Diverseco de vizaĝoj de homoj tra historio, rasoj kaj kulturoj
Homo (scienceHomo sapiens) estas speco deprimato, el la familio dehomedoj. La vorto «Homo» estas ankaŭ la nomo degenro, el kiu tiu specio estas ne la unua membro.
Ĝi estas konscia, pensema, parolkomunikemaanimalo, subjekto desocio-historia agado kajkulturo. Ĝi estasgenro el lafamiliohomedoj. El la genroHomo nun vivas nur laspecioHomo sapiens, karakterizata per vertikala teniĝo, racia inteligento kaj parolkapablo. Distinga karakterizo de la homo estas ĝia uzado de altnivelalingvo, ĝiakulturo kaj ĝia kapablo fari kompleksajnlaborilojn kaj uzi ilin por influi la ĉirkaŭanmedion (cetere aliaj animaloj, kiel laĉimpanzo kapablas uzi simplajn ilojn).
La homo aperis rezulte de komplikaj kaj longdaŭraj historio-evoluaj procezoj (Vidu:Prahomo). La homo de moderna speco (Homo sapiens - "Homo saĝa") aperis antaŭ ĉirkaŭ 150 000 - 200 000 jaroj, laŭ iuj donitaĵoj eĉ pli frue.
Ĝis en la malfruaj1980-aj jarojorangutanoj,goriloj kajĉimpanzoj estis kunigitaj en la familio de lahomsimioj (Pongidae) kaj kontraŭstaris la familion de laveraj homoj (Hominidae).
Pro genetikaj komparoj oni tamen pruvis, ke ĉimpanzoj kaj goriloj estas pli parencaj al homoj ol al orangutanoj. De tiam oni kunigis homojn, ĉimpanzojn kaj gorilojn, kune kun iliaj fosiliaj prauloj al kunataksono (Homininae), kiu staras apud la taksono de la orangutanoj (Ponginae).
Plenkreska homo havas tipankorpoalton inter 150 cm kaj 200 cm. Kiel ĉe aliaj vertebruloj, la korpo struktureblasanatomie en muskoloskeletan sistemon, internajnorganojn,nervan kajsensan sistemojn.
Unika inter parencaj specioj estas ĉefe la seksorganoj de la homo kaj la hararo, kiu povas, almenaŭ dum kelkaj jaroj, seninterrompe kreski.
Okupiĝas pri la evoluhistorio de la homaro de la komenco ĝis la nuntempa homo lapaleoantropologio, laarkeologio kaj lagenetiko, kiu liveras gravajn datumfontojn por esploro. Multaj procedoj rilate al homiĝo el simiosimilaj prauloj, verŝajne enOrienta Afriko, ankoraŭ ne tute klaras.
Krom la biologia evoluo, tamen gravas al la homo ankaŭ ĝia kultura evoluo, kiu baziĝas ĉefe je la evoluo de lalingvo. La kultura evoluo de fruaj prauloj de la moderna homo estis dum jarcentmiloj preskaŭ sama. Nur post la estiĝo de la moderna homo plirapidis la kultura evoluo, ĝis kiam fine de la lastaglaciepoko homoj unufoje grandskale ŝanĝis sian medion per la estiĝo deagrikulturo kajbestobredado.
La homagenaro, kiel tiu de ĉiueŭkarioto) entenas kaj kodigajn kaj ne-kodigajnDNA-sekvencojn, kiuj oftehomologas al tiuj de parencaj vivuloj kaj kiuj ofte estas tute identaj al la DNA-sekvencoj de tre parencaj specioj, kiel tiuj de la grandaj simioj.
Genetikaj analizoj evidentigis, ke lagenetika diverseco estas ĉe la homo, kompare al aliaj homedoj, malgranda. Tion fakuloj klarigas per la portempe tre malaltapopulacio (ĉerande de formorto).[1]Laŭ la simileco de la DNA-sekvencoj de diversaj specioj eblas kalkuli la parencecon inter ili: tiel evidentigis genetikaj analizoj, kebonoboj,ĉimpanzoj,goriloj kajorangutanoj (laŭ tiu vico) estas la plej proksimaj parencoj de la homo.
Publikiĝis esploro en la jaro 2010, kiu evidentigas, ke 1 ĝis 4 procentoj de la DNA deNeandertala homo atingis lagenprovizon de ne-afrikaj homoj pere degenfluo.[2]
Kontraŭe al pluraj teorioj de la arkaikaHomo sapiens troviĝis kraniaj ostoj deHomo sapiens idaltu elEtiopujo de antaŭ 160 000 jaroj. Tio estas la plej malnovafosilio sendube ligita al la biologia moderna homo. Pli multaj el tiaj trovaĵoj datiĝas de antaŭ 100 000 jaroj. Ĉiuj nuntempaj homoj estas tre proksimaj parencoj, pli proksimaj ol aliaj biologiaj specioj, kiel evidentigismolekulbiologiaj esploroj ĉeRRNA kajmitokondriaDNA.La plej grandaj diferencoj troveblas ene de la afrika populacio. Populacioj ekster Afriko estas, krom kelkaj grupoj elmigrintaj nur relative malfrue el Afriko - genetike tre samformaj. Multaj trovaĵoj subtenas la tiel nomatanteorion "el Afriko", laŭ kiu la disvastiĝo de la homo estiĝis sur la afrika kontinento. Dum longa tempo la specio vivis en Afriko samepoke kiel laNeandertala homo enEŭropo, kiu estis aparte adaptita al la vivo en mezaj ĝis arktaj regionoj.
Unue en la proksima oriento, ekde la fruaŝtonepoko ankaŭ en Eŭropo, vivis Neandertaluloj kajHomo sapiens samtempe en la samaj regionoj. Tiu kunvivado daŭris ĉirkaŭ 60 000 jarojn en la proksima oriento kaj apenaŭ 10.000 jarojn en Mezeŭropo. Sciencistoj supozis ĝis nun, ke la disvastiĝo deHomo sapiens de laBalkana montaro ĝis laIbera duoninsulo daŭris ĉirkaŭ 7.000 jarojn. Paul Melars de laUniversitato de Kembriĝo raportis en la jaro 2006 en la scienca ĵurnaloNature, ke necesis verŝajne nur 5.000 jaroj. Iuj grupoj disvastiĝis laŭ laPada Ebenaĵo en Italujo, aliaj elektis la vojon tra la valo de laDanubo, ankaŭ aliaj atingis preskaŭSiberion.
La disvastiĝrapido estis meze po 400 metroj jare. La atlantikan marbordon de laibera duoninsulo atingisHomo sapiens plej frue antaŭ 41 000 jaroj, eble pli malfrue. Novaj scioj devenas de reviziitaj rezultoj de karbondatumoj (C14-datado), laŭ kiuj ankaŭ verŝajnas pli mallonga kunviva epoko kun Neandertaluloj en Eŭropo. Sed ĉar el la epoko antaŭ pli ol 30 000 jaroj ekzistas nur unu eŭropa ostotrovaĵo deHomo sapiens, tio estas ĉirkaŭ 31 000 jarojn maljuna kranio el Ĉeĥio, mankas komparelementoj. La supozitaj ĝis 40 000 jarojn aĝaj trovaĵoj el Cro-Magnon kaj Schwaben evidentiĝis fakte maksimume 30 000 jarojn (Cro-Magnon) kaj 5 000 jarojn (Schwaben) aĝaj post radiokarbona ekzameno. Iuj kulturaĵoj, kiaj la ekstera formo de ŝtonaj iloj kaj grotdesegnaĵoj, ŝajne pli similiĝis en regionoj de kunvivado.
