Monda mapo prezentanta la tradiciajn geografiajn kontinentojn. Depende el la konvencio kaj modelo, kelkaj kontinentoj povas esti konsolidataj aŭ subdividitaj: ekzemple,Eŭrazio estas plej ofte subdividita enEŭropon kajAzion (ruĝaj nuancoj), dumNorda kajSuda Ameriko estas foje agnoskita kiel ununuraamerika kontinento (verdaj nuancoj).
Kontinento estas grandamasivo de la tera ŝelo, kiun laoceanoj disigas de aliaj kontinentoj kaj kiun oni povas trapasi, ne transirantemaron. Rimarko: la termino “Kontinento” devenas de “Terre Continente”, t.e. seninterrompa tero. Ne ekzistas oficiala decido pri tio, kiom granda devas estiinsulo por esti rigardata "kontinento", kaj inverse (t.e. kiom malgranda devas esti kontinento por esti rigardata "insulo"); sed ĝenerale, oni taksasGroenlandon (2.175.600 km2) laplej granda insulo kajAŭstralion (7.686.589 km2) la plej malgranda kontinento.
Kontinentoj grandparte altiĝas super lamarnivelo, dum periferioj (kontinentbretoj) troviĝas sub ĝi. Kontinentojn karakterizas t.n. kontinenta tipo de terkrustaranĝo je profundo de 35–70 km kungranito-metamorfa tavolo.
Kontinentoj ĝenerale identiĝis perkonvencio pli ol per iuj ajn striktaj kriterioj, kaj tiele ĝis sep mondoregionoj estas komune konsiderataj kontinentoj. Tiuj estas (el plej grandaj al plej malgrandaj): Azio, Afriko, Norda Ameriko, Suda Ameriko, Antarkto, Eŭropo, kaj Aŭstralio.[1]
Engeologio, kontinentoj estas priskribitaj kieltektonaj platoj.Platotektoniko estas la procezo kaj studo de la movado, kolizio kaj divido de kontinentoj. Resume, laŭlonge de la historio de laTero la kontinentoj ne estis ĉiam la samaj kaj evoluis, moviĝis kaj ŝanĝiĝis dum milionoj da jaroj.
Reliefo de Antarkto, la nura evidenta kontinento sen proksima konekto kun granda insulo aŭ alia konstinento, sed precize ankaŭ la nura kontinento sen natura indiĝena homa loĝantaro, sen konsideri la portempajn ĵusajn loĝantojn partoprenantajn en diversaj sciencaj ekspedicioj, al kiuj teorie mankas ekonomiaj, politikaj aŭ militistaj celoj.
En la nuntempa geologia epoko ekzistas 6 kontinentoj:
Malgraŭ la ĝusta difino de la termino “kontinento”, en multaj landoj oni konsideras ilian nombron diverse: nome 5, 6, kaj 7. Iuj pensas, ke Eŭropo kaj Azio estas apartaj kontinentoj, kaj iuj du aliajn kontinentojn Nord-Ameriko kaj Sud-Ameriko traktas kiel unu kontinenton. Kutime, tion kaŭziskonfuzo inter la du vortoj "kontinento" kaj "mondoparto": DumAŭstralio estas kontinento,Oceanio estas la mondoparto, en kiu troviĝas kaj Aŭstralio, kaj insulegoNov-Gvineo, kajinsularojMelanezio,Mikronezio kajPolinezio.
Jen komparaj ampleksoj de ĉiuj mondopartoj laŭ la surfaco (mln kv. km):
En diversaj lokoj de la mondo, homoj lernas malsame pri la nombro da kontinentoj. En Nord-Ameriko homoj pensas, ke ekzistas7 kontinentoj: Nord-Ameriko, Sud-Ameriko, Afriko, Eŭropo, Azio, Aŭstralio kaj Antarkto. En Sud-Ameriko kaj Eŭropo ili pensas, ke ekzistas6 kontinentoj: Nord-Ameriko kaj Sud-Ameriko estas nur unu (Ameriko). En Azio oni pensas, ke ekzistas5: oni ne konsideras, ke Antarkto estas kontinento. La konfuzo komplikiĝas pro la ŝovinisma uzado de la termino "Ameriko" enUsono, kie tiu estas uzata ĝenerale kaj populare kielsinonimo de Usono. Tiele ĝi iĝas nevalida por aludi al la kontinento, ne gravas ĉu temas nur priNordameriko aŭ por la tutaAmeriko. Sekve en Usono oni uzas la pluralonAmerikoj por aludi al la tuta kontinento, konsolidante la ideon, ke temas pri du Amerikoj, kaj Norda kaj Suda, kvankam ekde socia kaj kultura vidpunktoj multaj landoj, popoloj kaj socioj konsideras eĉ tri mondoregionojn, inkludante Centran Amerikon, absolute diferenca al Nordameriko.
Mapo de Gronlando elCIA World Factbook. Kun surfaca areo de 2 166 086 kvadrataj kilometroj ĝi estas konsiderita la plej granda insulo de la mondo sub la kategorio de kontinento, dumAŭstralio estas pli ol trioble granda.
