La nomo "Karibio" estas derivita de laindiĝenaj "kariboj", unu el la dominajindianaj grupoj en la regiono dum eŭropa kontakto okazinta en la fino de la15-a jarcento. Post la eltrovo de Karibio fare deKristoforo Kolumbo en 1492, la hispana esprimoAntillas (antiloj) estis asignita al la teroj; devene de tio, "Maro de Antiloj" estas ofta alternativa nomo por la Kariba maro en diversaj eŭropaj lingvoj. Dum la unua jarcento da evoluo, la hispana domineco estis senkontesta.
La unuaj loĝantoj de la insuloj Antiloj estisTainoj,sedenta popolo kun religiaj kredoj depoliteismaj trajtoj kiuj elstaris kiel kapablajagrikulturistoj,fiŝkaptistoj kajceramikistoj;[3] kies lingvo derivis el tiu deAravakoj, familio el kiu ili devenis, migrinte elSudameriko antaŭ proksimume ĉirkaŭ 3000 jaroj.[4] En la epoko de la malkovro, lakariboj, kiuj elstaris pro siaj kapabloj kielnavigistoj kajmilitistoj,[5] okupis hegemonie la regionon, devenantaj el la bordoj de la riveroOrinoko, kaj estis dum plena konkero de la teritorioj de la tainoj. En siaj unuaj kronikoj, kelkaj eŭropanoj asertis, ke la kariboj manĝis homan viandon,[6] ideo kiu restis registrita en la vorto "kanibalo".[7]
La Kariba maro estis nekonata akvoareo al la loĝantaroj deEŭrazio ĝis1492, kiam Kristoforo Kolumbo unuevelis en karibajn akvojn serĉe por trovimarvojon al Azio. En tiu tempo laOkcidenta Hemisfero ĝenerale estis malkonata al eŭropanoj. Sekvante la eltrovon de la insuloj fare de Kolumbo, la areo estis rapidekoloniigita fare de pluraj okcidentaj kulturoj (komenceHispanio, kaj pli postePortugalio,Anglio, laNederlando,Francio kajDanio). Sekvante la koloniigon de la karibaj insuloj, la Kariba maro iĝis okupata areo fare de eŭrop-bazita marakomerco kajtransporto, kaj tiu komerco poste altirispiratadon.
Fortikaĵo de Sankta Laŭrenco ĉe Portobelo (Panamo).
LaKatolikaj Gereĝoj rajtigis en 1495 ĉiujn siajnsubulojn navigi al la ĵus malkovritajHindioj, kio ebligis, ke multaj ŝipoj trapasis la Atlantikon sen la taŭga preparado kaj protekto, iĝante facila predo por la "marlupaj"piratoj.[8] Sur la marbordoj de la Kariba maro, dum tiu epoko okazis kelkaj komercajfoiroj el kiuj eble plej fama estis tiu dePortobelo, kiu daŭris 40 tagoj. Pro kio en tiu loĝloko okazis ankaŭ konstantaj atakoj fare de piratoj, kaj pro kio la hispanoj konstruis tre proksime laFortikaĵon de Sankta Laŭrenco fine de la 16a jarcento.[9] Tiu sama problemo okazis en aliajhavenurboj de Karibio kiel enKartageno kajHavano, kie same oni konstruis militdefendejojn, laboro por kiu estis transportitaj (kaj uzitaj) nombraj grupoj de afrikajsklavoj al la regiono.
"Buccaneer of the Caribbean" el la verko deHoward Pyle nomeBook of Pirates[10]
Tuj poste ties malkovro kaj okupado fare de Hispanio, la maro altiris la atenton deAnglio kajFrancio, kiuj sendis maristojn al la konkero de teritorioj kiuj sukcesis kontroli la insulojnMartiniko kajGvadelupo, por Francio, kajAntigvo kaj Barbudo,Moncerato,Barbado kajJamajko, por Anglio, kiuj estis la plej gravaj posedoj kiujn perdis laHispana Imperio en Karibio.
