Ár n-athair, atá ar neamh, Go naofar d'ainm. Go dtaga do ríocht. Go ndéantar do thoil ar an talamh, Mar a dhéantar ar neamh. Ár n-arán laethúil tabhair dúinn inniu, Agus maith dúinn ár bhfiacha, Mar a mhaithimidne dár bhféichiúna féin. Agus ná lig sinn i gcathú, Ach saor sinn ó olc. Áiméan.
Elcento da parolantoj de la irlanda lingvo
Lairlanda lingvo (irlande Gaeilge) estasgaelakelta lingvo, kiu estas parolata enIrlando. En Irlando homoj kiuj politike malŝatas la lingvon nomas ĝin 'la gaela', sed lingvistike kaj laŭ la irlanda konstitucio de 1937 oni nomas ĝinla irlanda lingvo,la ejra lingvo, aŭla irlanda en familiara uzado. (La nomo 'gaela lingvo' estas kelkfoje konfuzebla kun laskot-gaela lingvo, parolata enSkotlando.)
Ekde la13-a de junio2005 la irlanda lingvo estas 21-a oficiala laborlingvo de laEŭropa Unio. Tiu decido efektiviĝis la1-an de januaro2007, kaj la irlanda ministro Nollaig Ó Treasaigh, T.D. estis la unua ministro kiu parolis irlande dum kunveno de la Konsilio de Ministroj de EU, la22-an de januaro2007. Ekde la 1a de januaro 2022, la irlanda lingvo plene funkcias kiel unu el la oficialaj lingvoj de Eŭropa Unio, tiel gajnante plenan agnoskon ene de la internacia organizaĵo. Tio signifas, ke ĉiuj dokumentoj eldonataj de la Unio estos ekde nun tradukataj ankaŭ en la irlandan.[1].
La irlanda estas parolata tra la insulo, kaj enRespubliko de Irlando (Éire/Poblacht na hÉireann), kaj enNord-Irlando (Tuaisceart na hÉireann). Ĝi estas la nacia kaj unua oficiala lingvo de Irlando.
Post lahelena kajlatina lingvoj, lamalnovirlanda estas eble la plej malnova literatura lingvo en Eŭropo, kiu daŭre skribatas ekde la sesa jarcento. La unua teksto kiun ni ankoraŭ posedas estas "Amra Choluim Cille", pri la vivo de la sanktuloColm Cille, el la jaro597.
En1366 laanglaj okupantoj de Irlando faris la unuajn leĝojn kontraŭ la uzo de la irlanda lingvo fare de la anglajkoloniistoj, kiuj siatempe pli kaj pli asimiliĝadis kun la irlandanoj, la "Statutoj de Cill Chainnigh" (angle 'Kilkenny'). Sed kiam en1541 la angla reĝoHenriko la 8-a volis proklami sin "reĝo de Irlando", oni devis laŭtlegi la proklamon irlande en la parlamento de la koloniistoj enDublino, ĉar plejmulto el ili ne plu komprenis la anglan.
Fine de la 19-a jarcento la irlanda preskaŭ malaperis: pro la malsatego de 1845-1849, en kiu unu ĝis du milionoj mortis pro malsato; pro la naciaj bazlernejoj ekde 1831 kiuj malpermesis la irlandan kaj trudadis la anglan; kaj pro la kreskanta uzado de la angla fare de irlandaj naciaj politikistoj; nur 3% de la loĝantaro 3- aŭ 4-jaraĝa parolis irlandlingve ĉiutage en1891. La lingvo oficialiĝis en1922 kiam Irlando sendependiĝis, kaj ĝi fariĝis deviga lingvo por ĉiuj lernantoj en la bazaj kaj mezaj lernejoj. Dum la lasta jardeko ĝia uzado plipopulariĝis kaj la lingvo pli kaj pli fariĝas laŭmoda. Ekde 1996 ekzistas televidstacio irlandlingva, "TG4", kaj ekde aprilo 2003 ĉiutaga ĵurnalo eldoniĝas en Nord-Irlando por la tuta insulo, "Lá" (Tago). Estas ankaŭ radio-stacioj:Raidió na Gaeltachta, kiu estas nacie dissendata tra la tuta Irlando,Raidió na Life por la irlandparolantoj de la ĉefurbo, Dublino (irlande Baile Átha Cliath),Raidió Fáilte por Nordirlando, kaj oni povas aĉeti ĉiudimanĉan gazeton nomatan "Foinse" (Fonto).
En julio 2003 la irlanda parlamento akceptis novan leĝon por antaŭenigi la irlandan lingvon, la "Leĝon pri Oficialaj Lingvoj 2003". Por detaloj en la irlanda kaj angla lingvoj, rigardu[1]Arkivigite je 2003-12-19 per la retarkivoWayback Machine.
