Litovio (aŭLitovujo,litoveLietuva) estas lando en la nordoriento deEŭropo, ĉe laBalta Maro.La loĝantaro malkreskis lastatempe de 3 715 mil1995 ĝis 2 840 mil en2022. Etne la loĝantaron konsistigas precipe litovoj (83,5%), poloj (6,9%) kaj rusoj (6,1%).Apud laĉefurboVilno (Vilnius) kun 556 mil loĝantoj estas pliaj grandaj urbojKaŭno (Kaunas) (386 mil),Klaipėda (196 mil),Panevėžys (119 mil) kajŠiauliai (133 mil).
Litovio el kultura kaj dialekta vidpunkto divideblas al kvin etnografiaj regionoj:Aŭkŝtajtio en la nordoriento,Dzukio en la sudoriento,Suvalkio en la sudo,Eta Litovio en la regiono ĉirkaŭ la urboKlaipėda en la sudokcidento kajĴemajtio en la okcidento.
Litovio de 1995 ĝis 2010 estis politike dividita en dekdistriktojn kaj daŭre dividiĝas al komunumoj (litovesavivaldybės, "memadministraj teritorioj").
Litovio estas lando sen grandaj montoj, la plej alta punkto de Litovio estas la montoAukštojas (293,8 metroj), kaj la tereno estas markita de etaj kaj grandaj lagoj, krom grandaj arbaraj zonoj kiuj kovras ĉirkaŭ 30% de la litova teritorio.
Nordokcidente troviĝas la lagoDrūkšiai, la plej granda de la lando.
Kaj la klimato kaj la reliefo estas tre simila al tiu de laskandinavaj landoj, duonon de la jaroneĝas kaj oni povas vidi grandajn kaj belajn arbarojn,riverojn kajlagojn en la plej parto de la litova teritorio. Litovio estas la plej granda kaj loĝata el la tri baltaj respublikoj, kaj estas lando kun eta sabla marbordo de proksimume 100km, el kiuj nur 40 estas malfermaj al la Balta Maro.Klaipėda, ties ĉefa havenurbo situas en la marenfluo de laKurona Laguno. La natura rezervejoKurona Duoninsulo,litoveKuršių Nerija, ekde la jaro2000 estas listigita kielMonda Heredaĵo deUNESKO.
La ĉefurbo de Litovio estasVilno kiu estas konsiderata de baltianoj kiel "La Romo de Baltio". Inter1920 kaj1940 Vilno kaj la ĉirkaŭa regiono, la sudoriento de Litovio, estis konkeritaj de Pollando (vidu la artikolonCentra Litovio 1920-1940), kaj vole-nevole tiam la ĉefurbo de Litovio estisKaunas; post kiamSovetunio konkeris kaj la Respublikon Litovio kaj la pole okupitan sudorienton de Litovio, Vilno reekestis la ĉefurbo de Litovio.
LaNacia parko Aŭkŝtajtio estas nacia parko en nordorienta Litovio, proksimume 100 km norde de Vilno. Establita en 1974, ĝi estas la plej malnova el la kvin naciaj parkoj en Litovio.
LaNacia Parko Dzukio (litove:Dzūkijos nacionalinis parkas) estas nomita laŭ la etna regionoDzukio, kaj estis kreita en 1991. Ĝi troviĝas en la plej suda parto de Litovio, inter la urbojVarėna kajDruskininkai.
Resumo de tri etapoj de lahistorio de Litovio, antaŭe soveta skulptaĵo, fone katolika preĝejo kaj pli fone modernaj nubskrapuloj
La unuan fojon en skribitaj fontoj Litovio estas menciita dum la jaro1009. Ĝis la15-a jarcento Litovio kreskis al granda nacio.