Laŭ nuntempaj scioj malverŝajnas, ke la du specioj multe miksiĝis: la plej multaj fosilioj montras rekte rekoneblajnmorfologiajn diferencojn. La plej novaj molekulgenetikaj analizoj de mitokondria DNA kontraŭas miksiĝon de la du specioj, sed tio ankoraŭ esploreblas. La nuntempe jam vasta trovaĵaro, ĉefe el la proksima oriento, montras kunvivadon de tiuj genetike tre malsamaj biologiaj specioj. Ili konis unu la alian, sed ne emis miksiĝi, aŭ se jes, tiam oni ne scias pri eblaj idoj. En la proksima oriento ili laŭvice plurfoje setlis en la samaj lokoj.
Alternativa, antaŭe disvastiĝinta teorio supozas, keHomo sapiens evoluis en diversaj lokoj de la tero elHomo erectus. Laŭ la plej lastaj molekulgenetikaj esploroj, tiu teorio estas ege malverŝajna.
Homoj estasapartseksa specio (individuoj estas dividitaj inter vira kaj inaseksoj, kaj la sekso de individuo ne ŝanĝiĝas dum ties vivo).[3][4][5] La plej granda genetika malsamo ene de la homa specio estastiu inter virhomoj kaj hominoj. Dum lanukleotida diverseco de samseksaj individuoj el diversaj homaj populacioj ne superas 0.1%–0.5%, la genetika diverseco intervirhomo kajhomino estas inter 1% kaj 2%. Averaĝe viroj estas pli pezaj je 15% kaj pli altaj je 15 cm ol virinoj.[6][7] La supra korpo de viro estas averaĝe pli forta je 40–50% kaj la malsupra korpo je 20–30% ol tiu de sampeza virino pro pli granda kvanto da muskola histo kaj kaj pli grandaj muskolfibroj.[8] Virinoj ĝenerale havas pli grandan proporcion dagraso ol viroj.[9] Virinoj havaspli helan haŭton ol sampopulaciaj viroj; oni klarigas tion el pli granda bezono de vitamino D dum gravedo kajlaktado.[10] Pro la kromosoma seksodetermina mekanismo de homoj, iuj genetikaj kondiĉoj kajmalsanoj, kiuj fontas el genvarioj sur kromosomo X aŭ Y, aperas nur ĉe viroj aŭ nur ĉe virinoj.[11] Eĉ se oni kalkulas je la efikoj de korpa pezo kaj volumeno, vira voĉo estas ankoraŭ pli basa je proksimumeokto ol ina.[12] Virinoj havas pli longanvivdaŭron ol viroj en preskaŭ ĉiu homa populacio.[13] Krom viraj kaj inaj homoj, malofte ankaŭ okazasintersekseco.[14]
Pli detalaj informoj troveblas en artikoloAntropologio.
Antropologio estas la scienca studo pri la homo, kiu celas priskribi kaj analizi ĝin laŭ aspektoj kulturaj kaj sociaj (kultura aŭ socia antropologio) aŭ biologiaj kaj fizikaj (biologia aŭ fizika antropologio). La vorto "antropologio" deriviĝas de la grekaj vortojanthropos (homo) kajlogia (scienco). Inter la studbranĉoj de antropologio inkludiĝasarkeologio,etnografio,etnologio,lingvistiko kajsociologio. Pli subaj fakoj estas ekzemplemanĝantropologio, muzika antropologio kaj aliaj.
Tiu fako ekis per la studo de la vivmaniero de diversaj popoloj en diversaj geografiaj areoj, ĉefe en komparo kun la vivmaniero deokcidenta civilizo, kio ja temis pri eŭropisma sinteno. Pli aktuale antropologio fokusas al studo de partikularaj trajtoj de la homa socia vivo, ekzemple cele al analizo kaj konservo de sciaro, kultura enhavo ktp.
Sociologio estassocia scienco, kiu pristudas la strukturojn, funkciojn kaj evoluojn de homasocio. Ĝi koncernas sociajn regulojn kaj procezojn, kiuj kunigas kaj apartigas homojn ne nur kiel individuojn, sed ankaŭ kaj ĉefe kiel anojn de grupoj, societoj, sociaj klasoj, nivelaj tavoloj, aĝogrupoj, seksoj kaj seksaj tendencoj kaj institucioj.
Ĉar sociologio estas vasta scienco, ĝi ne povas esti facile difinita eĉ de sociologoj mem. Ĝi ne koncentriĝas en specifa sfero de socia vivo, male al aliaj sociaj sciencoj, ekzemplepolitika scienco kajekonomiko. Sociologoj celas priskribi la kunvivadon en komunumoj kaj socioj ĝenerale. Tio tuŝas la homan socion el multaj niveloj kaj vidpunktoj: historio de la kunloĝado, nomadismo kaj malnomadigo, ekonomiaj rilatoj, kunlaborado kaj konkurenco, disdivido de laborfortoj, seksaj rilatoj,familio kaj aliaj homaj grupigoj (klano,tribo,nacio,popolo ktp.) kaj kiel tio estas rigardate ene de la homa specio kun simileco kaj malsimileco al aliaj animalaj specioj.
Pli detalaj informoj troveblas en artikoloDemografio.
Mondomapo kun loĝdenseco montras proksimume la geografian distribuadon de la homoj sur la tera surfaco. Evidentas en kiuj mondoregionojtroloĝigo povas rezulti en granda problemo por la homaj socioj, nome enSuda kajOrienta Azio.
Demografio (de lagrekaj vortojδῆμος [demos] = "la popolo", kajγραφειν [grafejn] = "priskribi") aŭ Popolscienco estas la scienco, kiu priskribas la kvantajn aspektojn de la popoloj, tio estas de la homaj grupoj. Tio inkluzivas la proporcion de la grupoj laŭ aĝo, sekso, nacieco, etneco, profesio kaj tiel plu. Foje oni uzas la vortondemografio por nomi la procezojn, kiujn esploras la scienco demografio mem: ekzemple, en kuntekstoj "demografiaj problemoj", "zorgiga demografio" kaj aliaj.
La demografio estas la kvanta kalkulado kaj kompreno de la loĝantaroj kaj de iliaj dinamikoj ekde karakterizoj kiel la naskiĝkvanto, la fekundiĝkvanto, la mortokvanto, la geedziĝokvanto kaj lamigrado. La tasko de la demografoj konsistas je analizado de la vario de tiuj fenomenoj en la daŭro kaj la spaco, rilate al la sociaj-ekonomiaj kaj kulturaj rondoj. La demografoj havas rimedon al diversaj metodoj por ekspliki la demografiajn fenomenojn. Ili ĉerpas interalie en la konoj de proksimaj lernofakoj, kiel la sociologio, la ekonomio, la geografio kaj la historio k.t.p., por ke iliaj interpretado estu la pli ĝusta eble. Do la demografio transpasas larĝe la kadron de la statistika analizo kaj permesas esplori la fenomenojn kiuj trafas la loĝantarojn en kuna perspektivo.
La aktuala homaro frontas gravajn problemojn al kiuj la demografio klopodas havigi informaron kaj detalajn nombrojn, necesajn por poste entrepreni efikajn politikajn decidojn kiuj helpu la plibonigojn de la vivkondiĉojn de homoj. Ekzempletroloĝigo, amasajmigradoj en malfacilaj kondiĉoj,rifuĝintoj el diversaj konfliktoj kaj malriĉaj areoj estas kelkaj el la defioj al kiuj la demografiaj studoj havigu elementajn sciarojn.
Pli detalaj informoj troveblas en artikoloPsikologio.
A Treatise Of Human Nature: Being An Attempt To Introduce The Experimental Method Of Reasoning Into Moral Subjects. Por John Noon, 1739.
