[1] La maro moderigas la klimaton de la Tero kaj ludas gravajn rolojn en la akvocirkulado, karbonciklo, kaj nitrogencirkulado. Kvankam la maro estis travojaĝata kaj esplorata ekde prahistorio, la moderna scienca studo de la maro -oceanografio - datas larĝe ekde la britaekspedicio Challenger de la1870-aj jaroj..[2] La maro estas konvencie dividita en kvar aŭ kvin grandaj sekcioj, kiaj ekzemplePacifiko, nomitajoceanoj dum pli malgrandaj sekcioj, kiel ekzempleMediteranea Maro, estas konataj pli precize kielmaroj. Tielemaro estas parto de mondaoceano, apartigita de ĝi per tero aŭ subakva montarareliefo. Maro diferencas de oceano per hidrologia kaj meteorologia reĝimoj. Ju pli la maro estas izolita per terpecoj, des pli ĝi diferencas de oceano. Laŭ grado de izoliteco de oceanoj, maroj povas esti internaj, periferiaj kaj interinsulaj.
Pro la nuna stato dekontinenta drivo, laNorda Hemisfero nun estas ĝuste same dividita inter tero kaj maro (rilatumo de proksimume 2:3) sed laSuda Hemisfero estas superforte oceana (1:4.7).[3]Saleco en la malferma oceano estas ĝenerale en mallarĝa gamo proksimume 3.5% laŭ maao, kvankam tio povas varii en pli malfermaj akvoj, proksime de la elfluejoj de grandaj riveroj, aŭ ĉe grandaj profundoj. Proksimume 85% de la solidoj en la malferma maro estasnatrio kajklorido.Altamaraj fluoj estas produktitaj per diferencoj en saleco kaj temperaturo. Surfacaj fluoj estas formitaj per la frikcio de ondoj produktitaj per la vento kaj pertajdoj, dum la ŝanĝoj en lokamarnivelo produktiĝas per lagravito de laLuno kajSuno. La direkto de ĉiuj el tiuj estas regita fare de surfacaj kaj submaraj termasoj kaj per larotacio de la Tero (lakoriolisforto).
Iamaj ŝanĝoj en la marniveloj lasiskontinentbretojn, malprofundajn areojn en la maro proksimaj al tero. Tiuj nutraĵ-riĉaj akvoj abundas je vivo, kiuj provizas homojn per grandaj provizoj de manĝaĵo - plejpartefiŝoj, sed ankaŭmariskoj,mamuloj, kajalgoj - kiuj estas same rikoltitaj kajen natura medio kajfarmitaj. La plej diversspecaj areoj ĉirkaŭas grandajn tropikajn koralajn rifojn.Balenĉasado en la alta maro oftis ĝis kiam komuna ĉasado kaj la malkreskantaj numeroj debalenoj ekigis internaciajn konservado-iniciatojn kaj finfine moratorion sur plej multe de la komerca balenĉasado. Oceanografio establis ke ne ĉiu vivo estas limigita al la subsunaj surfacaj akvoj: eĉ sub grandegaj profundoj kaj premoj, nutraĵoj fluantaj el hidrotermikaj fluoj apogas sian propran unikan ekosistemon. Vivo eblekomenciĝis tie kaj akvaj mikrobaj matoj estas ĝenerale supozitaj kiel kaŭzantoj de la oksigenigo de laatmosfero de laTero; kaj plantoj kaj bestoj unueevoluis en la maro.
La interkonektita sistemo de la mondaj oceanoj kaj ties variaj dividoj.
La maroj estas la interligita sistemo de ĉiuj oceanaj akvoj de la Tero, inkluzive de la kvar nomitajoceanoj de laIHO[4] - nomeAtlantiko,Pacifiko, Hinda, kajArkta Oceanoj - kaj la akvoj de laSuda Oceano, aŭ pripensitaj aparte aŭ inkluditaj ene de la aliaj kvar..[5] Tiu senco kaj la pli mallarĝa uzado de la terminomaro por priskribi specifajn, pli malgrandajn korpojn de marakvo kiel ekzemple laRuĝa Maro.