Per konvencio, "kontinentoj estas komprenitaj kiel grandaj, kontinuaj, diskretaj masoj de tero, ideale apartigitaj per vastaĵoj de akvo (La plej grandega akvejo oni nomasoceano, kaj la malpli grandega,maro)."[2] Multaj el la sep plej ofte agnoskitaj kontinentoj identigitaj per konvencio ne estas diskretaj termasoj apartigitaj per akvo. La kriterio "granda" kondukas al arbitra klasifiko:Gronlando, kunsurfaca areo de 2,166,086kvadrataj kilometroj (836,330 kv. mejl.) estas konsiderita la plej granda insulo de la mondo, dumAŭstralio, je 7,617,930 kvadrataj kilometroj (2,941,300 kv. mejl.) estas rigardita kiel kontinento. Same, la ideala kriterio esti kontinua termaso ofte estas ignorita per la inkludo de lakontinenta deklivo kaj oceanaj insuloj, kaj kontraŭdirita klasifikante nordan kaj sudan Amerikon kiel du kontinentojn; kaj/aŭ Eŭrazio kaj Afriko kiel du kontinentoj, kun neniu natura apartigo de akvo. Tiuanomalio atingas sian ekstremaĵon se la kontinua termaso de Eŭropo kaj Azio estas konsiderita kiel du kontinentojn. La plej gravaj termasoj de la Tero estas lavitaj per ununura, kontinuamondoceano, kiu estas dividita en kelkajn ĉefajn oceanajn komponentojn proksime de la kontinentoj kaj diversaj geografiaj kriterioj.[3][4] Kontinentoj foje estas etenditaj preter la plej gravaj termasoj, en maniero kiel tiel ĉiu peceto da tero sur la tero estas inkludita en kontinento.[5]
Mapo delandinsuloj: tiuj ŝtatoj estas ofte grupigitaj geografie kun najbara kontinenta termaso
La plej mallarĝa signifo de kontinento estas tiu de kontinua[6] areo de tero aŭ kontinento, kun lamarbordo kaj ajnaj terlimoj formantaj la limon de la kontinento. En tiu signifo la esprimokontinenta Eŭropo (foje "la Kontinento") estas uzita rilate al kontinenta Eŭropo, ekskludante insulojn kiaj ekzempleBritio,Irlando,Malto kajIslando, kaj la esprimo kontinento de Aŭstralio povas rilati al la kontinento de Aŭstralio, ekskludanteTasmanion kajNov-Gvineon. Simile, lakontinenta Usono rilatas al la 48 apudaj ŝtatoj en centra Nordameriko kaj povas inkluziviAlaskon en la nordokcidento de la kontinento (la du estante apartigita fare deKanado), ekskludanteHavajon en la mezo de laPacifiko.
De la perspektivo degeologio aŭ fizikageografio, kontinento povas esti etendita preter la limigoj de kontinua seka tero por inkludi la malprofundan, submaran apudan areon (la kontinenta deklivaro)[7] kaj la insulojn sur la breto (kontinentaj insuloj), ĉar ili estas strukture parto de la kontinento.[8] De tiu perspektivo la limo de la kontinenta deklivaro estas la vera limo de la kontinento, ĉar marbordoj varias laŭ ŝanĝoj enmarnivelo.[9] En tiu signifo la insuloj Britio kajIrlando estas parto de Eŭropo, dum Aŭstralio kaj la insulo Nov-Gvineo kune formas kontinenton.
Kiel kultura konsidero, la koncepto de kontinento povas iri preter la kontinenta deklivaro por inkludi oceanajn insulojn kaj kontinentajn fragmentojn. Laŭ tiu maniero,Islando estas konsiderita parto de Eŭropo kajMadagaskaro parto de Afriko. Eksterpolante la koncepton al ĝia ekstremaĵo, kelkaj geografoj grupigas la Aŭstralazian kontinentan platon kun aliaj insuloj en la Pacifiko en unu kontinenton nomitan Oceanio. Tio disigas la tutan tersurfacon de la Tero en kontinentojn, subkontinentojn aŭ kvazaŭ-kontinentojn.
Pli detalaj informoj troveblas en artikoloKontinentbreto.
Situo de la kontinentbreto (angle:continental shelf) inter marbordo (angle:coast) kaj kontinentdeklivo (angle:continental slope).
Lakontinentbreto[10] aŭkontinenta breto estas la pligrandigita areo de ĉiu kontinento kaj rilatamarbordaebenaĵo. Multo de la breto estis eksponita dumglacialoj, sed estas nun submara sub relative malprofundajmaroj (konataj kiel kontinentsoklaj maroj) kajgolfoj, kaj estis simile enakvigita dum aliaj interglaciepokoj.
La kontinenta marĝeno, inter la kontinentbreto kaj la profundoceana ebenaĵo, konsistas el la kruta kontinentdeklivo sekvita de la pli plata kontinenta leviĝo.Sedimento de la kontinento super kaskadoj sube de la deklivo kaj akumulas kielstako desedimento ĉe la bazo de la deklivo, nomita la kontinenta leviĝo. Etendante ĝis 500 km de la deklivo, ĝi konsistas el dikaj sedimentoj deponitaj per malklarecofluoj de la breto kaj deklivo[11]. Lagradiento de la kontinenta leviĝo estas meza inter tiuj de la deklivo kaj de la breto, je la ordo de 0,5-1°[12].