Litovoj kaj aliaj baltaj etnoj estis fine unuigitaj al unu nacio dum la 12-a jarcente de litova duko kaj posta reĝoMindaugas.Dum la12-a ĝis14-a jarcentoj Litovio (tiam "Litova Granda Duklando" (Lietuvos Didžioji kunigaikštystė) eĉ pli kreskis kaj krom Baltio ampleksis plejgrandan parton de la hodiaŭaj ŝtatoj Pollando, Belorusio kaj Ukrainio - de laBalta ĝis laNigra Maro. Ĝis la batalo de Žalgiris la plej granda danĝero por Litovio estis la ade atakintaOrdeno de germanaj kavaliroj, germanlingva eklezia armeo de nobeloj, sed en tiu batalo dum1410 ĝi estis venkita de unuiĝintaj litovaj kaj polaj armeoj.
LaPrinclando Litovio (litove Lietuvos Kunigaikštystė, ofte mallongigite LDK, en mezepoka literatura litova lingvo Kunigiste Letuvos, rutene князство Литовское, latine Ducatus Lituaniae, beloruse Княства Літоўскае, "Knjastva Litoŭskaje", ukraine Князівство Литовське, "Knjazivstvo Litovske", pole Księstwo Litewskie, ruse Княжество Литовское, "Knjaĵestvo Litovskoje") estis teritorio proksimume ekvivalenta al la kultura regiono Aŭkŝtajtio, en kiu regis la litova reĝoMindaugas. La teritorio konsidereblas la "kerna parto" de la pli grandaGrandprinclando Litovio, kiu poste ĝis la 18-a jarcento iĝis parte tre ampleksa ŝtato en orienta kaj centra Eŭropoj.
PostPola-Litova unio kaj fino de Jogajlida dinastio pola kaj litova nobelaro decidis kunigi la landojn en la unuaRespubliko de Ambaŭ Nacioj. Dum1569-1573Litovoj kajPoloj faris la gravajn kaj kontroversajn reformojn ankaŭ por eŭropa opinio. Laŭ laVarsovia konfederacio en Respubliko de Ambaŭ Nacioj ordonita estistoleremo por ĉiuj religioj kaj nacioj. Jam dum la reĝado de la lasta JogajlidoSigismondo la 2-a oni enkondukis la elekton de reĝo. Sigismondo volis eĉ krei la polan-litovan eklezion kiel en Britio sed venkis tiam la ideo de katolikismo de reĝoj.
Poste estis elektitajVasa-ojSigismondo la 3-a kajLadislao la 4-a kiuj malfaciligis la kontaktojn kun Svedio kaj konkeris grandan parton de Rusio. Ladislao la 4-a fariĝiscaro de Rusio sed li rezignis poste. Li estis ankaŭ kreanto de nacia pola-litova opero enVarsovio. Pro la komisio de Ladislao pentris inter aliajPeter Paul Rubens.
En1665 Svedio konkeris Respublikon de Ambaŭ Nacioj kaj reĝoJohano Kazimiro forkuris de sia lando. Svedio superregis la polan-litovan armeon. Tiam komenciĝis la amasa ribelo pri sendependeco de popolo en terenoj de Varsovio,Częstochowa kaj Litovio. La ribelo en armeo estas kondukita deStefan Czarniecki kiu revenante al Respubliko forigis la svedan armeon de sia lando.
Poste oni elektisJohanon la 3-an Sobieski kiu aranĝis Pollandon-Litovion al la militoj kun Rusio kaj Turkio. Plej granda lia venko estis laBatalo de Vieno en1683 kiam Sobieski venkis superOtomana Imperio haltigante la ekspansion de tiu lando al Eŭropo. Sobieski disvolvadis la arton ekzemple konstruante la grandan palacon enWilanów kiel enVersajlo.