Ĉar la esprimo estis uzita dum tempo, ekzistas neniuj klaraj distingoj intermaroj kajoceanoj, kvankam maroj estas pli malgrandaj kaj estas - kun la rimarkinda escepto de laSargasa Maro kreita fare de la Nordatlantika Turniĝejo[6] - kutime limigitaj de tero sur pli malgranda skalo ol multaj kontinentoj.[7] Maroj estas ĝenerale pli grandaj ollagoj kaj enhavassalakvon, sed laMaro Kineret estasnesalakva lago.[8] Ekzistas neniu akceptita teknika difino de maro inter oceanografoj;[9] kiel temo deinternacia juro, la Kongreso deUnuiĝintaj Nacioj pri la Juro de la Maro deklaras ke la tuta oceano estas "la maro".
Dependante de la kontakto kun la oceano, la maroj estas konsiderata kiel divideblaj en tri ĉefaj klasoj: nome marbordaj maroj, kontinentaj maroj kaj fermitaj maroj.
marborda maro, tiu kiu povas esti konsiderata kielgolfo, sed pli granda kaj amplekse malferma, de la oceano. Ĝi ne estas separata el tiu per ajna submara sojlo; tamen ĝi estas distingebla el tiu pro, averaĝe, malpliaprofundeco, pro plia amplekseco de latajdoj kaj pro la pli altatemperaturo de ties akvoj. Estas marbordaj maroj laBeaufort-maro en laArkta Oceano, laNorvega maro en laAtlantiko aŭ lamaro de Omano en laHinda Oceano, inter aliaj.
kontinenta maro, tiu kiu kuŝas tute ene dekontinento, kvankam komunikaj kun la oceano pere demarkolo kies malgranda profundo kreas sojlon kiu malhelpas la interŝanĝojn; tiuj okazas tamen en la formo demarfluoj de kompenso kaj de elŝuto. Inter la kontinentaj maroj kaj la oceano ekzistas diferencoj detemperaturo kaj desaleco, kiuj povas esti konsiderindaj. Ties tajdoj estas tiom malampleksaj ke en kelkaj lokoj kaj epokoj estas preskaŭ malatentindaj. Estas kontinentaj maroj laMediteraneo, laBalta maro, laNigra maro kaj laJapana maro.
fermita maro aŭinterna maro, tiu kiu okupas etendajn depresiojnsenelfluejajn. Ili korespondas al lagoj tre grandaj, de akvo pli malpli saleta, inter kiuj elstaras laMorta maro, laKaspio kaj lamaro de Aralo.
internacia maro, estas ekster la teritoriaj akvoj de iulando, kaj inkluzivas areojn de oceanoj, maroj kaj riveroj. Ŝipoj kaj aliaj akvoveturiloj navigantaj en internaciaj akvoj estas kutime sub la jurisdikcio de la mara flago kiun ili metas.
La suprema internacia aŭtoritato pri limigo de maroj, por reguli la marajn trafikon kaj sekurecon, estas laInternacia Hidrografia Organizaĵo (IHO/OHI), per sia tutmonda referenckadro nome publikaĵoLimits of oceans and seas (Limoj de oceanoj kaj maroj) (3a eldono de 1953).[10]Tiu publikaĵo ne establas diferencon inter oceanoj kaj maroj, sed limiĝas nur al nombrado de ĉiuj oceanoj kaj maroj de la mondo, atribuante al ili ciferon, alvenante ĝis 66, kvankam ĉar oni uzas foje nombrojn kun litero, reale estas 73. Estas totalo de 5 oceanoj (Atlantiko kaj Pacifiko estas ĉiuj dividitaj po du, nome Nordo kaj Sudo) kaj 67 maroj, el kiuj du siavice dividitaj en po du basenoj: nome la Mediteraneo kaj la maro de Ĉinio. Krome kelkaj maroj havas internaj marojn (kiuj estas nombritaj per minuskla litero) kiel laBalta maro (kun 3), laMediteraneo (kun 8) kaj la maroj de laMalaja insularo (kun 13). La publikaĵo konsideras krome kelkajn grandajn etendojn de marakvo, kielgolfoj,golfetoj,kanaloj kajmarkoloj, kaj multajn fojojn, ne estas tre klara kiu estas la uzita kriterio, ĉar foje estas nur la simpla uzado de tiuj terminoj kio decidas la konsideron.