Dum la agadoj de laKonvencio de Unuiĝintaj Nacioj pri Marjuro de 1982[13], la nomo kontinentbreto estis laŭleĝe difinita kiel la peco de la marfundo najbara al la marbordoj de specifa lando al kiu ĝi apartenas. Tiaj marbordoj ankaŭ estas konataj kiel maraj teritorioj.
Kontinenta drivo estas la moviĝo de la kontinentoj relative al la reciproka situo. Lahipotezo, ke kontinentoj ne estas fiksaj, sed „drivas“ sur la surfaco de latero, estis unuafoje proponita deAbraham Ortelius en1596 kaj plene evoluigita deAlfred Wegener en1912. Lateorioj de Wegener siatempe ne estis akceptitaj, ĉar je tiu tempo neniu povis vidi ian „motoron“ por peli tiel gigantajn amasojn. Tiu ideo venis nur en la1960-aj jaroj, kiam Harry Hess proponis la teorion deplatotektoniko: la oceana grundo mem moviĝas: la mezoceanaj sojloj „naskas“ novan kontinentan materialon kaj tiel disŝovas la kontinentajn platojn.
La konturoj de la kontinentoj ambaŭflanke de la atlantika oceano okulfrape suplementas sin reciproke. Do, tuj post kiam estis eble havi taŭgajn mapojn de la kontinentoj, tion rimarkisAbraham Ortelius (1596, li estismapodesegnisto),Francis Bacon (1620),Benjamin Franklin, Antonio Snider-Pellegrini (1858) kaj aliaj. Plian paŝon faris teologiprofesoro Theodor Christoph Lilienthal (1756) supozante ke la kontinentoj iam situis apude kaj estis disŝiritaj per la katastrofo de labiblia diluvo. Snider-Pellegrini cent jarojn poste publikigis bildon apogante la saman supozon. Fine de la 19-a jarcento estiĝis la hipotezo, ke la luno dispartiĝis de la tero, nome de la regiono de la pacifika oceano. Alia subteno venis elpaleontologio: evidentiĝis simileco defosiliaj bestaro kaj plantaro sur diversaj kontinentoj. La aŭstra geologo Eduard Suess (1831–1914) pro tio postulis la iaman ekziston de du grandaj pra-kontinentoj, la sudan li nomisGondvano kaj asertis, ke ĉiuj sudhemisferaj kontinentoj plus Hindio konsistigis ununuran kontinenton ĝis lamezozoiko, kaj ke nur komence de lakenozoiko grandaj partoj de kontinento dronis kaj fariĝis oceanoj.
Pli detalaj informoj troveblas en artikoloKontinentego.
disdivido de la kontinenteroj kaj oceanoj de la kontinentegoPangeo antaŭ 300 milionoj da jaroj
unu el pluraj eblaj kontinentaj aranĝoj antaŭ 550 milionoj da jaroj - la kontinentegoRodinia jam disrompiĝis
Kontinentego estas termino deplata tektoniko, kiu priskribas terhistorian unuecan kontinentan mason en lalitosfero de latero, kiu unuigis plurajn aŭ ĉiujn kernojn de la postaj kontinentoj.
Krom la nuntempaj kontinentarojAfrik-Eŭrazio kajAmeriko kaj eblaj estontaj kontinentegoj (Pangaea Ultima aŭAmasia en inter 250 kaj 400 milionoj da jaroj), sur latero ekzistis pluraj – pli aŭ malpli esplore certigitaj – kontinentegoj:
Pangeo dum lapaleozoiko ĝismezozoiko – antaŭ proksimume 300 ĝis 150 milionoj da jaroj. La oceano inter la norda kaj la du sudaj partoj de la kontinentego estis fermita, kaj la pramaroTetiso konsistigis gigantan golfegon de la praoceanoPanthalassa. En sia frua periodo la sudo de Pangeo – la antaŭaGondvano – dum laperiodojkarbonio kajpermio travivis la trian, antaŭlastanglaciepokon.
Laurussia dum la paleozoiko – antaŭ proksimume 400 ĝis 300 milionoj da jaroj – konsideriĝas certa parto de la posta kontinentego de Pangeo, samkiel la aliaj partojLaurentia,Baltica kajAvalonia. Dum la fazo de ĝia kreo okazis ankaŭ lakaledonia montaro-kreo kaj pli poste, ekde antaŭ 400 milionoj da jaroj, laordovicia montaro-kreo. La oceanoIapetus estis fermita, kaj parto de la sedimentoj de tiu oceano konserviĝis en koncerna roka tavolo de la litosfero. Antaŭ proksimume 444 milionoj da jaroj okazis la duaglaciepoko de latero. Kaŭzo por la drasta malvarmiĝo eventuale estis forta polvo pro trafo de grandameteorito, signifa ŝanĝo de la marfluoj pro la movado de la kontinentoj, ŝanĝiĝo de la tera vojo ĉirkaŭ la suno aŭ ŝanĝiĝo de la tera magnetismo, ĉar principe la kontinentoj troviĝis en moderaj zonoj de la tero, relative proksimaj al laekvatoro kaj distance de ambaŭpolusoj, tiel ke ne la kontinenta pozicio klarigus la malvarmecon.