Psikologio,psiĥologio (de lagrekapsiĥe 'animo', 'menso' kajlogos 'studo'), aŭpsikosciencoaŭ eĉ mensoscienco, estas lascienco kiu studas la homankonduton. Alivorte, ĝi pritraktasmenson,konscion,konduton,nekonscion, ktp. Aplike, ĝi studas la funkciojn kaj problemojn de la homa menso, interalie, psikopatologion,kognon,emociojn,sonĝojn,dezirojn ktp. Resume temas pri la studo de homo, konsiderata kiel unuopa individuo, nome kielpersono, do tute male al sociologio kaj antrolopogio. Psikologio malsamas alsociologio,antropologio,ekonomiko kajpolitika scienco en tio ke ĝi studas la mensajn procezojn kaj konduton de unuopuloj (sole aŭ grupe) anstataŭ la konduton de tuta grupo. Psikologio malsamas albiologio kajneŭroscienco (neŭrologio) en tio ke ĝi ne studas la biologiajn kaj neŭronajn procezojn, sed studas mensajn procezojn kaj kiel ili interrilatas. Psikologio estas multflanka scienco, kiun oni ne povas tute kategoriigi kiel nurnaturscienco,socia scienco aŭhoma scienco. Ĝi havas ecojn de ĉiuj tri grupoj.
La konsidero de homo kiel unuopulo estas alia trajto kiu diferencas homojn de aliaj animalaj specioj. Persono havaspropran nomon, faras apartajn specifajn agojn, havas apartan menson ktp. Dume la aliaj animaloj agadas are, grupe, senrilate al individueco; ilia vivo regata deinstinkto rezultas en pli socia kaj komuna agado kaj kondutaro, kion ja studas laetologio. Nur kelkaj malmultaj bestoj povas iam kaj iel esti konsiderataj kiel unuopaj individuoj, nome psikologie, tio estasaldomigitaj bestoj kajmaskotoj kiuj vivas en proksima rilato al homoj kun kiu ili povas kunhavi se ne komunajn almenaŭ rilatajn trajtojn, kiel ekzemple propra nomo, altiraj rilatoj ktp.
Socia psikologio estas la scienca studo pri kiel la homaj pensoj, sentoj, kaj kondutoj estas influitaj per la fakta, imaga, aŭ implica ĉeesto de aliaj. En ĉi tiu difino, "scienca" signifas laempirian metodon de esplorado. La esprimoj, pensoj, sentoj, kaj kondutoj inkludas ĉiujn psikologiajn variablojn, kiuj estas mezureblaj ĉe homo. La deklaro ke aliaj povas esti imagitaj aŭ implicitaj sugestas tion, ke probable oni estas ema influiĝi de socio eĉ kiam neniuj aliaj homoj ĉeestas, kiel kiam oni spektastelevidon, aŭ sekvas internigitajnkulturajn normojn.
La nocio "Homo" estas neapartigebla disde lasocio, kie li kunvivas kaj kies parto li estas, kaj ankaŭ disdekulturo,scienco,ekonomio kaj aliaj agadsferoj. Vidu ankaŭ:homaro.
Homa socio estas tiu kiu estas konsiderata komponita de homoj per si mem, nome de loĝantoj kaj ilia medio, tio estas ene de iliamedio, ĉio tio interrilate kun komuna projekto, kiu havigas al ili identecon de aparteno. Tiel, la termino referencas al homa grupo kunekonomiaj, ideologiaj kajpolitikaj ligiloj. Tia socio superas la koncepton de naci-ŝtato, kio rezultas en la nuntempa homa socio kiel socio de nacioj, de ŝtatoj ktp.
GrandurboMonterrey. La homa estaĵo estas kapabla komplete modifi sian medion por adapti ĝin al siaj necesoj aŭ kiel simpla konsekvenco de sia agadaro.
Pli detalaj informoj troveblas en artikoloHoma geografio.
Rilate al la kapablo de homo por realigi grandajn mediajn modifojn, oni diras, keHomo sapiens estas fakte povega agentogeomorfologia; en tiu kaj aliaj sencoj la homa estaĵo estas aktuale la plej povapintopredanto kaj la specio plej pova de la planedo. Tamen, ĝi pluestas fragila antaŭ eblajnaturaj katastrofoj, kiel glaciepokoj,klimata ŝanĝo,epidemioj, ktp., por kiuj eble la homo mem kontribuis. Kaj krome povas okazi ankaŭ aliaj amasmortoj aŭ amaskatastrofoj, okazigitaj nur per la agado homa mem, kielmilitoj,genocidoj, incendioj, medidetruo, poluado, kontraŭnatura kondutaro ktp.
Homo sapiens, kiel animalo tre suferema en la natura medio, estas tre dependa de lateknologio (tio estas: ĝi estas dependa de lascienco, eĉ se tiu estas primitiva), kaj tiel oni diras priHomo sapiens (homo kiu scias) ke temas priHomo faber (homo kiu faras).
Eble, ĉar ĉiu sistemo renutrita de natura maniero iam alvenas al sia fino, la fino de ekosistemo alvenas kiam la vivo sukcesis evolui ĝis akiro de homoj kun grado de konscio kapablaj programi sin pere de la ricevitaeduko kaj ne laŭ tio termodinamike eltenebla. La eduko estas tiel la evidenta pruvo, ĉu la homoj estas parto desistemo eĉ pli granda aŭ la homoj klopodas sendependigi sin entute, establante proprajn formojn akiri siajnrimedojn, sen atenti tiujn jam establitajn de la propranaturo mem.
Por ekzemplo, la naturo havigas al homo fizikajn kapablojn por akiri nutraĵojn el la ĉirkaŭa medio per maniero termodinamike efika. La homoj establas, ke plej bone estas raciigi la rimedojn kiujn la naturo havigas kaj produkti kaj fabriki ilin industrie, aplikante procezojn kiuj ne okazas nature, pliigante la energiankonsumon por reprocezi ion kio jam ekzistas ampleksigante ĝin ĝis igi ĝin io tute nenecese termodinamike, kiel pro la faktoj transportegi la manĝaĵojn el malproksimege hejmen, interveni la genetikajn kodojn de la nutrospecioj tiel ke tiuj estu rezistantaj al malsanoj, influi sur nutraĵoj kiuj havu aŭ ne havusemojn, havu aŭ ne havu specifajn formojn, teksturojn, kolorojn, gustojn ktp., kio eble komfortigas la vivon de homoj sed ignoras la rezultojn de ĉiuj tiuj modifoj sur la diversaj genetikaj strukturoj kaj tiel ĉu la posteularo havos fundamentajn karakterojn por survivi en natura medio aŭ ĉu male tiu estos tia ke la homoj dependos tiom forte de la artefarita medio ke ajna modifo de tiu medio malkapabligos la vivon kaj okazigos formorton.
Heidegger meditis pri la rolo de la komunikado, la parolo kaj la lingvo por la esenco de la homo.