En 1625 oni kreis en laInsulo de la Testudo bazon en kiukorsaroj,bukaneroj kaj piratoj de ambaŭ naciecoj, sed ne nur, asociiĝis por ataki ŝipojn devenajn el lahispanaj kolonioj kaj el tie eliris ekspedicioj kiuj sieĝis la marbordajn urbojn ĝis fino de la 17-a jarcento. Alia fama bazo de piratoj estis establita en la jamajka havenurboPort Royal en 1656, ĝis ties parta detruo fare detertremo okazinta la 7an de junio1692.[11]
En la regiono estis reo konataj kaj timataj kelkaj nomoj de piratoj kielMorgan, Jean David Nau, pli ofte konata kiel François l'Olonnais, kaj Edward Thatch, pli ofte konata kiel Blackbeard (Nigrabarbulo), inter aliaj.[12]
Laŭlonge de la 19-a jarcento sendependiĝis la iamaj koloniigitaj landoj, kvankam aktuale kelkaj posedaĵoj deFrancio,Britio,Nederlando, kaj eĉ deUsono restas sub kolonia administrado.[13]Kubo estis la lasta lando kiu sendependiĝis el Hispanio en1898, sed por iĝi kolonio de Usono ĝis la 20-a jarcento. Samjare ankaŭPuerto-Riko iĝis posedaĵo de Usono kielmilitakiro kaj tia ĝi restas sub usona dominado.
En 1903, pro interveno de Usono, separiĝisPanamo disdeKolombio kaj oni konstruis laPanaman Kanalon, kiu komunikas la Kariban Maron kun laPacifika Oceano. Ĝi estis inaŭgurita la 15an de aŭgusto1914, sed ĝi estis administrita de Usono ĝis la 31a de decembro1999. LaFederacio de Karibaj Insuloj (ankaŭ nomata Britaj Antiloj) estis mallongdaŭrapolitika unio de karibaj insuloj, kiu ekzistis de la 3a de januaro 1958 ĝis la 31a de majo 1962. La intenco estis, ke la Okcident-Hindia Federacio fariĝu sendependa lando, sed antaŭ ol tio realiĝis, ĝi disfalis pro internaj streĉoj.
Ŝtatoj de la Kariba Maro.
Hodiaŭ la areo estas hejmo al 22 insulteritorioj kaj al limoj de 12 kontinentaj landoj. La 12an de decembro2001, laŝtatestroj de la landoj-membroj de laAsocio de Karibaj Ŝtatoj, kunvenintaj en laMargarita Insulo (Venezuelo), adoptis laDeklaracion de Margarita, «agnoskante la Kariban maron kiel komuna heredo de la regiono, kaj supervalora havaĵo al kiu ni donas prioritaton por tieskonservado», cele al la «plifirmigo de propra kariba identeco». Ili engaĝiĝis «por establi la regionon de la Granda Karibo kiel Zono de Kunlaborado», kiu «konsistos dekomence el kuna agado en la prioritataj areoj de la AKŜ, tio estas,komerco,eltenebla turismo,transporto kajnaturaj katastrofoj».[14]
Pro la abundo desunbrilo, jar-rondajtropikaj temperaturoj moderigitaj per la preskaŭ konstantajpasatoj, kaj la bonega gamo da pitoreskaj cellokoj por viziti, dum la dua duono de la 20-a jarcento kaj la komenco de la 21-a, la Kariba maro iĝis tre populara loko porturismo.
La nomoKariba estis derivita de lakariboj, nomo uzita por aludi al laetno deindianoj dominanta en la regiono en la epoko de la unuaj kontaktoj kun la eŭropanoj fine de la15-a jarcento.[15] La itala navigistoAmerigo Vespucci asertis, ke fakte la terminoCharaibi inter la indiĝenoj aludis al la 'saĝuloj' kaj eble tiu nomo estis uzitia por aludi al la eŭropanoj post ilia alveno alAmeriko, fakte al Karibio.[16] Post la malkovro de laOkcidentaj Indioj fare de Kristoforo Kolumbo, la terminohispanlingvaAntillas (Antiloj) estis ofte uzata por la tuta geografia areo; derivita de tiu, ankaŭ "mar de las Antillas" (Antila Maro) estis ofta nomo por la Kariba Maro en kelkaj lingvoj. Dum la jardekoj post la "malkovro", la hispana hegemonio tie estis nedisputita kaj tiel ankaŭ la hispanlingvaj nomigoj laŭ Antiloj restis dum multaj jaroj.
Orientaj limoj. El Punta San Diego (Puerto Rico) Norden laŭ la meridiano de (65°39'W) ĝis la 100 sonda linio, de tie Orienten kaj Suden, tiumaniere ke ĉiuj insuloj, sablejoj kaj mallarĝaj akvoj de laMalgrandaj Antiloj estas inkluditaj en la Kariba maro ĝis Galera Point (Nordorienta ekstremaĵo de la insuloTrinidado). De Galera Point tra Trinidado ĝis Galeota Point (Sudoriente ekstrema) kaj de tie ĝis Punta Baja (9°32′N 61°0′W ) enVenezuelo.
Notu ke, kvankamBarbado estas insulo sur la samakontinenta ŝildo, estas konsiderita kiel en Atlantiko prefere ol ĉe la Kariba maro.