Pannotia dum la neoproterozoiko – antaŭ proksimume 600 ĝis 540 milionoj da jaroj – konsideriĝas ebla disrompaĵo deRodinia. Dum tiu tempofazo okazi la unua certa, eble eĉ tutmonda,glaciepoko de la tero aparte sur la suda hemisfero, la tiel nomata "neĝbulo tero".
Rodinia dum la proterozoiko – antaŭ proksimume 1.100 ĝis 800 milionoj da jaroj – konsideriĝas certe ekzistinta, sed la pozicio kaj kronologio estas pridisputataj.
Gondvano de la proterozoiko ĝis la mezozoiko – antaŭ proksimume 1.100 ĝis 150 milionoj da jaroj: La granda suda kontinentego konsideriĝas certa konsistiga parto de la posta kontinentegoRodinia kaj en siaj orienta kaj okcidentaj partoj ankaŭ dePangeo.
Columbia dum la paleoproterozoiko – antaŭ proksimume 1.800 ĝis 1.500 milionoj da jaroj – konsideriĝas hipoteza kontinentego, kiel ankaŭ la antaŭaj kontinentegojNena kajAtlantika, kiuj hipoteze konsistigis la kontinentegonColumbia.
Kenorland dum la paleoproterozoiko - antaŭ proksimume 2.450 ĝis 2.110 milionoj da jaroj – konsideriĝas paleomagnetisme probabla. Spuroj indikas eblan glaciepokon ankaŭ dum tiu tempofazo.
Ur dum la fruaarĥaiko – antaŭ proksimume 3.000 ĝis 1.000 milionoj da jaroj - konsideriĝas hipoteza kontinentego, kiel ankaŭ ĝis ebla frata kontinentegoArktica- antaŭ proksimume 2.500 milionoj da jaroj.
Laŭ la ĉi-supra difino, antaŭ du jarcentoj ekzistis teorie nur 4 kontinentoj:Ameriko,Aŭstralio,Antarkto kajAfrik-Eŭrazio. Ĉar antaŭ la fosado de laSueza kanalo (preta en1869) kaj laPanama kanalo (preta en1914), ja eblis sekŝue piediri de Afriko al Azio, kaj de Norda al Suda Amerikoj. Tiel, oni ne malpravas asertante, ke ĝis 1869 ekzistis 4 kontinentoj, dum 1869–1914 kvin, kaj poste ses kaj kehomoj pli efike olgeologio ŝanĝis la aspekton de la mondo. Tiukadre ne nurkanaloj povas ŝanĝi la konsideron de kontinentoj, sed foje eĉ ankaŭtuneloj kajpontoj. Malfermo de submara tunelo, kun ĉiutaga enorma surtera nemara trafiko inter Francio kaj Anglio, iel ŝanĝis la konsideron deBritio kiel insulo aparta de la kontinento, kaj konsekvence la konsideron de tiu kontinento. Simile tre ofte pontoj kaj artefaritaj terkoloj modifas la esencon deinsuloj kiuj iĝasduoninsuloj, ŝanĝante malgrandmezure tiel la ampleksojn de areoj de kontinentoj.
La greka geografoStrabono, tenante mondoglobon en kiu legeblasEŭropo kajAzio
La plej antikva historie registrita distingo simila al la nuntempa koncepto de kontinento estis farita de la antikvgrekaj navigistoj, kiuj havigis la nomojn deEŭropo kajAzio al la teroj troviĝantaj ambaŭflanke de la etendo de marakvo formata de laEgea maro, la markolo deDardaneloj, laMarmara Maro, laBosforo kaj laNigra Maro.[14] Tiuj nomoj estis uzataj dekomence por aludi al la teroj apudaj al la marbordoj, kaj nur poste oni etendis ties uzadon al la teroj de la interno de la landoj.[15]:69 La pensuloj de laAntikva Grekio debatis poste ĉuAfriko (tiam nomata Libio en greka, latina kaj aliaj eŭropaj lingvoj) devs esti konsiderata kiel parto de Azio aŭ kiel tria sendependa parto de la mondo kaj finfine hegemoniis la dividon de la Tero (tiam konaata logike) en tri partoj.[15]:67 Ekde la antikvgreka perspektivo, la Egea maro estis la centro de la mondo, kun Azio oriente, Eŭropo okcidente kaj norde, kaj Afriko sude.[16]:21-22
La limoj inter la kontinentoj ne estis fiksitaj. Dekomence, la limo de Eŭropo kun Azio estis pli malpli markita el la Nigra Maro laŭlonge de la rivero Rioni (konata tiam kiel Fasis) en teritorioj de la nunaKartvelio. Poste, oni konsideris, ke la limo iras el la Nigra Maro tra laKerĉa Markolo, laAzova Maro kaj larivero Don (nomata tiam Tanais), enRusio.[15]: 68
La riveroNilo estis tiam konsiderata ĝenerale ekde laAntikveco kiel la limo inter Azio kaj Afriko. Herodoto tamen,[17] en la 5-a jarcento a.K., jam kontraŭis tiun sintenon, kiu estis metinta Egiption ĉevale inter du kontinentoj, kaj estis koincidiginta la limon inter Azio kaj Afriko kun la okcidenta limo de Egiptio, lasante Egiption en Azion. Li ankaŭ pridubis la dividon en tri partoj de tio kio estis reale unusola tero kontinua,[18] starigante debaton kiu pluas post preskaŭ du jarmiloj kaj duono.