Pli detalaj informoj troveblas en artikoloMarakvo.
Lamarakvo estas lasalakvo de la maroj kajoceanoj. Ĝi kovras pli ol 70%-ojn de latera surfaco. Ĝi konsistas je proksimume 96,5% el akvo kaj je proksimume 3,5% el diversajsaloj kajsolvitaj kaj nesolvitajorganikaj kajneorganikajkombinaĵoj, ankaŭgasaj. En ĝi oni povas trovi plej oftekloridajn (Cl−),natriajn (Na+),sulfatajn (SO24−),magneziajn (Mg2+),kalciajn (Ca2+) kajkaliajn (K+)jonojn. Tiuj ĉi konsistigas 99%-ojn el la marakvaj saloj, sed tio ĉi kompreneble povas multe varii kaj dependas de la lokaj cirkonstancoj. La indiko pri lakvanto de solvitaj saloj en la marakvo, nome lasaleco, montras kiom dagramoj da saloj estas solvitaj en unukilogramo da marakvo. Ĝi estas do indikataproporcie, plej ofte enelmiloj, sed ankaŭ enelcentoj; tiele, la oceanoj enhavas inter 31 kaj 38 elmilojn da saloj (aŭ en elcentoj kajaveraĝe: 3,5%; ĉe laMorta Maro tiu ĉivaloro atingas eĉ 33,7%-ojn). La marakvofrostas ĉe proksimume -1,9gradoj Celsius.
Pli detalaj informoj troveblas en artikoloMarfluo.
Marfluo estas pli-malpli daŭrafluo de akvomaso tra malsamtemperatura ĉirkaŭantaoceanaakvo. Ĝi portas malvarmajnakvojn en varmaj maroj kaj male. La ekziston de fluoj kaj iliaj movodirektoj kaŭzas lafroto inter moviĝantaj masoj akva kaj aera, suno-lunajflusoj kajmalflusoj, diferenco de latensioj en laprofundo de laakvo kaj terarotacio. Marfluoj povas flui milojn dakilometroj. Ili tre gravas por priskribi laklimatojn de la apudajkontinentoj. La eble plej konata ekzemplo estas laGolfa Marfluo, kiu igas la nord-okcidentan parton deEŭropo multe pli milda ol iu ajn aliaregiono sur la samalatitudo estas. La graveco de marfluoj ankaŭ prezentiĝas per laEl Niño-efiko, en kiu la nedaŭra inversiĝo de marfluo okazigas klimato-ŝanĝojn enSudameriko, kies efikoj etendiĝas ĝisAŭstralio. Marfluoj sub lasurfaco de laoceano, kaŝiĝantaj antaŭ facila percepto, nomiĝassubmaraj riveroj. Marfluoj tre gravas ankaŭ por laevoluo de multaj vivaĵoj. Fama ekzemplo por tio estas lavivciklo de laangiloj.