Estas supozite, ke la prakariba baseno ekzistis en laDevonia periodo. En la komenco de laKarbonia movado deGondvano en la nordo kaj ĝia konverĝo kun la Eŭropamerika baseno malpliiĝis en grandeco.
La venonta scenejo de la formado de la Kariba maro komenciĝis en laTriaso. Potenca fendetiĝado kaŭzis la formadon de mallarĝajtrogoj, streĉante de modernaNovlando ĝis la okcidenta marbordo de la Meksika golfo kiu formiĝissiliciklastajsedimentaj petroj. En la fruaĴurasio pro potenca mara malobeo, akvo krevis en la nunan areon de la Meksika golfo kreante vastan malprofundan naĝejon tie. La apero de profundaj basenoj en la Karibio okazis dum la epoko de la Meza Ĵurasio fendetiĝante. La apero de tiuj basenoj markis la komencon de Atlantiko kaj kontribuis al la detruo de Pangeo ĉe la fino de la malfrua Ĵurasio. Dum laKretaceo la Karibio akiris la formon proksiman al tio vidita hodiaŭ. En la fruaPaleogeno promara regreso la Karibio iĝis separita de la Meksika golfo kaj Atlantiko de la tero de Kubo kaj Haitio. La Karibio restis kiel tio por la plej granda parto de laKenozoiko ĝis laHoloceno kiam altiĝantajakvoniveloj de la oceanoj reestigis komunikadon kun Atlantiko.
La grundo de Karibio estas kunmetita de sub-oceanajsedimentoj de intense ruĝaargilo en la profundaj basenoj kaj trogoj. Sur kontinentdeklivoj kaj krestoj kalkecajsiltoj estas trovitaj.Argilmineraloj verŝajne estis deponitaj el la kontinentaj riverojOrinoko kajMagdalena. Kuŝejoj sur la fundo de la Kariba maro kaj de laMeksika Golfo havas dikecon de proksimume 1 km. Supraj sedimentaj tavoloj rilatigas al la periodo de laMezozoiko ĝis laKenozoiko (antaŭ 250 milionoj da jaroj ĝis nuntempo) kaj la pli malaltaj tavoloj de laPaleozoiko ĝis laMezozoiko.
La klimato de la Kariba Maro estas influita de lamarfluojGolfa kajHumboldta.[21] La tropika situo de la maro helpas la eltenadon de akvo je temperaturo alta modera, en gamo inter 21 kaj32,2°C dum la jaro (70 kaj90℉).
La Kariba Maro estas la naskejo de kelkajuraganoj de laOkcidenta duonglobo. Lasezono de uraganoj de Karibio okazas inter la monatoj junio ĝis decembro, kaj plej forte inter aŭgusto kaj septembro. Averaĝe ĉiujare okazas ĉirkaŭ 9tropikaj ŝtormoj kaj el ili 5 atingas la intensecon de uragano. Laŭ la usonaNacia Centro pri Uraganoj en Karibio okazis 385 uraganoj inter1494 kaj1900. La ventoj kiuj disvolviĝas ĉe la okcidenta marbordo deAfriko venas tra la Atlantika Oceano, kaj kelkaj el tiuj konvertiĝas en tropikaj ŝtormoj kaj eĉ povas ankaŭ konvertiĝi en uraganoj de la Atlantiko, partikulare en areoj demalalta premon en la oriento de la Kariba maro.
La uraganoj estas ĉiujara problemo por la insuloj kaj aliaj marbordoj de la Kariba Maro pro sia detruega kapablo. Ankaŭ lakoralrifoj suferas la riskon esti detruitaj de uraganoj, ĉar tiuj lasas sur ili grandan kvanton desablo,koto,sedimentoj kaj eĉrokoj, kiuj sufokigas ilin.