La plej antikva ekzemplo konata de "mapo de T en O", montranta la 3 kontinentojn kiel la teritorioj de la filoj deNoa: nomeŜem,Jafet kajĤam (nome gravuraĵo akompananta eldonon de 1472 de la verkoEtymologiae deIsidoro de Sevilo).
Eratosteno, en la 3-a jarcento a.K., notis, ke kelkaj geografoj dividis la kontinentojn sekvante la riverojn (nome Nilo kaj Don), konsiderante ilin tial kvazaŭ «insuloj», dum aliaj dividis ilin peristmoj, kaj tiel ili estus nur kvazaŭ «duoninsuloj». Tiuj geografoj fiksis la limon inter Eŭropo kaj Azio en la istmo inter la Nigra Maro kaj laKaspia Maro kaj la limon inter Azio kaj Afriko, en la istmo inter laRuĝa Maro kaj la elfluejo de la lago Bardaŭil en laMediteranea Maro.[19]
En la epoko de laRomia Imperio kaj en la Mezepoko, kelkaj verkistoj komprenis la istmon de laSueza Terkolo kiel limo inter Azio kaj Afriko, sed plej verkistoj plue konsideris, ke la rivero Nilo, aŭ la okcidenta limo de Egiptio, estas la limo inter kontinentoj. En la Mezepoko, la mondo estis ofte reprezentata permapo de T en O, el kio la O (unua litero de la latina vorto por mondo, nome "orbis") reprezentis la cirklon de la mondo kaj la T (ĉu hazarde unua litero de la latina vorto por tero, nome "terra") aludis al akvoj de la divido de la tri kontinentoj.
Kristoforo Kolumbo trapasis laAtlantikon ĝis alveni alAntiloj la 12an de Oktobro 1492, kio malfermis la vojon por la esplorado kaj koloniigo de nova kontinento fare de eŭropanoj. Spite siajn kvar vojaĝojn okcidenten, Kolumbo neniam eksciis, ke li estis alveninta al nova kontinento kaj pensis, ke li estis atinginta la marbordojn de Azio. En 1501Amerigo Vespucci veturis al Ameriko kiel piloto de ekspedicio kiu navigis laŭlonge de la marbordo de la nuna Brazilo. La membroj de la ekspedicio trairis longan vojon suden laŭlonge de la marbordo de Sudameriko, kio konfirmis, ke la tero laŭbordita havas kontinentan grandon.[20][21] Reveninte en Eŭropon, Vespucco publikigis rakonton de sia vojaĝo titolitaMundus Novus (Nova Mondo) en 1502 aŭ 1503,[22]:xx-xxi sed ŝajnas, ke estis aldonoj aŭ modifoj fare de alia verkisto.[23] Ne gravas kiu estis la aŭtoro de tiuj vortoj enMundus Novus tradukeblaj al «Mi malkovris kontinenton en tiuj sudaj regionoj kiu estas loĝataj de pli multnombraj popoloj kaj animaloj ol nia Eŭropo, aŭ Azio aŭ Afriko»[22]:45 temas pri la unua klara identigo de Ameriko, kiel kontinento diferenca de la aliaj tri ĝistiam priskribitaj.
Lamondomapo de Waldseemüller de 1507, publikigita deMartin Waldseemüller, estis la unua mondomapo kiu inkludis la aludonAmeriko.
Ekde kiam Vespucci anoncis la trovon de la nova kontinento, tiu estis ricevinta variajn nomojn, kies aplikon kaj akcepton estis ĝenerale regiona. Tiel, la kastilianoj nomis ĝin «Hindioj» aŭ «La granda Tero de la Sudo»; la portugaloj, «Vera Kruco» aŭ «Tero de Sankta Kruco». Kelkaj kartografoj uzis la nomon «Tero de Brazilo» (kiu tamen aludis al imaga insulo), «Tero de Papagoj», «Nova Hindio», aŭ simple «Nova Mondo».[24] Post kelkaj jaroj, la nomo deNova Mondo ekaperis kiel nomo por Sudameriko en la mapoj kaj leteroj, kiel en la Oliveriana (Pesaro) kiu datas de iom post 1503. La tiamaj mapoj, kiel la mondomapoj de Kantino kaj de Kaveri, montras klare Nordamerikon konektitan kun Azio kaj Sudamerikon kiel neesplorita tero, el kiu nur la norda kaj orienta marbordoj de Brazilo estas desegnitaj, aŭ kiel en lamondomapo de Silvano en formo de granda sendependa insulo.[23][25]
En 1507,Martin Waldseemüller publikigis mondomapon,Cosmographia Universalis, kiu estis la unua kiu montris, ke Norda kaj Suda Ameriko estis fakte separitaj disde Azio kaj ĉirkaŭitaj de akvo. Malgranda noto pri la ĉefa mapo, diras, por la unua fojo, ke Ameriko estas oriente de Azio kaj estas separataj per oceano, noto metita por eviti konfuzon ĉar Ameriko estas metita en la maldekstra pinto de la mapo kaj Azio en la dekstra pinto. En la akompana libro,Cosmographiae Introductio, Waldseemüller notis, ke la tero estas dividita en kvar partojn, nome Eŭropo, Azio, Afriko kaj la kvara parto kies nomo formiĝis el la nomo de Amerigo Vespucci.[26] En la mapp, la vorto «Ameriko» estis metita en parto de Sudameriko.
