Deklaracio de Homaj Rajtoj, art. 1: Todos los seres humanos nacen libres e iguales en dignidad y derechos y, dotados como están de razón y conciencia, deben comportarse fraternalmente los unos con los otros.
La hispana plej similas al laportugala kaj lakataluna: dum la portugala estas la latinida lingvo de okcidentaIberio, kaj la kataluna tiu de orienta Iberio, la hispana estas tiu de la mezo, precipe deKastilio, pro kio ĝi nomiĝis origine kaj nuntempe ankoraŭ nomiĝas "kastilia".
Akademio nomataReal Academia Española (Reĝa Akademio Hispana) registras kaj gvidetas la evoluon de la lingvo, celante la interkomprenon de hispanparolantoj tutmonde.
Mapo pri la lingvoj parolataj sur laIbera duoninsulo: la hispana bildigita helverda[1]
Oni nomas la komencan fazon de la hispana "kastilia lingvo", kiu devenas de la latinavulgara de la jaroj 500–1000, t.e. la jarcentoj post la disfalo de laOkcidenta Romia Imperio,kiam la latina de la nuna Iberio fariĝis izolita deFrancio kajItalio. La origina lando de la hispana lingvo (norda Kastilio kajRioĥo) havissubtavoloneŭskan. Tial kelkaj studantoj resumas, ke la hispana lingvo estas la vulgara latina tia, kiel ĝin paroliseŭskoj. La unuaj skribaj atestoj de la kastilia estasglosoj en latinaj religiaj tekstoj manskribitaj ĉe monaĥejo enSan Millán de la Cogolla en la10-a jarcento. La potenco de Kastilio, kiu postReconquista restis la plej granda regno enIberio, kaŭzis, ke ties lingvo estis favorata de kleraj hispanoj, anstataŭ lagalega, la kataluna, la eŭska kaj aliaj iberiaj lingvoj.
En1492 laKatolikaj Gereĝoj komisiisAntonion de Nebrija verki la unuan gramatikon, por fiksi la uzon, kaj por instrui la novajn subulojn de la hispaniaj gereĝoj.
Inter la16-a jarcento kaj la18-a jarcento, per la kresko de la hispana imperio, la hispana estis disvastigita alAmeriko. La hispana de Ameriko devenasplejparte de suda Hispanio, ne de la madrida variaĵo, tial ili evoluis malsame(precipe en prononco), sed malgraŭ tio, la klera lingvo estas rekoneble la samadeTierra del Fuego ĝis Madrido.
DumRenesanco, la hispanaj artistoj, diplomatoj kaj militistoj riĉigis la lingvon per vortojitalaj, francaj kajklasiklatinaj. La koloniistoj en Ameriko devis adapti aŭ preni vortojn por nomi amerikaĵojn.
La baza vortoprovizo devenas de la latina vulgara, sed ĝi estas modifita de jarcentoj da sonŝanĝoj.
Ĝi estas latin-devena kaj konsistas el 27 literoj, 26 komunaj alangla-askia alfabeto plus la supersignita literoñ (majuskle,Ñ), kaj 3digrafoj:ch,ll kaj "rr" .
a, b, c, ch, d, e, f, g, h, i, j, k, l, ll, m, n, ñ, o, p, q, r, s, t, u, v, w, x, y, z.
Nomoj de la literoj/digrafoj, laŭ hispana lingvo:a, be, ce, che, de, e, efe, ge, hache, i, jota, ka, ele, elle (ele doble), eme, ene, eñe, o, pe, ku, erre, ese, te, u, uve (be baja), uve doble, equis, i griega (ye), zeta.
Ekde1803 ladigrafojch,ll, estis konsiderataj apartaj literoj. Ekde1994digrafoj estas konsiderataj, nur el liter-ordiga vidpunkto, kiel simplaj duliteraj kombinoj.[2] Tamen, ili konservas sian kategorion kiel simboloj de la alfabeto.
Ankaŭ la vortaroj spegulas tiun fakton, tiel ke malnovaj vortaroj havas apartajn ĉapitrojn porch kajll, sed tiuj vortaroj eldonitaj ekde 1994 ne plu havas tiujn ĉapitrojn. La ŝanĝon faciligis la fakto, ke en la hispana ne ekzistas vortoj, en kiuj la kombinojnc-h aŭl-l oni prononcas aparte, male al lakataluna lingvo, kiu skribe kaj prononce distingas interll kajl·l.