La malkapabla reĝado de lasaksajWettin-oj en la Respubliko venigis ĝin al malfortigo kaj prokrasto de multaj terenoj. Post ili nur la malforta reĝoStanislao Aŭgusto Poniatowski, amanto deKatarina la 2-a komencos reformi la Respublikon reformigante la armeon, edukon, ege plibonigante arton kaj kreante la unuajnministeriojn. Pro la malforta reĝado la Respubliko estis dispartigita trifoje deRusio,Prusio kajAŭstrio (vidu:Dispartigoj de Pollando). Malgraŭ malvenkoj la nobelaro organizis en Varsovio laGrandan Sejmon kiu finiĝis per la enkonduko de la unuakonstitucio en Eŭropo - lakonstitucio de 3-a majo - kiu enkondukis ĉiujn bezonatajn reformojn por plifortigi la landon kune kun la reformo de armeo. Katarino la 2-a komencis batalon kun la Respubliko sed la pola-litova armeo venkadis. Nur kiam ŝi ekminacis al reĝo Stanislao li kunigis kun konfederacio kontraŭ konstitucio kiu ĝenerale estis ribelo kontraŭ lando de Poloj kaj Litovoj.
Trakai estas grava turisma allogaĵo, grava ankaŭ pro etnaj kialoj, ĉar tie ankoraŭ loĝaspoloj kaj eĉkaraimojKatolika preĝejo enVilno
Tadeusz Kościuszko devenanta de terenoj de Litovio organizisinsurekcion sed li malsukcesis kaj tri dispartigantoj aneksis la tutan Pollandon-Litovion.
Dum la fino de la 19-a jarcento, la litova lingvo estis malpermesita en la ruse okupita Litovio, sed laKnygnešiai, kulturaj partizanoj, kontrabandis litovlingvajn librojn presitajn en la proksima germanlingvaOrienta Prusio, en la landon. Litovoj kaj poloj faris du tutlandajn ribelojn: laNovembra ribelo (1830) kajJanuara ribelo (1863) sed ili vanis. La litova kulturo kaj eduko estis tamen kaŝe organizita. Krom multaj gravaj litovlingvaj artistoj, enKaŭno kajVilno ankaŭ vivis la pollingva verkistoAdam Mickiewicz.
La 16-an de februaro1918 Litovio regajnis sendependecon. Ili kreis landon apartan de Pollando sen multaj terenoj de antaŭa Litovio.
LaĈefministro de Litovio (litoveLietuvos Respublikos Ministras Pirmininkas) estas la registarestro de la lando.
Litovio estasparlamenta respubliko kie la ĉefministro kaj la registaro devas akiri subtenon en la leĝdona asembleoSeimas por resti en registaro. Ene de 15 tagoj de esti nomumita ĉefministro, li devas nomumi 13 ministeriajn kandidatojn por gvidi la dek tri ministeriojn al laprezidanto. Ĝenerale, estas la Ĉefministro kiu regas la landon, efektivigas decidojn de la Prezidanto kajSeimas, kaj konservas diplomatiajn rilatojn kun eksterlandaj ŝtatoj kaj interregistaraj organizaĵoj. La Ĉefministro reprezentas Litovion en laEŭropa Konsilio.
Inga Ruginienė estas la ĉefministro de Litovio ekde la 25-a de septembro 2025.
En 1923, la regiono de Vilno, kies ĉefurbo estis loĝata majoritate de poloj kaj judoj, estis konkerita de Pollando, kiu estis aneksiiginta la respublikoncentra Litovio en 1922. Ankoraŭ en kelkaj lokoj de la regiono deVilno (Trakai ekzemple), restis signifa nombro da poloj. Ĉe Vilno, ekzistas multaj lernejoj kaj polaj kaj rusaj.
Probable la kategorio "rusoj" en 1923 inkludis belorusojn kaj ukrainojn (oficiale 43).
La grava juda minoritato de Litovio estis nuligita de la nazia reĝimo; Litovio estis okupita deNazia Germanio de1941 al1945.
La germana minoritato ("Memelianoj" en la censo de 1925), ĉefe ĉe Memel (Klaipėda), estis forigita de laRuĝa Armeo en1945 okcidenten al la teritorio deFRG kajGDR, samkiel la germana loĝantaro deOrienta Prusio (la nuna teritorio deKaliningrado).
Litovio dum2005 estis la lando kun la plej alta procentaĵo de memmortigoj en la mondo.[5]
La unua universitato estis fondita en Vilno en1556 de la granda duko Steponas Batoras. La unua libro eldonita en litova lingvo estis presita dum la jaro1562 enKönigsberg (la nuna Kaliningrado).