La vorto belsonis kaj montris similsonon kun la vortoj «Azio» kaj «Afriko» tiel ke tuje ĝi enradikiĝis en eŭropaj lingvoj, ĉefe en Norda Eŭropo.[27] Kontraste, tiu termino ne tuj estis adoptita enIberio kaj ties kolonioj, en kiuj la nomo majoritate uzita plue estis dumlonge tiu de «Okcidentaj Hindioj».[28]
Leŭtenanto Charles Wilkes, komandanto de laUsona Esplorekspedicio 1838 - 1842 alAntarkto, nome la lasta kontinento identigita kiel tio.
Ekde finoj de la 18-a jarcento kelkaj geografoj ekkonsideris, ke Nordameriko kaj Sudameriko estas du mondopartoj, kio faris totalon de kvin partoj. Tamen, la divido en kvar partoj estis ĝenerale la hegemonia en la 19-a jarcento.[16]:30 La eŭropanoj venis enAŭstralion por la unua fojo en 1606, sed dum ioma tempo, ĝi estis vidata kiel parto de Azio. Fine de la 18-a jarcento kelkaj geografoj konsideris ĝin kiel kontinento per si mem, pro kio ĝi iĝis la kvina (aŭ sesa kontinento por tiuj kiuj kredas, ke Ameriko estas du kontinentoj).[16]:30 En 1813, Samuel Butler (1774-1839) skribis en rilato al Aŭstralio, ke «New Holland, an immense island, which some geographers dignify with the appellation of another continent» [Nova Holando, enorma insulo, kiun kelkaj geografoj dignigas pe la nomigo de alia kontinento] kaj laOxford English Dictionary same komprenis tion kiel senerara termino kelkajn jardekojn poste.[29]
LaAntarkto estis oficiale malkovrita ĉirkaŭ 1820 (kvankam nun oni scias, ke ĝi jam estis konata ekde 1599 aŭ 1603) kaj priskribita jam en 1838 kiel kontinento fare deCharles Wilkes (1798-1877) de la United States Exploring Expedition (ekspedicio Wilkes) (1838-42). Ĝi estis la lasta kontinento identigita kiel tio, kvankam la ekzistado de granda teritorio en Antarkto jam estis konsiderata el antaŭ jarmiloj. En la Antikveco la pensuloj deAntikva Grekio deduktis, ke se laTero estas sferoforma, prosimetrio, devis havi kontinentan partneron de la kontinenta teramaso de la norda hemisfero en la suda hemisfero nome en la polusaj latitudoj, tiel la kosmografoPtolemeo faris faman mondomapon en kiu aperis enorma teritorio kiu en latino estis nomitaTerra Australis Incognita [Nekonata Aŭstrala Tero], kvankam la etendo de la supozita kontinento inkludis zonojn kiuj korespondas ne nur al Antarkto propre dirita sed ankaŭ al Aŭstralio, Nov-Zelando kaj grandaj oceanaj etendoj. En 1520Magalhães malkovrante la markolon kiu nuntempe havas lian nomon,Magelana Markolo, kredis, ke la insuloFajrolando estas sektoro de tiuTerra Australis Incognita. La esplorado fare de Francisco de Hoces malkovris la grandan marpasejon kiu separas Amerikon disde Antarkto kaj poste la nomo deTerra Australis Incognita restis rezervita porAŭstralio. En 1849, atlaso informis, ke la Antarkto estas kontinento, sed ne multe sekvis tion ĝis post la Dua Mondmilito.[16]:32
En la 19-a jarcento, lamajaisto Augustus Le Plongeon (1825-1908) proponis la hipotezon de nova kontinento, nomita Mu, kiu estus ekzistinta kaj malaperinta en laPacifiko. Tiu kredo estis bazita sur la traduko — poste pridubita — de laCodex Tro-Cortesianus farita de Charles Étienne Brasseur de Bourbourg.[30] En epoko en kiu la geologio estis malpli antaŭenigita ol nuntempe, oni proponis la ekziston de multaj hipotezaj kontinentoj. Tiu estis la kazo deLemuria, kontinento konsiderata kiel klarigilo de la malapero de kelkaj specioj de mamuloj,[31] kaj ankaŭ de laAtlantido, menciita por la unua fojo en la 4-a jarcento a.K., kvankam tiu hipoteza kontinento enmerigita estas ankoraŭ frukto de spekulativo.[32]
Laolimpika flago kun la kvin ringoj kiuj reprezentas la loĝatajn kontinentojn.