La kombinoqu estas konsiderebla digrafo, ĉarq neniam aperas antaŭ alia litero olu; sed en vortaroj la koncerna sekcio estas titolata nur perq.
Vokaloj povas esti supersignitaj perdekstra korno:á, Á, é, É, í, Í ó, Ó, ú, Ú; kaj krome literou pertremao:ü, Ü.
Kornoj havas implicon nur en la akcento ene de la vorto (vd.korespondan sekcion) kaj kiel leksika identigilo; sed ili ne ŝanĝas la prononcon de la vokaloj.Tremao signas unu specialan ortografian okazon. Do, supersignitaj vokaloj ne apartenas al alfabeto kiel apartaj simboloj.
En la hispana lingvo, la komenco de kri-frazoj kaj demando-frazoj estas signita per respektive speciala simbolo, kiu reprezentas 180-gradan rotacion de la normala ferma simbolo:
Kri-aperta simbolo:¡, (U+161),¡pero qué has hecho!
Demand-aperta simbolo:¿, (U+191),¿Dónde he dejado las llaves?
q nur konsistigas ladigrafonqu, en la kombinojque,qui. Ekz.: "requesón", "arquitectura". Ĝi neniam aperas senpere, krom en fremdaj nomoj.
En normala teksto, kie normalaj reguloj de interpunkcio aplikeblas, se majuskligota simbolo estasdigrafo, oni majuskligunur la unuan literon de ladigrafo. Ekz.:Chimenea,Llama,Quemadura.
z aperas antaŭ la vokaloja, o, u kaj antaŭ konsonantoj. Do, la grupojze,zi estas ege esceptaj (kurioze, la propra nomo de la litero estas unu tia escepto); ofte esceptoj venas el vortoj pruntitaj el aliaj lingvoj.
n povas aperi antaŭ kiu ajn konsonanto kromp kajb, kie nepre estum. Ekz. "empezar". Tio implicas, ke en kunmetitaj vortoj,n ŝanĝiĝas alm se ĝia loko estas antaŭp, b. Ekzemple "tentempié" (el "tente en pié").
En kunmetitaj vortoj, simplar duobliĝas se ĝi falas inter du vokaloj. Ekz.: "costarricense" (el "CostaRica").
Tremaau (ü) aperas nur en la grupojgüe,güi por signi keu efektive prononciĝas (vd.korespondan sekcion). Ekz.: "cigüeña".
Korno super vokalo de unusilaba vorto montras alian signifon al senkorna vorto. Ekzemploj:
La hispana lingvo estas fonetika lingvo, en la senco ke ĝia prononco povas esti instruata kiel prononco de individuaj literoj, kun ties esceptoj, algluitaj en vortoj.
Lafonemoj de la hispana lingvo povas esti sufiĉe bone reprezentataj per esperantaj fonemoj, krom du-tri esceptoj. Tial, en la jena priskribo estas evitataj oftaj aludoj alInternacia Fonetika Alfabeto.
Vokalaj sonoj estas reprezentataj per literoj:a, e, i, o, u, kiuj havas saman norman prononcon al esperantaj vokaloj, krom la okazoj kiami, udiftongiĝas.
Krome, izolita aŭ interkonsonanta literoy prononciĝas kiel esperantai.
Ekzistas nenormaj variantoj en regionoj kie la hispana kunvivas kun aliaj lingvoj kun pli komplikaj vokalaj sistemoj (ekz., lakataluna).
Antaŭa, o, u kaj antaŭ aliaj konsonantoj ĝi egalas al esperantak. Ekz.casa [ka-sa],actitud [ak-ti-tud']. EnGalegio, pro influo de lagalega lingvo,c antaŭ konsonanto ne prononciĝas.
Ĉiam trema, sed kun nuanca forto en la tremeco, laŭ jenaj konsideroj.
Inter vokaloj, ĝi prononciĝas milde, unu-treme, kielitalar.IFA-simbolo: ɾ. Ekz.:pero [pe-ɾo].
Komence de vorto, antaŭ aŭ post konsonanto, kaj fine de vorto, ĝi prononciĝas forte, plur-treme, (samkiel prononcasr-onJoMo).IFA-simbolo: r. Ekzemploj:
recuerdo [re-kŭer-do].
amor [a-mor']
trampa [tram-pa]
EnKubo, eblas foje aŭdil-sonon surogate al trema sono. Ekz:recuerdo [le-kŭel-do].