Parolkapablo estas termino uzata por la homa komunikado bazata sur la interpretado, kiel por la homaj komunikrimedoj, sed plej ofte la termino referencas al tio kion la homoj uzas por la ĉiutaga komunikado, tio estas, la naturaj aŭ artefaritaj lingvoj. La komunikkapablo estas universala fenomeno uzata nature de kaj personoj kaj de aliaj animaloj. Tamen, filozofoj kielMartin Heidegger konsideris, ke la lingvokapablo mem estas propre posedaĵo de la homo. Estas fama la tezo de Heidegger laŭ kiu la lingvokapablo estas la hejmo de la ento (Haus des Seins) kaj la domo de la homa esenco. Tiu kriterio estas simila al tiu deErnst Cassirer, kiu difinis laHomo sapiens kielesencesimbolema animalo; kaj tial estas preskaŭ maleble supozi homanpensaron sen la helpo de la simboloj, partikulare de lasignifofarantoj kiuj subestas kiel esencaj fundamentoj por ajna kompleksa pensaro kiu transcendas al io instinkta. Kaj tio estas la plej indikita diferenco inter la komunikado de homoj disde tiu de aliaj animaloj, nome lainstinkto, kiu estas la bazo de la animala komunikado, nome la necesoj por manĝo, reproduktado, survivado de la individuo, survivado de la genoj, survivado de la specio ktp. Male homoj sentas kromajn necesojn aŭ plaĉojn, nome tendenco al spirita, medita, arta sentoj.
Aktuale la homa specio montras tiun faceton parolante ĉirkaŭ 6000 diversajnlingvojn; tamen pli ol la duono de la 7000 milionoj de personoj kiuj aktuale formas la homan komunumon, parolas almenaŭ unu de la jenaj plej parolataj lingvoj:mandarena ĉina,hispana,angla,franca,araba,hindia,portugala,germana,bengala kajrusa.
Pli detalaj informoj troveblas en artikoloReligio.
En multajcivilizacioj la homaj estaĵoj rigardis sin mem kiel diferencaj de la ceteraj animaloj, kaj en kelkaj kulturaj medioj (kiel ĉe lalibroreligioj aŭ granda parto de lametafiziko deOkcidento) la diferenco estas atribuita al nemateria koncepto nomitaanimo, kiu estus hejmo de la menskapablo kaj de la personeco, kiu kelkaj kredas, ke povas ekzisti sendepende de la korpo.
El arkeologia kaj antropologia vidpunktoj oni konsideras la spiritan aspekton de la esenco de homeco kun la rilatoj al mortintoj kajmorto; tiel oni konstatis, ke la plej antikvaj survivantaj konstruaĵoj estis intencitaj por stoki aŭ respekti mortintojn kaj same pri la plej antikvajmonumentaj konstruaĵoj, tre ofte kun rilato al astronomiaj observoj, kio klare diferencas la konduton de homoj disde la ceteraj animaloj, ekzemple pro la kompreno de la koncepto de estonteco, pli fora de la animala inteligenteco.
Pli detalaj informoj troveblas en artikoloTeknologio.
Alteriĝo sur la luno estas unu el la plej gloraj teknologiaj atingoj de la homaro.
Estas aliaj bestoj krom homo, kiuj uzas la ilojn kaj kelkaj el ili eĉ ŝanĝas sianmedion, kiel lakastoro kiu konstruasdigojn. Ĉeĉimpanzoj oni trovistradiciojn de uzado de iloj kiuj estas transdonitaj de generacio al generacio per imitado, tiel ke en ĉiu komunumo estas formita malsama teknologia kulturo ol en aliaj komunumoj. Tamen la teknologia kulturo estis levita al tute alia nivelo en la homa specio. Ekzemple, nur homoj ofte uzas unu ilon por fari alian ilon, kaj nur homoj instruas siajn amikojn kaj posteulojn proaktive kaj organize pri la uzo de iloj. Fakte, inter ĉiuj bestoj de la tutaregnoAnimalia, nur la homa genro kapablis kaj scipovis uzi la fajron. Aliaj homaj specioj antaŭis la inteligentan homon enŝtonumado kajĉizado (antaŭ almenaŭ 3,3 milionoj da jaroj) kajuzante fajron (antaŭ almenaŭ 800,000 jaroj), kaj li verŝajne heredis tiujn teknologiojn de ili tuj post sia apero, sed evoluigis kaj perfektigis ilin en la SupraPaleolitiko (vidu laprahistorio). LaNeolitika Revolucio estis bazita sur agrikulturaj teknologioj kiel ekzempleirigacio,plugado kajdraŝado (vidu laNeolitika Revolutio).
Materialaj pretigaj teknologioj servas kiel la fondo de homaj teknologioj.Ujoj el diversajmetaloj,ceramiko kajvitro anstataŭigis en multaj roloj la ŝtonajn kaj lignajn ujojn de la paleolitika periodo (vidu lahistorio). Porizoli kaj protekti sin de la fortoj de la naturo, homoj evoluigis konstruteknologiojn elligno,ŝtono, uzantebrikojn elargilo kajbetono, kaj vestaĵteknologiojn, unue faritajn elledo kajfelo, kaj posteteksitajn el naturajfibroj, teksitaj fibroj kiellano,tolo kajkotono, kaj finesintezaj fibroj. Laŭlonge de la antaŭhistorio, la preskaŭ nurafonto de energio disponebla por la homo por la celo plenumi laboron estis siajmuskoloj. En la Neolitika revolucio,malsovaĝigo debovoj,ĉevaloj kaj aliajbredbestoj ankaŭ ebligis utiligi ilian muskolforton portransportado,kampolaboro kajkonstruado, kaj limigitaj metodoj de utiligo de akvoenergio estis evoluigitaj, kielakvomuelejo kajventoenergio, kiel envela teknologio. Jam en antikvaj tempoj la homo duobligis la muskolforton de si mem kaj de hejmaj bestoj per la helpo desimplaj maŝinoj, sed nur en la moderna tempo laIndustria Revolucio kondukis al la disvastigita produktado dekemia energio kun la celo plenumi laboron permotoroj, kaj por stokado kaj transdono de energio perelektra teknologio.
Grava areo de homa teknologio traktas informojn - ĝiankodigon, dokumentadon kaj prilaboradon. La metodoj dehieroglifa skribo estis evoluigitaj sendepende en laFekunda duonluno kaj enSudameriko, ebligante laadministradon de grandaj homaj organizoj kaj eĉ la establadon deimperioj.Alfabeta skribo igis legadon multe pli facila, kaj helpis pliigilegoscion ek de eta malplimulto de ekspertaj historiistoj komence de historio ĝis la plimulto de la populacio en la plej multaj homaj socioj hodiaŭ. La invento de laciferonulo kaj laDekuma nombrosistemo depende de la pozicio por notado de nombroj multe plibonigis la agadon dearitmetikajkalkuloj. La invento de la modernapresilo pliigis lagrandordon de ladistribuado delibroj,gazetoj kaj aliajdokumentoj, kaj ebligis la teknologian kaj sciencan revolucion en okcidenta kulturo en modernaj tempoj. La inventoj de latelegrafo,telefono,radio,televido,komputilo kajInterreto revoluciis la vivon kaj sciencon de la 20-a kaj 21-a jarcentoj.
La biologia divido de homoj en duseksojn -inoj kajmaskloj - estas ankaŭ reflektita en kulturaj diferencoj inter lasociaj seksoj devirinoj kajviroj. Multaj homaj kulturoj atribuas al ili malsamajn seksajn trajtojn kaj rolojn, kiel ekzempleseksa identeco,jurastatuso,laborokupoj,karakteraj trajtoj kaj malsama vesta stilo. Aparte, en ĉiuj socioj virinoj pli verŝajne okupiĝas priinfanzorgado, dum viroj pli verŝajne okupiĝas pri fizike malfacilaj, danĝeraj aŭ publikaj roloj. Preskaŭ ĉiuj konataj homaj socioj estaspatriarkecaj almenaŭ iagrade, kaj la statuso de viroj en ili estas averaĝe pli alta ol tiu de virinoj, kvankam kelkaj virinoj foje sukcesas atingi la plej altan statuson. Enokcidenta kulturo en la lastaj jarcentoj,feminismaj idealoj kondukis al la lukto poregaleco de ŝancoj kaj kontraŭdiskriminacio kontraŭ virinoj.