Ekde mezo de la 19-a jarcento laatlasoj de Usono traktas ofte Nordamerikon kaj Sudamerikon kiel du apartaj kontinentoj, kio estas kohera kun la kompreno de la geologio kaj de la platotektoniko. Sed ankaŭ ne estas rara ke la usonaj atlasoj traktu la tutan Amerikon kiel unusolan kontinenton, almenaŭ ĝis la Dua Mondmilito.[16]:32 Tiu lasta konsidero estas hegemonia ankoraŭ en kelkaj landoj de Eŭropo.
Laolimpika flago, desegnita en 1913, havas kvin ringojn kiuj reprezentas la kvin loĝatajn kontinentojn, konsiderinte Amerikon kiel unusola kaj sen kalkuli la Antarkton.[33]
Tamen, en la lastaj jaroj estis ioma evoluo por ke Eŭropo kaj Azio, kiuj tradicie estas konsiderataj kiel du kontinentoj, estu nuntempe ununura kontinento, nomitaEŭrazio, por kongruigi ĝin kun la sciaro derivata de la geologio kaj de la platotektoniko. En tiu modelo, la mondo estus dividita en ses kontinentoj.
La limo inter Azio kaj Afriko estas ĝenerale fiksita en laistmo de Suez, kio ekskludas la areon de laSinaja duoninsulo for de Afriko.[35]Egiptio tiel estus ĉevale inter du kontinentoj, sed kelkaj geografoj proponas movi la limon inter ambaŭ kontinentoj al la landlimo inter Israelo kaj Egiptio, kio ŝanĝos geografian kriterion al pure politikan.
Pro konvencia faciligo, la limo inter Azio kaj Ameriko estis fiksita en la rus-usona landlimo, laŭlonge de laBeringa Markolo. LaKomandorski-insularo estas aziaj, dum la cetero de laAleutaj Insuloj estas amerikaj.
Ekzemplo de la arbitraj limoj de la moderna Eŭropo, en kiu landoj geografie neeŭropanoj estas konsiderataj en Eŭropo pro sia historio kaj kulturo. Verda, Eŭropo; malhelblue, aziaj teritorioj de transkontinentaj landoj; malhelblue, landoj geografie neeŭropanoj, sed tradicie konsiderataj en Eŭropo pro sia historio kaj kulturo.
La separo inter Oceanio kaj Azio estas ankoraŭ celo de polemiko. En 1831, lageografo kaj esploristoJules Dumont d'Urville pere de geografiaj kriterioj dividis Oceanion en kvar mondoregionoj: nomePolinezio,Mikronezio,Melanezio kajInzulindio (tiam nomataMalaja), tiel la limo inter Azio kaj Oceanio trairas tra la markolojMalaka kajLuzona.[36] La malforteco de la argumentoj kiuj subtenas tiun limon kondukis kelkajn geografojn repensi tiun limon. En 1860 la geografoAlfred Wallace proponis novan limon bazite sur biogeografiaj kriterioj kiu trairas inter la markoloj Makasaro kajLombok konata kiel laWallace-linio. Kelkaj opinias, ke estus pli taŭga uzi la Wallace-linion kiel vera limo inter ambaŭ kontinentoj.[37] Poste aliaj esploristoj proponis novajn limojn kielRichard Lydekker en 1895 kajMax Weber en 1907.
La plej polemikiga limo estas sendube tiu inter Azio kaj Eŭropo,[38][39][40] ĉar la supozataj limoj de Eŭropo ŝanĝiĝis dum jarcentoj kaj ne estas klare difinitaj. En la 18-a jarcento, la caroPetro la Granda volis konverti Rusion en granda potenco eŭropa. La geografoVasilij Tatiŝĉev tiukadre proponis en 1703, ke lamontoj Uraloj, la riveroUralo kaj laKaŭkazo konstituos la limon inter Eŭropo kaj Azio anstataŭ la riveroDon, kiu situis tiam Rusion en Azio.
Pro la ĵusa etendiĝemo de laEŭropa Unio ĝis teritorioj situaj sur la sojlo de Azio, oni starigas denove la problemon de la preciza loko de la limo inter Eŭropo kaj Azio. Kelkaj geografoj, pro konveno, etendus la limon trans la Kaŭkazo cele al inklude en Eŭropo landojn kielArmenio kajKartvelio. Aliaj tamen fiksus la limon en ladepresio Kuma-Maniĉ norde de la Kaŭkazo por inkludi la tjurkajn popolojn de la Kaŭkazo en Azion.[41]
La insulo Madagaskaro, sudoriente de Afriko, estas foje konsiderata kiel «mikrokontinento»[42]
La diversaj mondopartoj estas konsideritaj kiel kontinentoj en ties ampleksa senco. Unuflanke, ĉiu insulo devas esti rigardita kiel apartenanta al iu mondoparto, ĉar la aro de ĉiuj mondopartoj devas enhavi ĉiujn terojn for de maro, sed la insuloj ne estas preciza parto de la kontinentoj (kaj en komuna kaj en scienca sencoj), ĉar ties teritorio ne estas kontinua kun la cetero de la kontinento.[43][44] Tamen, ĝenerale ili estas konsiderataj kiel iel apartenantaj al la kontinento al kiu ili estas pli proksimaj. Por ekzemplo, laKanarioj, kvankam deHispanio, estas ligitaj geografie al Afriko; laBalearoj kontraste formas parton de Eŭropo kaj same multaj insuloj dePacifiko apartenas alOceanio. Simile okazas kunReunio kajMaŭricio, kiu, spite la distancoj kiu separas ilin el Afriko, estas konsiderataj kiel afrikaj insuloj.