Homoj kun langa handikapo, tia ke ili ne kapablas tremigi, surogatigas tremadon per unu el tiuj sonoj:l,d,kartava (franca)r,ŭ.
En transskribo de hispanaj vortoj al Esperanto, oni ofte preteratentas la nuancon pri trem-forteco, ĉar kiaspeca tremado validas por esperantar[3]. Do, hispana literor kutime konserviĝas en Esperantaj transskriboj tiel, sen nuancigo.
En kelkaj regionoj de Sudameriko kaj deHispanio (Manĉo estas bona ekzemplo),s antaŭk-sono prononciĝas kielĥ aŭh. Ekz.:pescado [peĥ-ka-do] aŭ [peh-ka-do].
Pro influo de apudaj voĉaj fonemoj, ĝia sono povas fariĝi ankaŭ voĉa, doz. Ekz.:rasgo [raz-go].
La pra-prononco de tiu litero estis egala al esperantav, do frikativa. En regionoj kie la hispana kunvivas kun lingvoj posedantaj ankoraŭ tiun fonemon (ekz. variantoj de lakataluna), eblas aŭdi tian prononcon. Tamen, tia prononco en nur-hispana parolanto estas ofte rigardata kiel afekta. Ekz.:vivo [vi-vo].
Normale ĝi prononciĝas kiel la kombinoks. Ekz.:explosión [eks-plo-sjon'].
Ennavatla-devenaj vortoj, kiel esperantaĥ. Ekz.:México [me'-ĥi-ko]. La komento pri laŭregiona mildeco deprononco dej, aplikeblas ankaŭ en tiu ĉi okazo.
En malnovaj skribaĵoj eblas trovi vortojn kunx, kiuj nuntempe skribiĝas perj. Do, en tia okazo, la prononco estas ankaŭ kielĥ. Ekz.:Don Quixote (nuntempeDon Quijote) [don ki-ĥo-te].
Laŭnorme, ĝia sono egalas al tiu de konsonantay, do, proksima al esperanta j. Ekz.:ardilla [ar-di-ja].
En nordaKastilio kaj enEŭskio eblas aŭdi originalan pra-prononcon, proksiman al kombinogl en laitala vortogli. Ĝi povas esti proksimume reprezentata de esperanta kombinolj. Ekz.:ardilla [ar-di-lja].
En kelkaj regionoj deArgentino kajUrugvajo, oni prononcas ĝin multe pli frikative, kun sono pli simila al esperantaĵ. Ekz.:ardilla [ar-di-ĵa].
Ĉiam aperas inter du vokaloj, kaj reprezentas sonon egalan al fortar, pridiskutitan en laartikolo prir. Ekz.:perro [pe-ro]. Konsideru ke la diferenco interpero (sed) kajperro (hundo), falas sur tiu malsama trem-forteco inter ambaŭr-sonoj.
La ceteraj konsideroj prir-sonoj en lakoncerna artikolo aplikeblas ankaŭ al tiu ĉi.
Kiel en Esperanto, ĉiu vokalo signas la kernon de unu aparta silabo. Krom se enestas neakcentitaj malfortaj vokaloji, u apud aliaj vokaloj; tiam, la koresponda malforta vokalo, perdiftongiĝo, algluiĝas al la silabo de la najbara vokalo. Ekzemplo:
"periodista" [pe-rjo-dis-ta]; el 5 originalaj vokaloj, 2 kuniĝas endiftongo, el kio rezultas entuto da 4 silaboj.
La akcento falas sur la silabon signitan de lakorno. Ekzemploj:
café (2 vokaloj = 2 silaboj) [ka-fe]
álbum (2 vokaloj = 2 silaboj) [al-bum]
estrépito (4 vokaloj = 4 silaboj) [es-tre-pi-to]
Se lakorno falas sur malfortan vokalon (i, u) de ebla diftongo, la diftongo rompiĝas kaj la silabo enhavanta la malfortan vokalon portas la akcenton. Ekzemploj
Notu, ke la senkorna alternativo estas unusilaba, pro efektiviĝo de la diftongo:pais [pajs] (tamen tiu vorto ne vere ekzistas).
Unusilabaj vortoj kunkorno (kiu ne rompas diftongon)nek prononciĝas kun aparta emfazo,nek ŝanĝiĝas iel ajn ĝia prononco. En tiaj okazoj,korno signas alian signifon (vd.sekcion pri ortografio).