Ĉiuj homaj socioj estas organizitaj surbaze defamiliaj ligoj, tiuj bazitaj sur sangaj ligoj, kiel ekzemple inter persono kaj liaj aŭ ŝiaj idoj, kaj tiuj bazitaj sur ne-sangaj ligoj kiel ekzemplegeedziĝo aŭadopto. En la plej multaj socioj ekzistas malsamaj valoroj kaj konvencioj, kiuj difinas, laŭ la rilatoj deparencecoj inter homoj, iliajn respondecajn kampojn kaj la sociajn postulojn atendatajn de ili. Ekzemple, la patrino preskaŭ ĉiam estas atendata prizorgi siajn infanojn kaj la patro subteni la patrinon kaj iliajn komunajn infanojn. Parencecaj rilatoj ofte difinas apartenecgrupojn (kiuj kutime estas pli fortajn olafinecgrupojn) laŭkomuna origino, kielklanoj,triboj, kaj eĉ tutajetnoj aŭpopoloj. Geedzecaj ligoj ofte formasaliancojn inter malsamaj apartenecgrupaj grupoj. Krome, preskaŭ ĉiuj socioj havas parencecajn rilatojn kiuj estas konsideritaj tro proksimaj por permesi geedziĝon, kaj do sekso inter tiaj parenceculoj estas perceptita kielincesto.
Homoj ofte estas organizitaj en multe pli grandajn etnojn ol familioj. Oftaj kialoj por difinado de etno estaskomuna origino kaj historio,komuna lingvo, komuna kulturo, komuna religio kajnacia identeco. Etnaj difinoj kaj trajtoj ofte estas pravigitaj per komunaj rakontoj (narativoj), kiuj plifortigas la senton de identeco kaj aparteno de homoj al siaj etnoj. Popoloj kaj etnoj ĝenerale estas paralelaj al politikaj organizoj je malsamaj niveloj, kielurboŝtatoj,ŝtatoj kajnacioj.
Eĉ relative malgrandaj homajsocioj estas tro kompleksaj por ke iu ununura individuoregadu sole, kaj tial postulas ampleksan sistemon de aliancoj kaj komprenoj por la divido depotenco nomita politiko. Krome, multaj homaj socioj estas tro grandaj por ke iu el siaj membroj konu kaj memoru ĉiujn aliajn membrojn, kaj tiel necesas instituciigi rolojn, organizojn kaj sociajn normojn. En ŝtatoj,registaro povas esti difinita kiel la politika rimedo por promulgi kajplenumi leĝojn, kaj por tiudevigo publikaj institucioj estis establitaj, kiel ekzemple lajuĝistaro kaj lapolico.
Dumantaŭhistorio kaj historio multaj malsamaj metodoj de registaro aperis en homaj organizoj kaj estis provitaj. Malgrandaj triboj deĉasistoj-kolektistoj vivas kutime en relative egaleca reĝimo, ĉar ili ne havas konstantajn loĝlokojn kaj agrikulturon, kiuj ebligas amasigi multe daposedaĵoj kaj grandskalestoki manĝaĵojn.Vilaĝoj en agrikulturaj socioj estas kutime gviditaj fare de konsilio deĉefoj de familioj, kiuj elektas unu aŭ plurajn personojn por estri ilin. Pli grandajkoalicioj de triboj aŭ vilaĝoj ofte kuniĝas sub reĝimo de ĉefo,urboŝtatoj kaj ŝtatoj submonarkioj, kaj kelkaj ŝtatoj povas kuniĝi en aliancoj,imperioj kajfederacioj. Regantoj kaj homoj en pozicioj de potenco emas amasigi rajtojn, influon kaj posedaĵon, kaj oftetestamenti ilin al siaj posteuloj aŭ aliaj parencoj,procezo kiu kondukas al la kreado de heredita monarkio kajaristokratio unuflanke, kaj malriĉaj, kaj eĉsklavigitaj,klasoj aliflanke. Por limigi kaj kontroli la potencon de regantoj kaj institucioj de registaro, kaj por konservi bazajn rajtojn por ĉiu persono,demokratiaj kajrespublikaj metodoj estis evoluigitaj.Socialismaj kajkomunistaj registaroj kaj socialinstitucioj funkciigas diversajn publikajn mekanismojn, kiel ekzempleimpostoj, por redistribuado de rimedoj kaj tiel iom pli egaligi la socion.
Komerco estas la libervolainterŝanĝo devaroj kajservoj. La mekanismo kiu ebligas komercon nomiĝasmerkato.Ekonomiko estas la branĉo de sociaj sciencoj, kiu okupiĝas pri posedaĵo kaj komerco en ĝi.
En socioj deĉasistoj-kolektistoj kaj antikvaj agrikulturaj socioj, komerco estisnatura interŝanĝo, tio estas, rekta interŝanĝo de varoj kaj servoj, kaj la merkato estis fizika loko kie komerco estis farita, foje en foirtagoj. Komerco permesis al homojspecialiĝi pri diversaj okupoj, kaj tiamanieredividi la laboron inter ili pli efike. Komerco inter komunumoj instigis pacrilatojn inter ili, kaj kiel rezulto ankaŭ la interŝanĝon de scio kaj reciproka fekundigo inter malsamaj mondkonceptoj.
Arkeologia indico montras al interŝanĝokomerco ensiliko kaj vulkana vitro okazis jam en laPaleolitiko. La Neolitika revolucio multe pliigis la superfluon de manĝaĵo kaj la amasiĝon de posedaĵoj en homaj komunumoj, kaj ankaŭ plibonigis la transportrimedojn. Internaciaj komercvojoj unue estis konataj de latria jarmilo a.K., kiammezopotamiajsumeroj komercis kun la de laInduso-civilizacio.
Laŭlonge de la historio disvolviĝis diversaj interŝanĝo-rimedoj, kielmono (envalutoj,monbiletoj aŭ aliaj rimedoj) kajkredito, kiuj multe antaŭenigis la efikecon de komerco danke al la ebleco apartigi laaĉetan agon de lavenda kaj de la ricevo depago. Laŭ ĝenerala akceptita supozo, la unuaj formoj de skribo evoluis el interkonsentitaj signosistemoj uzitaj por administrikontojn kaj dokumentiproprieton kaj transakciojn. En modernaj tempoj kaj precipe ekde la Industria Revolucio, la rapideco de teknologia kaj scienca progreso ankaŭ ebligis ampleksan tutmondaninternacian komercon, rapidan ekonomian kreskon, signifan pliiĝon de kredito porinvesto en novaj iniciatoj, kaj grandegan plibonigon devivnivelo: En1500 lamalneta nacia produkto pokape en la mondo estis ekvivalenta al 550USD, kaj komence de la21-a jarcento ĝi staras je 8 800 USD.
Arkeologiaj trovaĵoj datantaj de pli ol 100 000 jaroj en la mezoriento, same kiel en kavernoj loĝitaj fare deneandertala homo tiutempe, montras markojn deceremoniaentombigo akompanita peroferoj, sugestantekredon je lapostvivo.Statuetoj, kiel la famegajVenusfiguroj, kajrokpentraĵoj de laAŭrinjaka kulturo, antaŭ proksimume 30 000 jaroj, prezentas korpe abundajn virinojn kiuj eble estis fekundecajdiinoj, kaj fantaziaj estaĵojn, duono homa kaj duono besto, indikante kredon pri lasupernaturo. Religio estas speco de socia kaj kultura organizo kiu inkluzivas sistemon de kredoj kaj mondkonceptoj, kiuj ligas homon alspiriteco aŭ al ligaj moralaj principoj. Multaj religioj inkludas simbolojn,ritojn kaj skribaĵojn dezajnitajn por klarigi la manieron kiel vivo kaj launiversoestis kreitaj, kaj ilian signifon.