La kulturo de Litovio ekzistis dum miloj da jaroj ekde almenaŭ la jaro200 a.K. kiam okazis la setliĝo de la baltaj popoloj, sed sendepende de la ekzisto de sendependa litova ŝtato.[6]
Rasos (litove, per plena nomoRasos šventė [šventė = solenaĵo, festo], "festo de roso", ankaŭ literumata Rãsos, Rasa, Kupolės, Saulės [saulė = suno, ankaŭ suna diino] aŭKrešės, ĵemajtie Rasas) estas malnovasomermeza festo laŭ la antikvaj ritoj de la antaŭkristana religio de Litovio.
Male al la aliaj baltaj ŝtatoj, Litovio ne estis submetita al agresema rusigo dum la sovetia reĝimo[7]. Plej parolata lingvo estas lalitova lingvo kun du ĉefaj dialektoj, laĵemajtia dialekto en la okcidento kaj la aŭkŝtajtia en la cetero de la lando. En la censo 2001 la litovan lingvon kiel gepatran indikis 82 % de la loĝantaro; en kelkaj urboj multe malpli, ekzemple en Vilnius estas nur 56,4 %[8].
Populacio de Litovio de denaska lingvo laŭ censo de2021 jaro:
La ĉefa religio estaskatolikismo kun 79 %, sed ankaŭ ekzistasortodoksismo (4,07 %),luteranismo,judismo kajislamo, kiel minoritataj religioj. Oni trovas same enTrakai la lastajnKaraimojn de Eŭropo. La novpaganismo estas renaskiĝanta, profitante la aperon en la lando de novaj ideologioj kaj kutimoj, sed ankaŭ la fakton, ke tradicie litovoj plej multe en Eŭropo rezistis kontraŭ la enmeto dekristanismo, ĝis la14-a jarcento (vidu la artikolojn pri laantikva kajmoderna kultoRomuva).
Nuntempe plej multaj kredantoj estaskatolikoj, en la sudokcidento eta malplimulto daprotestantoj, historie ankaŭ multajjudoj kaj inter ili iom dakaraimoj. La litovoj inter la popoloj de Eŭropo plej longe rezistis al kristanismo (ĝis la 14-a jarcento).
Haveno deKlaipėda, la ununura haveno en Litovio kaj gravega por ties ekonomio.Malriĉa kvartalo deVilno, kontraste kun la nova ekonomio de Litovio, sed ankaŭ montro de popola arkitekturo, 2005.Moderna komerca centro deVilno
En la2003 jaro la kresko de ekonomio en Litovio estis plej granda en la tuta sudorienta Eŭropo, la komuna nacia produkto komparante kun la 2002 jara kreskis je 9,7 percentoj. La ekonomio ĝis nun tre rapide kreskas, des pli ke Litovio aliĝis al laEŭropa Unio.
Litovio estas unu el la landoj kiuj eniris en laEŭropan Union en2004 garantiita de bona ekonomia situacio, kaj ekde tiam estis la lando kiu plie kreskis ekonomie en Eŭropo. En2003 oni registris la plej altan kreskon el ties historio per pliigo ĉeMalneta Enlanda Produkto de 10.3 %. En2007 pro ĝenerala tutmonda ekonomia krizo, la ekonomio de Litovio malaltigis sian kreskon al 8,7 %, kio estas ankoraŭ tre supre la eŭropa mezaveraĝo kaj pluhavas ĝin kiel la lando kun pli alta kresko en la EU. La litova ekonomio baziĝas ĉefe sur la terkultura, bestobreda kaj forsta ekspluatadoj, kvankam la internaciaturismo kreskas rapide kaj konvertiĝas en grava parto de la ekonomia disvolviĝo. Post ties eniro en la Eŭropa Unio tiu ĉi balta lando pligrandigis sian industriigon. Ĝi havas ĉirkaŭ 2.400.000ha de kultivata tereno, kaj ĝi estas la plej granda produktanto delino tutmonde. Litovio havas unu el la tekstilaj industrioj plej gravaj de Eŭropo kaj kvankam ties ekonomio ankoraŭ ne estas tutdisvolvigita, ties nivelo de disvolviĝo jam ne estas komparebla kun tiuj de la landoj nomitaj "de la dua mondo" kielKroatio,Ukrainio aŭRusio, kaj malpli kun tiuj de la landoj de la tria mondo, kielEkvadoro,Venezuelo aŭSudafriko.