Rivoluo de la sistemo tero-luno ĉirkaŭ ties komuna pezcentroSkemo de la luna agado sur la tajdojn
Tajdo (aŭalflu-reflu-ciklo) estas la perioda altiĝo kaj malaltiĝo de la supraĵo de oceanoj, maroj,golfoj ktp. ĉefe pro la interagoj de lamas-altirforto inter laLuno,Suno kajTero[11]. Oni bonvole notu, ke en la sekvo oni povas ankaŭ novvorte diri "tajda" anstataŭ "alflu-reflu-cikla". En difinita loko la akvonivelo varias inter laalflu-reflu-cikla maksimumo kaj laalflu-reflu-cikla minimumo, ankaŭ nomataj respektivealta tajdo kajmalalta tajdo.Alfluo (novvorte:fluso) estas la alflu-reflu-cikla altiĝado startanta ĉe la minimuma akvonivelo kaj finiĝanta ĉe la sekva maksimuma akvonivelo.Refluo (novvorte:malfluso) estas la alflu-reflu-cikla malaltiĝado startanta ĉe la maksimuma akvonivelo kaj finiĝanta ĉe la sekva minimuma akvonivelo. Laalflu-reflu-cikla altiĝo estas la diferenco inter la niveloj de alflu-reflu-ciklaj minimumo kaj maksimumo. Laalflu-reflu-cikla malaltiĝo estas la diferenco inter la niveloj de alflu-reflu-ciklaj maksimumo kaj mimimumo. Laalflu-reflu-cikla niveldiferenco estas la meznombra valoro de alflu-reflu-ciklaj altiĝo kaj malaltiĝo. Laintervalo de alflu-reflu-cikla maksimumo (novvorte kaj iom ne-precize mallongige nomata ankaŭluntajdintervalo) estas la tempdiferenco inter la meridiantransiro (supra aŭ malsupra) de la luno kaj la sekva alflu-reflu-cikla maksimumo.
La ĉefa (sed ne nura) kaŭzo de la aflu-reflu-ciklo estas la mas-altirforto de la luno. La sistemo tero-luno rivoluas ĉirkaŭ sia komuna pezcentro (kiu situas ene de la terglobo inter ĉi ties centro kaj tiu loko de la tersupraĵo, super kiu la luno staraszenite). Sekve de la rivoluo ĉirkaŭ la komuna pezcentro estiĝas decentra rivolua forto, kiu en ĉiu punkto de la tersupraĵo havas la saman absolutan valoron kaj estas direktita for de la luno[12]. Tiuj marpartoj A, kiuj estas plej proksimaj al la luno estas de tiu ĉi plej forte altirataj. Tiuj marpartoj B, kiuj estas plej malproksimaj al la luno, estas de tiu ĉi ankaŭ altirataj, sed pro la pli granda distanco malpli forte, ol la marpartoj A. Por la marpartoj A la rezulta forto (= decentra rivolua forto for de la luno plus altirforto de luno en la direkto al la luno) estigas zenitan "monton" konsistantan el alfluinta akvo, do "alflu-monton". Por la marpartoj B (en la kontraŭa loko sur la terglobo, super kiu la luno staras malzenite) la rezulta forto (= decentra rivolua forto for de la luno plus altirforto de luno en la direkto al la luno) estigas malzenitan alflu-monton. Estas notinde, ke la rezultaj fortoj, kiujn spertas la marpartoj A kaj B, havas preskaŭ la saman absolutan valoron. En la plej multaj lokoj okazas meznombre du alfluoj ene de unu lun-tago (ties daŭro: 24 horoj kaj 50 minutoj). La efiko de la suno estas simila, sed – malgraŭ pli granda maso – malpli forta pro la pli granda distanco. Sekve de la diversaj marprofundoj, situoj de akvo kaj tero, terrotacio, malmoviĝemo de la akvo kaj pliaj efikoj rezultas ĉiutage por ĉiuj lokoj apartaj deflankiĝoj disde alflu-reflu-ciklaj meznombraj valoroj, tiel ke ekzemple de unu alflu-reflu-cikla maksimumo al la sekva ordinare ne pasas precize la tempo de duona lun-tago (12 horoj kaj 25 minutoj). Tian kaj similajn deflankiĝojn oni nomas ne-egalaĵoj.Ne-egalaĵo estas do la diferenco de unuopa valoro (t. e. al unuopa alflu-reflu-ciklo apartenanta valoro de horo aŭ akvonivelo) disde ties responda meznombra valoro de horo resp. akvonivelo. Estas ne-egalaĵo en tempo kaj ne-egalaĵo en akvonivelo. Unu ne-egalaĵo, nome laduonmonata ne-egalaĵo, estas tiu sekve de lalunfazo.