Animismo - la kredo je laanimoj de bestoj kaj eĉ senvivaj objektoj - estas ofta hodiaŭ ĉe junaj infanoj, same kiel en ĉasistoj-kolektistoj kulturoj.Politeismo estas kredo je dia diverseco kiu estis ofta en okcidenta kulturo en antikvaj tempoj, kaj eĉ hodiaŭ en diversaj orientaj religioj kiel ekzempleŜintoismo kajhinduismo.Monoteismo - kredo je unu kaj ununura Dio - enradikiĝis en la okcidenta kulturo ĉefe kun la apero de laabrahamaj religioj:Judismo,Kristanismo kajIslamo. Aliaj religioj kielKonfuceismo,Zen Budhismo kajTaoismo emfazas filozofion kaj vivmanieron pli ol kredon je certaj dioj.
Ĉiuj homaj socioj estas karakterizitaj per interkonsentitaj tradicioj de normoj, dogmoj, limigoj kaj malpermesoj por la bonorda formo dekonduto. Homoj emas rekompenci tiujn kiuj obeas sociajn normojn kaj puni tiujn kiuj devias de ili. La diferencoj inter la normoj de homaj socioj ĉirkaŭ la mondo sugestas, ke ili estas kulture formitaj kaj transdonitaj, sed multaj el ili ankaŭ povas havi biologian bazon. Sociaj normoj estas profunde radikitaj en la pensado kaj kutimoj de homoj, kaj formas iliajn sentojn kaj personan konduton eĉ en foresto de ajna rekompenco, puno aŭ sociaj sekvoj. La kristaliĝo de normoj en orda sistemo de valoroj kaj reguloj nomiĝasmoralo. En grandaj kaj instituciigitaj homaj socioj, iuj el la normoj kaj moraloj de jura institucio, kiu estis malobservita, ankaŭ estas punitaj kielkrimo. Multaj homaj socioj sanktigas moralon kaj leĝon, kaj atribuas al ili superan fonton kaj pravigon - dian, naturan aŭ ideologian.
Eble la manifestigo plej klara de homeco estasarto —en la plej ampleksa senco de la termino—, kio estas produktita per kulturo, kvankam kulturo estas socia koncepto, dum arto povas esti tute persona afero. Por ekzemplo, la individuoj de difinita birdospecio konstruasneston, aŭ elsendas voĉon, kies trajtoj estas ĝenerale specifaj, komunaj al ĉiuj individuoj de tiu speco. Male, ĉiu unuopa homo povas stampi en sia agado la proprajn karakterojn de sia individueco; pro tio, kiam oni analizaspentraĵon, verkostilon, manieroj fabriki ilon ktp., oni povas dedukti kiu estas ties aŭtoro, faranto, artisto.
En 2011, en la revuoScience, oni publikigis la rezultojn de studo de Francesco d'Errico, de la Universitato de Bordozo, en kiu li asertis, ke li trovis restaĵojn de unu de la plej antikvaj pentratelieroj, nome en la Groto Blombos en la Kablanda Marbordo, 300 km oriente deKaburbo,Sudafriko. Tie evidentis sistema tekniko por akiri pigmentojn, tiel ke la kunigo de ĉiuj elementoj necesaj por la preparado de tiu pentrotipo estas indikilo de alta nivelo de pensaro, kio estas nomebla "simbola pensaro". Tiu kapablo estas ĝenerale konsiderata granda paŝo en la homa evoluo, precize tio kio diferencigis la homon ene de la animala regno.[15]
Paralele, la homo estas la nura bestospeco kiu dediĉas siajn tempon kaj energion al io ŝajne neutila el pure praktika vidpunkto. La arto estas unu de la manifestigoj de la homa kreivo, sed temas pri malplena kaj neutila manifestigo ekde la vidpunkto de la survivado. Tamen se tiu arta aktiveco estas dekomence neprofita, vere ĝi estas agado per kiu laHomo sapiens disvolvigis sian kulturon, unuemon kaj forton kiel homa komunumo.
Perforto estas perforta konduto kiu damaĝas homojn kaj aliajn estaĵojn, foje ĝis la punkto de kaŭzi ilian morton. Perforta konduto en homoj havas biologiajn karakterizaĵojn kiuj ankaŭ estis trovitaj en bestoj, kiel ekzemple tendenco eniri konatanfiziologian staton en la esprimofuĝo-lukto reago. Tamen, perforta konduto en homoj estas tre influita de ilia kulturo.
Homoj estas preskaŭ la solaj en la besta regno, kiuj desegnas, konstruas, trejnas kaj uzasarmilojn - aparatojn destinitajn por damaĝi homojn kaj aliajn estaĵojn. Armiloj estis ofte ĉe la avangardo de teknologia evoluo, ekzemple lapafarko kaj sago estis inter la unuaj aparatoj por stoki kaj liberigielastan energion; Teknologioj por la produktado kaj kolciado debronzo,fero kajŝtalo estis plejparte evoluigitaj por la produktado demalvarmaj armiloj kajkorpokiraso;Pafiloj bazitaj de bruligapulvo estis la unua ofta uzo kiu transformis brulenergion por elfari mekanikan laboron; Kaj laatombombo estis la unua uzo denuklea energio.
Fizika perforto kontraŭ aliaj homoj estas uzata por akiri materian gajnon, por puni, por esprimi emociojn, por solvikonfliktojn kaj malkonsentojn, kaj eĉ kielsadismaamuzo. La socia kaj kulturalegitimeco de perforto dependas de ĝia kunteksto. Ekde la Mezepoko multaj homaj socioj travivis dokumentitan procezon de kulturigado, kaj hodiaŭ multaj landoj en la mondo kondamnas perforton, leĝdonas leĝojn kaj pasigasinternaciajn traktatojn kontraŭ ĝi. Sed eĉ en tiaj socioj perforto estas perceptata en iuj kazoj kiel legitima, precipe kiam temas primemdefendo aŭ oficialaj organizoj kielpolico kajarmeo, kiuj estas rajtigitaj de la registaro por plenumi ĝiajn regulojn kaj leĝojn.
Kiel plej multaj formoj de homa konduto, ilia perforto ofte estas organizita en grandaj grupoj.Milito estas perforta kaj armita lukto inter grandaj homaj organizaĵoj, kutime popoloj, triboj aŭ ŝtatoj, farata kun la celo subigi la kontraŭan flankon, dikti al ĝi diversajn postulojn, regi ĝiajn teritorion kaj loĝantaron, kaj en ekstremaj kazoj eĉ tute detrui ĝin. Konscia kaj fakorganizita provo detrui klaran socian grupon, kiel nacian, etnan aŭ religian, estas nomitagenocido. En la unua duono de la20-a jarcento, la nombro da mortoj en militoj atingis pinton de dekoj da milionoj, precipe en laUnua kajDua Mondmilitoj. Tamen, ĉi tiu periodo ankaŭ estis karakterizita per drameca pliiĝo en la grandeco de la monda loĝantaro. Kiam oni raportas al la mortnombro kiel procento de la loĝantaro aŭ de ĉiuj mortoj, oni povas taksi, ke laŭlonge de la historio estis laŭpaŝa malkresko de perfortkrimoj kaj de militoj, kaj la lastaj jardekoj estas inter la plej trankvila kiel estas konata en la historio.