Antaŭnelonge, la irlanda lingvo formale rekoniĝis en Nord-Irlando, sub laInterkonsento de Sankta Vendredo de 1998 kune kun malgranda minoritat-lingvo nomatala ulster-skota. (Malgraŭ tio, estas malkonsentoj, ĉu la ulster-skota estas aparta lingvo aŭ nura dialekto dela skota 'malalteja'.)
Estas lokoj en Irlando, kie la irlanda estas la ĉefa lingvo. Oni kune nomas ĉi tiujn irlandlingvejojn laGaeltacht. La plej famaj irlandlingvejoj estas enConamara (en la graflando deGalivo/Galway/Gaillimh, enDonegal/Dún na nGall kaj en la duoninsulo deAn Daingean/en la graflando deKerry/Ciarraí. Aliaj estas en "Waterford"/Port Láirge ("An Rinn") kajMeath/Mí.
Al kelkaj nekonantoj, la skribaĵo ŝajnas esti sensensa mikso de vokaloj kaj konsonantoj! Kiam oni komprenas ĝin, tamen, la ortografio ŝajnas esti logika kaj facila. La dekstrakornasupersigno, nomata lafada (´), plilongigas la sonojn de la vokaloj kaj kelkfoje ŝanĝas iliajn elparol-manierojn. La ŝanĝoj varias inter dialektoj - ne estas universala, parola formo de la lingvo (kvankam ekzistas unu ĉie-akceptata skriba formo), sed ekzistas nune tri apartaj dialektoj de la irlanda, kiuj estas la munstera, la konoĥta kaj la ulstera.
En la1940-aj jaroj, la Registaro de Irlando eldonis la "Caighdeán Oifigiúil" ([KAJ-djan I-fi-gjujl], normigon oficialan), kiu plifaciligis kaj normigis la ortografion. Multaj vortoj perdis literojn silentajn, kaj la vokalkombinoj plisimiliĝis al la parolata lingvaĵo.Ekzemple:
Gaedhilge/Gaolainn/Gaedhlaing ⇒Gaeilge, "la irlanda lingvo"
La oficiala instituto pri la irlanda lingvo, kiu aktiviĝas en la tuta insulo de Irlando, nomiĝas Foras na Gaeilge. Ĝia estro estas Seosamh Mac Donncha.
La plej malnova kaj granda lingvadefendorganizaĵo nomiĝas Conradh na Gaeilge. Ĝia estro en januaro 2007 estas Dáithi Mac Cárthaigh. Krome subtenaj al la lingvo iuj verkistoj irlandlingvaj, ekzempleBiddy Jenkinson, ne permesas la publikigon de anglalingvaj tradukoj de sia poezio en Irlando, sed nur eksterlande.
LaIrlanda Lingva Konsilio (irlande Foras na Gaeilge, IFA ˈfˠɔɾˠəsˠ n̪ˠə ˈɡeːlʲɟə, akronime FnaG) estas la instanco komisiita pri la promociado de la irlanda lingvo sur la tuta insulo Irlando - kaj en Irlando kaj en Nord-Irlando. La organizaĵo anstataŭigis tri antaŭajn instituciojn - la "Estraro por irlandanoj" (Bord na Gaeilge), la eldonejon "An Gúm" kaj "An Coiste Térámichta" (An Coiste Térámichta - "La Terminologia Komitato"), kiuj estis ĉiuj submetitaj al la irlanda registaro kaj ilia oficiala aŭtoritato etendiĝis nur al la respubliko.
La presita formo de la lingvo sekvis la modelon deunciala alfabeto, kreitaj de frumezepokaj irlandaj monaĥoj, kiuj konservis la kristanan kulturon post la falo deOkcidenta Romia Imperio.
En la20-a jarcento, tamen, la uzado de tiu ĉi tradicia alfabeto malpliiĝis ĝenerale, kaj oni ŝanĝis al la ordinaralatina alfabeto.
Seán Ó Riain, en sia artikoloLa lernado de la irlanda lingvo: ĉu helpe de Esperanto? post mallonga priskribo de la irlanda lingvo kaj ties historio, skizas kelkajn similaĵojn de tiu kun Esperanto. Konstatinte la malsukceson de lernado de lingvoj en la eduksistemo de Irlando kaj de la irlanda kaj de aliaj lingvoj kiel la franca tradicie aŭ la germana pli ĵuse, la teksto proponas la uzadon de Esperanto kiel propedeŭtika aŭ lernfaciliga studobjekto. Fine de la artikolo montreblas listo de koincido de vortoj aŭ radikoj en Esperanto kaj la irlanda.[2]