Dum la lastaj jaroj, malkutime tro varmaj karibmaraj akvoj estis pliigantaj laminacon al la karibaj koralrifoj. La koralrifoj subtenas kelkajn el la plej diversajmarhabitatoj en la mondo, sed ili estas fragilajekosistemoj. Kiam la tropikaj akvoj iĝas malkutime tro varmaj dum etendaj tempoperiodoj, mikroskopaj plantoj nomitaj "zooksanteloj", kiuj estassimbiozaj partneroj kiuj vivas ene de lakoralpolipaj histoj, mortas. Tiuj plantoj havigas manĝon por la koraloj, kaj tiel havigas al ili ties koloron. La rezulto de la morto kaj disigo de tiuj fajnaj plantoj estas nomatakoralblankigo, kaj povas konduki al la fordetruo de grandaj areoj de koralrifo. Ĉirkaŭ 42% de la koraloj estas jam komplete blankigitaj kaj 95% estas suferantaj ioman tipon de blankigo.[25] Historie oni supozas, ke Karibio enhavas 14% el la totalaj koralrifoj de la tuta mondo.[26]
Lahabitatoj subtenitaj de koralrifo suferas drastan riskon pro turismaj agadoj kiel sportafiŝkaptado kajsubnaĝado, kaj havigas ĉiujaran enspezon al la karibiaj landoj de 3.1–4.6 mil milionoj da usonaj dolaroj. Kontinua detruo de la koralrifoj povus draste damaĝi ankaŭ la ekonomion de la regiono.[27]Protokolo de la Konvencio por la Protekto kaj Disvolvigo de Marmedio de la Granda Kariba Regiono ekvalidiĝis en 1986 por protekti la varie endanĝeritanmarvivularo de Karibio pere de malpermeso de homa agado kiu povus antaŭenigi la kontinuan detruegon de tia marvivularo en variaj areoj. Nuntempe tiu protokolo estisratifita de 15 landoj.[28] Ankaŭ, kelkajbonfaraj organizaĵoj estis kreitaj por helpi la konservadon de la kariba marvivo, kiel laCaribbean Conservation Corporation kiu klopodas studi kaj protektimartestudojn ekzemple per edukado pri ili.[29]
Sian Ka'an Biosfera Rezervejo, Meksiko.
Pri la estonteco, la Instituto deMarsciencoj kajLimnologio de laUniversidad Nacional Autónoma de México, kondukis regionan studon, financita de la Departamento de Teknika Kunlaborado de laInternacia Atomenergia Organizo, en kiu fakuloj el 11Latinamerikaj landoj (Kolombio, Kostariko, Kubo,Gvatemalo, Haitio,Honduro, Meksiko,Nikaragvo, Panamo, Dominika Respubliko (Domingo), Venezuelo) plus Jamajko partoprenis. Tiuj esploroj trovis, kepezaj metaloj kielhidrargo,arseno, kajplumbo, estis identigitaj en la marborda zono de la Kariba Maro. Analizo detoksaj metaloj kajhidrokarbonidoj estas bazita sur la esplorado de marbordaj sedimentoj kiuj estis akumulitaj je malpli ol 50 metroj profunde dum la lastaj cent kaj kvin dek jaroj. La rezultoj de la projekto estis prezentitaj en Vieno en la forumo "Water Matters" (Akvo gravas), kaj en la Ĝenerala Konferenco de 2011 de la menciita multflanka organizaĵo.[30]
La Kariba regiono suferis gravan pliigon de homa aktiveco ekde la koloniiga periodo. La maro estas unu el la plej grandajnafto-produktaj areoj en la mondo, kiu produktas proksimume 170 milionojn da tunoj jare.[37] La areo generas ankaŭ grandan fiŝkaptan industrion por la najbaraj landoj, kalkulita je ĉirkaŭ 500 000 tunoj da fiŝoj jare.[38]
La homa aktiveco en la areo rezultas ankaŭ en grava kvanto depoluado. LaTutamerika Sanorganizo ĉirkaŭkalkulis en 1993 ke nur ĉirkaŭ 10% el larubakvo el la landoj de Centrameriko kaj Karibio estas taŭge traktita antaŭ veni al maro.[37]
La Kariba regiono subtenas grandan ekonomian sektoron deturismo. La Kariba Turisma Organizo kalkulas, ke ĉirkaŭ 12 milionoj da personoj jare vizitas la areon, inklude (en 1991–1992) ĉirkaŭ 8 milionoj da turistoj enkrozoŝipoj. Turismo bazita suraparatplonĝado kajsubakvado enkoralrifoj de multaj karibaj insuloj faras gravan kontribuon al ties ekonomioj.[39]
↑Cano, M. & Valderrama, J. (1996),Archipiélagos del Caribe colombiano, IM Editores, Cali. pp. 26-27
↑De las Casas, Bartolomé (1875),Historia de las Indias. Eldono de Feliciano Ramírez de Arellano, markizo de la Fuentesanta del Valle kaj José Sancho Ramón. Madrid: M. Ginesta, ĉapitro 16.
↑LME 12: Caribbean Sea En webarchive[5] 2006-05-04. NOAA Fisheries Northeast Fisheries Science Center Narragansett Laboratory. URL laste alirita la 14a de Majo, 2006.
.jpg)
.jpeg)
.jpg)
.jpeg)
.jpg)