Matematiko evoluis elnombrado,kalkulado,mezurado kaj esplorado degeometriaj figuroj, kaj ĝia celo estis konstrui ĉiam pli abstraktajn kaj ĝeneralajn ĝeneraligojn, kielnombrojn de malsamaj specoj. Antikvaj agrikulturaj kulturoj, kiel ekzemple la kulturoj de Ŝumero kajantikva Egiptio, uzis matematikon antaŭ pli ol 5 000 jaroj por spuri lasezonojn,desegni grandegajn strukturojn kaj fariimpostajn kaj komercajn kalkulojn. En la sama tempo, filozofio evoluis enkritikan studon de bazaj konceptoj en homakonscio, kiel ekzempleekzisto, realeco,logiko, kajkaŭzeco. Logiko, kiu disvolviĝis ĉefe enantikva Grekio, estas orda metodo de konkludo el ekzistanta scio perindukto kajdedukto.
Galileo Galilei, konsiderata patro de la moderna scienco.[16]: Vol. 24, No. 1, p. 36
Scienco (el lalatina vortoscientia, kun la signifo "sci-aro") estas agadosfero de la homo, kies funkcio estas ellaboro kajsistemigo de objektivascio pri larealo. Scienco estas unu el formoj de lasociakonscio. Ĝi inkluzivas la agadon por akiro de novaj scioj, eltrovon de laleĝoj de lanaturo, ankaŭ ĝiajn rezultojn, la sumon de la scioj kaj estas bazo de la nuntempa homara mondobildo, kvalite kaj kvante tute aparta de la simpla akumulado de lernokapabloj fare de kelkaj animalaj specioj kiuj agadas nur motivitaj de la spontana kaj pormomenta instinkto.
Laŭ la unuaj difinoj (proponitaj, interalie, deAristotelo), scienco estas la aro da scioj, kiujn eblas logike kaj racie pruvi. Jam en la klasika tempo oni taksis sciencon kiel parton de la homa scio forte ligita alfilozofio; nur en la17-a jarcento oni apartigis la nocion filozofio disde la tiam nomata "natura filozofio", kiun oni nomus, per hodiaŭa lingvo, "naturscienco". Laŭ la nuntempa lingvouzo, scienco estas ne nur la ĉi-supre priskribita sciaro, sed ankaŭ la maniero akiri ĝin.
Oni ofte traktas la nocion scienco kiel samsignifan al naturscienco; alivorte, ĝi priskribas fakojn kiuj studas la realan mondon. Tia difino kompreneble forigaspuran matematikon el la aro de sciencoj.
Scienco aperis en antikveco por la bezonoj de socia praktiko, sed formiĝis en la16-17-a jarcentoj. Dum sia historia evoluo, scienco iĝis grava socia instituto, havanta grandan influon al ĉiuj sferoj de la socio. Scienco estas ligita kunfilozofio,ideologio kajpolitiko, kio determinas ĝian socian rolon.
Rakontoj pri la origino de homo estas grava parto de la plej multaj mondaj religioj, mitoj kaj folkloro de diversaj popoloj. Enjudismo kajkristanismo, laŭ la libro deGenezo, Dio kreis la unuajn viron kaj virinon laŭ Sia bildo. Li kreis la homon el tero kaj "ŝveligis en lia nazonanimon de vivo". Ankaŭ enIslamo ekzistas simila priskribo, en kiu la homo estas kreita elargilo kaj post doninte al li formon, Dio ŝveligis en lin de sia animo[17]. La kreado de la unuaj homoj el tero,koto aŭ argilo estas ofta motivo en la mitologioj de malsamaj popoloj. La Kreinto-Dio en lamadagaskara mitologio vidis sian filinon skulpti malgrandajn argilajnpupojn, kaj li tiom ŝatis ilin, ke li enspiris al ili vivon. En la plej malnova konata mitologio hodiaŭ -sumera mitologio - la dioEnkiknedis la unuajn homojn el argilo dumebriado, tiel klarigante la multajn malfortojn kaj problemojn de la homa raso. Ne ĉiam viro unue estas kreita - en kelkaj versioj demaoria mitologio la ĉefdioTane unue knedas la unuan virinon el ruĝa argilo.[18]
En aliaj mitologioj homoj estis kreitaj el malsamaj materialoj, ekzemple la kreintoj enmelanesia mitologio kajnorena mitologio kreis la unuajn homojn el arboj, kaj la kreinto en la mitologio deSamoo kreis ilin elvermoj.[18] En la babilona krea epopeoEnuma Eliŝ, la dioj kiuj venkis la monstronTiamat kreis viron de la korpo de ŝia giganta filo. En la mitologio de laapaĉoj la dioHaktkin kreis la bestojn el argilo, kaj ili petis al li krei alian estaĵon kiu protektus ilin en kazo dio forlasus la mondon. Dio kreis la unuan homon laŭ Sia bildo el materialoj kolektitaj de la diversaj bestoj - lasango elruĝa okro, laostoj elrokoj, lahaŭto elkoraloj kaj similaj, kaj enspiris vivon en ĝin.
En alia speco de kreadrakonto, la unuaj homoj ne estis skrupule formitaj sed kreskis el praa aŭ dia elemento. Enegipta mitologio, la infandioj,Ŝuo dio al la aero kajTefnut la de la diino de nebulo kaj humido estis perditaj dum vojaĝo. La Kreinto-DioAtumo, ilia patro, zorgis pri ili kaj sendis sian ĉion-vidantan okulon por serĉi ilin. Kiam ili alvenis hejmen, Atumo ekscitiĝis kaj eksplodis pro ĝojo. Liaj larmoj gutis al la tero kaj tiele fariĝis la unuaj homoj.
Multaj mitologioj rakontas pri la kreado de homo en pluraj stadioj, ĉar la kreintoj-dioj emaspenti kaj detrui siajn fruajn provojn, ofte trainundoj aŭ similajnaturaj katastrofoj. Eninkaa mitologio, la kreinto-dioVirakoĉa unue kreis mondon sen suno, luno kaj steloj. Li ĉizis grandegajn estaĵojn en ŝtono, sed decidis detrui ilin ĉar li timis ilin. Anstataŭ ili li kreis homojn, sed kelkajn jarojn poste li ankaŭ detruis ilin, ĉar ili forgesis lin. Post la granda detruo, Virakoĉa denove eklaboris, kaj ĉi-foje, antaŭ la kreado de la homo, li kreis lumon, sunon, lunon kaj stelojn. Li denove ĉizis homojn el la roko, ĉi-foje aldonante ankaŭ bestojn. Post kreado, Virakoĉa deklaris al homoj ke li estas la Kreinto-Dio por esti sklavigita eterne, kaj malaperis en la maron.
Romia reliefo el la 3-a jarcento p.K., prezentanta la agon krei homon laŭ greka mitologio:Prometeo kreas homojn elpolvo, kajAtena donas al ili ilian animon.
Tra la historio, homaj kulturoj, artaĵoj kaj literaturaĵoj, teologoj, ideologoj, filozofoj kaj sciencistoj traktis profundajn demandojn pri la homa naturo, ĝia loko en la mondo kaj la signifo de ĝia ekzisto.