Pli detalaj informoj troveblas en artikoloMarnivelo.
Variado de la gravitforto sur Tero.
Lamarnivelo estas lanivelo de la mara surfaco, al kiu oni kutime rilatas la altecon de ĉiuj punktoj de laTero. Oni uzas la averaĝan marnivelon por esprimi la altecon de geografiaj punktoj ankaŭ en granda distanco de marbordoj - ekzemple tiel difiniĝas la alteco de la mondajmontoj. La marnivelo male alaveraĝa marnivelo ne estaskonstanto. Ĝi ŝanĝiĝas ĉefe laŭtajdocikloj, sed povas ŝanĝi, loke kaj malforte, ankaŭ provento kajtemperaturo. Ankaŭ la averaĝa marnivelo ne estas tute konstanta. Ĝi dependas, ekzemple, de la variado de lagravito ĉe la surfaco de la Tero. La averaĝa marnivelo dependas longtempe de klimataj ŝanĝiĝoj. Tiel nuntempe altiĝas la marnivelo pro la degelo deAntarkto kaj de glacimontoj je efiko de la tutteraklimata ŝanĝiĝo.
Por precizajmezuroj konvenciaj marniveloj estas uzataj. Ekzemple, enBritio oni uzas la averaĝan marnivelon mezuritan inter 1915 kaj 1921 en la urbo Newlyn enKornvalo; enFrancio oni uzas averaĝan marnivelon deMarsejlo; ktp. Nuntempe en Eŭropo ekzistasEVRS (European Vertical Reference System, Eŭropa Vertikala Rilatsistemo),[13] kiu iom post iom anstataŭas la konvenciojn de la individuaj landoj.
Cunamo (devenas el津波 [cunami] - ondego en haveno), aŭsisma marondego, estas ondego (aŭ serio de ondegoj) kaŭzita de neveteraj agadoj, kiaj submarasismo, grunda terenglito,vulkana agado,meteorŝtono, ktp., kiu okazigas movon de granda volumeno de akvo, ĝenerale enoceano aŭ grandalago. Krom la menciitaj kaŭzoj, menciindas ankaŭ aliaj subakvaj eksplodoj (kiaj eksplodigoj de subakvajatomaj aparatoj, nomebomboj), rompo deglaĉero aŭglacimonto, falo demeteorito,satelito aŭ aliaj eksterteraj objektoj kaj aliaj okazigoj el super aŭ sube la akvo, kiuj havas eblon generi cunamon.[14] Malkiel normalaj oceanaj ondoj kiuj estas generataj devento aŭtajdoj kiuj siavice estas generataj de la gravita pelo fare de laLuno aŭ laSuno, cunamo estas generata de la movadego de akvo.
Cunamaj ondoj ne similas al normalaj marondoj, ĉar ties ondolongo estas multe pli longa. Pli ol aperi kiel rompa ondo, cunamo povas anstataŭ dekomence aspekti kiel rapide supreniranta tajdo, kaj pro tiu tialo ili estas ofte referencataj kiel tajdaj ondoj, kvankam tiu uzado ne estas akceptita de la scienca komunumo ĉar cunamoj ne estas tajdaj nature. Cunamoj ĝenerale konsistas el serio de ondoj kun periodoj kiuj gamas el minutoj al horoj, alvenantaj laŭ tiele nomitaj "ondotrajno".[15] Ondaltoj de dekoj da metroj povas esti generitaj de grandaj okazaĵoj. Kvankam la efiko de cunamoj estas limigitaj al marbordaj areoj, ties detrua povo povas esti enorma kaj ili povas tuŝi tutajn oceanajn basenojn; Lacunamo de la Hinda Oceano de 2004 estis inter la plej mortigajnaturaj katastrofoj en la homa historio kun almenaŭ 230,000 personoj mortintaj aŭ malaperintaj en 14 landoj borde de la Hinda Oceano.