LaEŭropa Centra Banko antaŭvidas, ke post malpli ol 20 jaroj Litovio estos lando tre alte disvolvigita kielSvedio, kaj estos samnivele kun ties najbaroj de la Nordo de Eŭropo, superinte eĉ kelkaj landoj de la EU-15 kielHispanio aŭPortugalio. Pro la akcela kresko de la litova ekonomio, kiu estas tre supre la eŭropa mezaveraĝo, Litovio antaŭvidis adopti la komunan valutonEŭro en2009 kaj meze de2004, jam aliĝis alEŭropa Valutoŝanĝa Mekanismo II, kio garantias al ĝi interŝanĝan stabilecon.[13]. Lalitovaj eŭro-moneroj jam produktiĝis.
Krom ties alta plialtiĝo en la MEP, Litovio ĝuas aliajn faktorojn kiuj favoras sian kreskon, kelkaj el tiuj estas jenaj: turismo, akcela kresko de la industrio, la alta fremda investado, la privatigo de ŝtataj entreprenoj, ties malalta publika ŝuldo (preskaŭ nula), malalta deficito, sendo de mono farita de siaj elmigrintoj (laŭleĝa elmigrado, kontrolita kaj tre preparita, tio estas malalta laŭ absoluta kalkulado, sed kun alta nivelo de enspezo) kaj moderna socio kiu lasis malantaŭe la komunisman epokon.
Per ties aliro al la NATO, MKO, Monda Banko kaj Eŭropa Unio, Litovio finkonsolidiĝis kiel lando enkadrita en la"okcidenta mondo", kie la servoj kaj publikaj institucioj estas pli efikaj, kvankam ankoraŭ necesas fortostreco por finatingi la disvolviĝintajn landojn de la Eŭropa Unio. En 2007 la laŭkapa MEP Litovio estis 10.472 usonajdolaroj, kio en monda komparo igas la ŝtaton tute disvolviĝinta lando, kvankam ĝi ankoraŭ estas je la dua duono inter la 27 landoj de la Eŭropa Unio, okupante la 16-an rangon laŭ perkapa mono.
Lesboj, gejoj, ambaŭseksemuloj kaj transgenruloj (GLAT-uloj) en Litovio alfrontas jurajn problemojn, kiujn ne-GLAT-uloj ne spertas. Samseksaj seksumaj agoj, kaj inter viroj kaj inter virinoj, estas laŭleĝaj en Litovio, sed samseksaj edzeco, edzineco kaj registrita partnereco ne estas disponeblaj. Tio signifas, ke ne ekzistas leĝa rekono de samseksaj paroj, do GLAT-uloj ne havas ĉiujn rajtojn, kiujn ne-GLAT-uloj havas, kaj samseksaj paroj ne havas la saman leĝan rekonon, kiujn malsamseksaj paroj havas.
↑Retpaĝo "Population by some ethnicities by county and municipality" el la raporto pri la censo 2001 ĉe la Statistika Oficejo de Litovio (Statistikos Departamentas).
↑7,07,1(nl)Erika Fatland,De Grens (La landlimo), p. 546, De Geus, 2019,ISBN 978 90 445 4087 1, origina titolo 'Grensen - Eine Reise Rundt Russland'. (Landlimoj - vojaĝo ĉirkaŭ Ruslando).
↑Informoj pri lingvoscio laŭ: Algimantas Piliponis, Kiom da litovoj scias Esperanton. Litova Stelo, 1/2004, p. 24 - 25. Tiuj kaj pliaj informoj troveblas ankaŭ ĉe la Statistika Oficejo de Litovio (Statistikos Departamentas).
.svg)