Religioj kaj mitologioj tendencas haviteocentran koncepton en kiu la celo de homo estas adori la diaĵon (ununura aŭ multobla) kiu kreis lin, kaj aliflanke,antropocentraj konceptoj evoluigis ke lokigas la homon ĉe la centro,[19] kaj eĉ prezenti lin kiel tiu, kiu formisDion laŭ sia bildo.[20] Homo estas ofte portretita kiel supera ol bestoj, sed ankaŭ kiel malsupera ol Dio. Estas dirite enKohelet ke "homo per neniu diferencas de la besto", sed laŭ la libro deGenezo la homo estas diferenca de ĉiuj bestoj pro tio ke li estis kreita "laŭ la bildo de Dio". La demando pri la kapablo de homo supreniri al la rango de dio, ekzemple por gajnisenmortecon, okupis antikvajn epopeojn kiel la intrigojn deGilgameŝ. La diferenco, se ne la ununureco, de la Homo el ĉiuj aliaj vivantoj, kaj la signifo de lia ekzisto estis longe diskutitaj en filozofio kaj literaturo, kaj precipe antaŭ la modernaj sciencaj malkovroj, ke la homo estasspecio deorganismo, kiuevoluis el aliaj specioj, sur planedo sen klara unikeco, en nespeciala loko ene de vasta kaj tre antikvauniverso. La unikeco de homo en la universo estas la temo de la filozofia-kosmologia debato inter lakopernika principo kaj laprincipo de mezumoj kaj laantropa principo. La fama demando deHamleto: "esti, aŭ ne esti" esprimas laekzistadismandilemon: kial la homo elektu la vivon super la morto? Platono argumentis ke la esenco de homo kaj lia celo estas lerni kaj scii, Aristotelo kredis ke la esenco de homo estas la aspiro al la bono; La greka fluo dehedonismo deklaris ke la celo de homo estas plezuro kaj feliĉo;Maimonido deklaris ke la celo de homo estas la akiro de dio kiel la kapablo de homo koni lin;Jean-Jacques Rousseau argumentis ke la esenco de homo kaj la signifo de lia ekzisto estas la realigo de lia potencialo; KajErich Fromm argumentis ke amo estas la primara respondo al la problemo de homa ekzisto.
Alia ripetiĝanta demando en literaturaj verkoj kaj filozofiaj kaj teologiaj diskutoj estas ĝis kia grado la homo havasliberan elekton en formado de siadestino, aŭ ĉu tiu destino estas antaŭdiktita de dieco, de la fortoj de la universo aŭ de homa naturo. En epopeaj verkoj kielIliado kajOdiseado, kaj en tragedioj kielEdipo la Reĝo, eĉ la sorto de regantoj, herooj kajrolmodeloj estas antaŭdeterminita, kaj ofte decidita per tragedia difekto en karaktero, sed donita al ĉiuj elekton laŭ sia maniero porti tiun sorton. Enhinduismo, kiel priskribite ekzemple en laBhagavad Gita, la percepto estas ofta ke ĉiu persono estas destinita por destino kaj loko en socio de kiu ili ne povas esti deturnita, sed tiuj kiuj akceptas sian destinon saĝe akiroskarmon kaj pli bonan sorton en la sekvaenkarniĝo. La procezo ("Dharma" aŭ "Tao") liberiĝi de la ciklo de enkarniĝoj kaj atingi spiritan kleriĝon, aŭNirvanon, estas centra temo enorientaj filozofioj.
Tria ofta demando pri homa naturo estas kiomgrade ĝi estas esence bona aŭ esence malbona. Homo ofte estas portretita kiel pli bona ol bestoj havante la scion kaj moralan kapablon distingi kaj decidi inter bono kaj malbono. Multaj literaturaj verkoj traktas la luktadon de la protagonistoj kaj decidadon pri fatalaj moralaj dilemoj. La fonto de malbono laŭ komunaj konceptoj povas esti en la instinkto de malbono, enprapeko, en supernatura detrua potenco kielAngra Mainju enZaratuŝtrismo aŭSatano, en laAbrahamaj religioj, aŭ en blindaj naturaj fortoj. Scienco esploras la demandon deheredeco kontraŭ medio - ĝis kia grado la homa naturo estas determinita de naskiĝo kaj ĝis kia grado ĝi estas lernita de la medio kaj edukado, kaj submetata al elekto senpledo al Naturo.
Marjorie Boulton, en sia mikspota libroFaktoj kaj fantazioj, dediĉas ties 1an ĉapitron similtitolan "Faktoj kaj fantazioj" al komentoj kaj priskriboj de homoj, ĉefe en komparo kun aliajanimaloj.[21]
"La viro de Vitruvio" desegnita deLeonardo da Vinci en 1490 orientigis la modelon de la proporcioj de lahoma korpo.
Mapo de fruaj homajmigradoj laŭ analizoj de mitokondria DNA;genetiko de loĝantaroj (Arkto estas je la centro de la mapo kaj la nombroj estasjarmiloj antaŭ la aktualo).
Socia psikologio studas la naturon kaj kaŭzojn de la socia kutimaro de homoj. Homamasa strato en Japanio.
↑ (29-a de julio 2010)[[[:Ŝablono:GBurl]]} Human Evolutionary Biology] (angle). Cambridge University Press.ISBN 978-0-521-87948-4.
↑ (10-a de oktobro 2019)[[[:Ŝablono:GBurl]] The Biology of Reproduction] (angle). Cambridge University Press.ISBN 978-1-108-49985-9.
↑ (Oktobro 2004) “Human size evolution: no evolutionary allometric relationship between male and female stature”,Journal of Human Evolution47 (4),p. 253–266.doi:10.1016/j.jhevol.2004.07.004.
↑ (1993) “Gender differences in strength and muscle fiber characteristics”,European Journal of Applied Physiology and Occupational Physiology66 (3),p. 254–262.doi:10.1007/BF00235103. 206772211.
↑ (2017) “Sex Differences in Body Composition”,Sex and Gender Factors Affecting Metabolic Homeostasis, Diabetes and Obesity, Advances in Experimental Medicine and Biology 1043. Springer International Publishing, p. 9–27.doi:10.1007/978-3-319-70178-3_2.ISBN 978-3-319-70177-6.
↑ (Septembro 2018) “Male versus female skin: What dermatologists and cosmeticians should know”,International Journal of Women's Dermatology4 (3),p. 122–130.doi:10.1016/j.ijwd.2018.03.002.
↑ (Julio 2006) “Dominance and the evolution of sexual dimorphism in human voice pitch.”,Evolution and Human Behavior27 (4),p. 283–296.doi:10.1016/j.evolhumbehav.2005.11.003. 32562654.
↑18,018,1David Leeming, Kreadomitoj de la mondo: enciklopedio, p. 11
↑Tiu ĉi koncepto estas fame esprimita en la aserto de la greka sofistoProtagoro ke "homo estas la mezuro de ĉio."
↑Ekzemple la greka poeto kielKsenofaneso rimarkis, ke homoj de malsamaj socioj dezajnis siajn diojn laŭ si mem, kaj li konjektis ke se leonoj aŭ brutaj havus dioj, ili estis en formo de leonoj aŭ virbovoj, respektive.
Goodman, M., Tagle, D., Fitch, D., Bailey, W., Czelusniak, J., Koop, B., Benson, P., Slightom, J. (1990). Primate evolution at the DNA level and a classification of hominoids. Journal of Molecular Evolution 30(3): 260–266.
Lewin, R. (2005). Human Evolution, an illustrated introduction, Blackwell Publishing (5a eld.),ISBN 1-4051-0378-7.
Reich, David (2018). Who We Are And How We Got Here – Ancient DNA and the New Science of the Human Past. Pantheon Books.ISBN 978-1101870327.
Friedemann Schrenk: Die Frühzeit des Menschen. Der Weg zum Homo sapiens (= C.H.Beck Wissen). 5., vollständig neubearbeitete und ergänzte Auflage. C.H. Beck, München 2008,ISBN 978-3-406-57703-1.
Szentágothai János, Réthelyi Miklós: Funkcionális anatómia. 8. átd. bőv. kiad., Medicina Könyvkiadó, Budapest, 2002.ISBN 963-242-564-2
.jpg)
.jpg)
_(14077941981).jpg)
_2.jpg)