LagrekahistoriistoTucidido sugestis en sia verko de la fino de la 5a jarcento a.K. nomeHistorio de la Peloponeza Milito, ke cunamoj estas rilataj al submarajtertremoj,[16][17] sed la kompreno de la cunama naturo restis malmulta ĝis la 20a jarcento kaj ankoraŭ multo restas nekonata. Ĉefaj areoj de nuna esplorado estas la klopodoj determini kial kelkaj grandaj tertremoj ne generas cunamojn dum kelkaj aliaj pli malgrandaj ja generas cunamojn; klopodi akurate antaŭscii la pason de cunamoj tra la oceanoj; kaj ankaŭ antaŭscii kiel cunamaj ondoj interagas kun specifaj marbordoj.
Pli detalaj informoj troveblas en artikoloOceana acidiĝo.
Mara acidiĝo estas la nomo donita al la daŭranta malkresko en lapH de la maroj de la tuta Tero, kaŭzita de la asimilado de antropogenakarbondioksido (CO2) de laatmosfero.[18] Proksimume 30-40% de la karbondioksido liberigita fare de homoj en la atmosferon dissolviĝas en la oceanojn,riverojn kajlagojn.[19][20] Por konservikemian ekvilibron, kelko el ĝi reagas kunakvo por formi karbonatan acidon. Kelkaj el tiuj superkarbonatacidajmolekuloj reagas kun akvaj molekuloj por doni bikarbonatan jonon kaj hidronian jonon, tiel pliigante la "acidecon de la oceano" (H + jonokoncentriĝo). Inter 1751 kaj 1994 la pH de la oceana surfaco estas taksita kiel malpliiĝinta je ĉirkaŭ 8,25 ĝis 8,14,[21] reprezentante pliiĝon de preskaŭ 30% en H + jonokoncentriĝo en la oceanoj de la mondo.
Tiu kreskanta acideco supozeble havas gamon da rektaj nedezirindaj sekvoj kiel ekzemple deprimado de metabolaj indicoj en gigantaj kalmaroj[22] kaj deprimado de la imunreagoj de bluajmituloj.[23]
Mara terminareto Jurij Finkel, 2006, kun proponoj kaj tradukoj en la rusan (ru), la anglan (en), la francan (fr), la germanan (de) kaj iufoje en la nederlandan (nl) lingvojn.
↑La 1a eldono estas de 1928, la dua de 1937 kaj 4a malneta eldono estis publikigita en 1986, sed kelkaj disputoj pri la nomoj (kiel tiu relativa al laJapana maro) malebligis ties ratifon.
↑Tio estas la difino laŭ la internacia normo ISO 19018:2004:Ships and marine technology -- Terms, abbreviations, graphical symbols and concepts on navigation. Ĝenevo, International Organization for Standardization.
↑Tiu ĉi rivolua forto ne estu interkonfuzata kun la decentra rivolua forto kaŭzata de la rotacio de la tero ĉirkaŭ ĝia akso. Pria ilustraĵo estas en Kumm, Werner:Gezeitenkunde – Theorie und Praxis, Bielefeld, Klasing, 1992, p. 36.
↑Barbara Ferreira (17a de Aprilo, 2011). "When icebergs capsize, tsunamis may ensue".Nature. Alirita 2011-04-27.
↑Fradin, Judith Bloom kaj Dennis Brindell (2008).Witness to Disaster: Tsunamis. Witness to Disaster. Washington, D.C.:National Geographic Society. pp. 42, 43.[1][rompita ligilo] alirita la 5an de Majo 2016
↑Tucidido: “A History of the Peloponnesian War”, 3.89.1–4[2] Alirita la 5an de Majo 2016.
↑Smid, T. C. (Aprilo 1970). 'Tsunamis' in Greek Literature. Greece & Rome 17 (2a eld.). pp. 100–104.