Kelkaj partoj de la kontinentoj estas agnoskitaj kielsubkontinentoj, speciale tiuj sur la diversajtektonaj platoj kiuj dividas la kontinentojn. La plej konataj estas laHinda subkontinento, laAraba duoninsulo kajEŭropo se kompreni la modelon kiu konsideras kontinento Eŭrazion. AnkaŭGronlando, sur la nordamerika plato, estas konsiderata subkontinento pro sia amplekso.
Kelkaj areoj de la kontinenta breto estas grandparte kovritaj de la maro, sed ankaŭ tiuj povas esti konsiderataj submaraj kontinentoj. Tio okazas porZelandio, aperanta el la maro enNov-Zelando kajNov-Kaledonio, aŭ eĉ ĉe la preskaŭ komplete submaraKergelena Altebenaĵo, en la sudo de laHinda Oceano.
Kelkaj insuloj estas sur partoj de la kontinenta breto kiuj rompiĝis kaj malproksimiĝis drive for de unu de la grandaj kontinentoj. Kvankam ili ne estas konsiderataj kiel kontinentoj pro sia relativa malgrando, ili povas esti konsiderataj mikrokontinentoj.Madagaskaro, plej konata ekzemplo, estas ĝenerale konsiderata parto de Afriko, sed ĝi estis priskribita ankaŭ kiel "la oka kontinento".[45]
↑Continents: What is a Continent?. National Geographic. Arkivita ella originalo je 2009-06-29. Alirita 2014-09-08 . "Most people recognize seven continents—Asia, Africa, North America, South America, Antarctica, Europe, and Australia, from largest to smallest—although sometimes Europe and Asia are considered a single continent, Eurasia."
↑Lewis, Martin W.. (1997)The Myth of Continents: a Critique of Metageography. Berkeley: University of California Press.ISBN 0-520-20742-4,ISBN 0-520-20743-2.
↑"continent n. 5. a." (1989)Oxford English Dictionary, 2a eldono. Oxford University Press; "continent1 n." (2006)The Concise Oxford English Dictionary, 11a eldono reviziita. (Eld.) Catherine Soanes kaj Angus Stevenson. Oxford University Press; "continent1 n." (2005)The New Oxford American Dictionary, 2a eldono. (Eld.) Erin McKean. Oxford University Press; "continent [2, n] 4 a" (1996)Webster's Third New International Dictionary, Unabridged. ProQuest Information and Learning; "continent" (2007)Encyclopædia Britannica. Alirita la 14an de Januaro 2007, el Encyclopædia Britannica rete.
↑"continent [2, n] 6" (1996)Webster's Third New International Dictionary, Unabridged. ProQuest Information and Learning. "a large segment of the earth's outer shell including a terrestrial continent and the adjacent continental shelf"
↑Monkhouse, F. J.. (1978)A Dictionary of the Natural Environment. London: Edward Arnold, p. 67–68. “structurally it includes shallowly submerged adjacent areas (continental shelf) and neighbouring islands”.
↑Ollier, Cliff D. (1996). Planet Earth. en Ian Douglas (Eld.),Companion Encyclopedia of Geography: The Environment and Humankind. London: Routledge, p. 30. "Ocean waters extend onto continental rocks at continental shelves, and the true edges of the continents are the steeper continental slopes. The actual shorelines are rather accidental, depending on the height of sea-level on the sloping shelves."
↑(en angla)Herodoto. Tradukita de George Rawlinson (2000).The Histories of Herodotus of Halicarnassus[1]. Ames, Iowa: Omphaloskepsis, libro 2, p. 18.
↑(en angla) Herodoto. Tradukita de George Rawlinson (2000).The Histories of Herodotus of Halicarnassus[2]. Ames, Iowa: Omphaloskepsis, libro 4, p. 38. «I cannot conceive why three names... should ever have been given to a tract which is in reality one».
↑(en angla) "continent n. 5. a." (1989)Oxford English Dictionary, 2a eldono.Oxford University Press. «The great island of Australia is sometimes reckoned as another [continent]» [la granda insulo Aŭstralio, estas foje agnoskita kiel alia kontinento.
MacGill, Stefan 2017:Malkontinentigismo",Esperanto, 1312(4), paĝoj 78-79. Stefan MacGill revizias la tradiciajn rigardojn al konceptokontinento, kaj ties uzadon en Esperantujo ĉefe kadre deUEA. Li proponas studi alternativojn baze de diversaj kriterioj.
.png)
.svg)