Plursilabaj vortoj kun superfluakorno,nek prononciĝas kun aparta emfazo,nek ŝanĝiĝas iel ajn ĝia prononco. En tiaj okazoj,korno montras alian gramatikan rolon de la vorto. Ekzemplo:
esta kajésta prononciĝas same: [es-ta]; do, ŝajne lakorno de la dua vorto superfluas; tamen ĝi montras ke la dua vorto rolas kiel pronomo (la unua estas demonstrativa adjektivo).
La hispana estas fleksia lingvofanda, alivorte,fleksio estas preferata indikilo pri la rilatoj inter la elementoj de frazo. Ĝi tamen ankaŭ multe uzasprepoziciojn por montri la rolon de substantivaj frazeroj. Laŭ la markadosistemo por la argumentoj de transitivaj kaj netransitivaj verboj, ĝi klasifikiĝas kielakuzativa lingvo.
En substantivaj frazerojnombro (ununombra aŭ plurnombra) kajgenro (vireca aŭ ineca) estas devige esprimataj; adjektivoj alprenas variajn finaĵojn kajartikoloj ankaŭ varias sian radikformon por akordi kun la koncerna substantivo. Personaj pronomoj distingas nombrojn,kazojn, kaj en la tria persono genrojn. Verboj akordas kun la subjekto je nombro kaj persono, kaj krome distingastempojn (pasintan, nuntempan, venontan),modojn (indikativan, subjunktivan, kondicionalan, ordonan), kajaspektojn (perfektivan kajimperfektivan, nur distingatajn en la pasinta tempo). Per plurvortaj kombinoj ankaŭ eblas esprimi la perfektan kaj progresan aspektojn kaj la pasivanvoĉon. Ĉe duapersonaj pronomoj kaj verboj esprimiĝasci-vi-distingo, sed per rimedoj, kiujrimarkinde varias laŭ dialekto.
Hispanaj vortoj formiĝas elradikoj, al kiuj oni aldonasfleksiajnmorfemojn kaj ĉiuspecajnderivajn aŭ sentesprimajnafiksojn; precipa ekzemplo de ĉi-lastaj estas la abunda kaj karaktera uzo de diminutivajsufiksoj, ofte laŭ loke specifaj manieroj. Sufiksado uziĝas kaj por derivado kaj por fleksio, sed prefiksado nur estas deriva, neniam fleksia. Iuj morfologiaj distingoj fariĝas nur supersegmente per vario de la akcento:
La baza plej ofta ordo en frazo kundifinitaj subjekto kaj objekto, kvankam parte variebla laŭ pragmatikaj faktoroj, estasSubjekto Verbo Objekto. Absolutaj ordreguloj validas preskaŭ nur ĉe enklizaĵoj, neaj vortoj, kaj elementoj defunkciaj kategorioj.
Instituto Cervantes estas komisiita de hispana registaro instrui la lingvon tutmonde. La raporto "El español, una lengua viva" - la hispana lingvo, vivanta lingvo (2015) de la Instituto Cervantes estimas ke estas 559 milionoj da hispanparolantoj tutmonde. Inter la fontoj cititaj en la raporto estas la Usona Censa Oficejo, kiu taksas, ke Usono havos 138 milionojn da hispanparolantoj antaŭ 2050, farante ĝin la plej granda hispanlingva nacio surtere, kun la hispana kiel gepatra lingvo de preskaŭ triono de ĝiaj civitanoj[4].
Oficiala lingvo
Grava neoficiala lingvo
Oficiala apud alia(j) lingvo(j)
Dialektoj de la hispana parolataj en Argentino laŭ Berta Elena Vidal de Battini.[5]
Estas diversaj kriterioj por diferencigi ladialektojn de la hispana. Unuavice oni povas paroli pri la interferoj kiuj okazas en la areoj de la norda Hispanio kie oni parolas ankaŭ aliajn lingvojn kiaj lagalega,eŭska,kataluna kaj aliaj; tio okazas ankaŭ en areoj kie jam oni ne parolas tiajn lingvojn, sed iam oni parolis ilin aŭ la influo venis al apartaj regionoj: temas ĉefe pri distingoj rilate alfonetiko kaj modulado. Duavice en Hispanio estas klaraj dialektoj en la suda Hispanio, nome laandaluza kaj lakanaria (ĉefe kun fonetikaj apartaj trajtoj), dum oni parolas pri transiraj parolmanieroj enEkstremaduro kajMurcio. Trialoke enAsturio kajAragono oni parolas reston de iamaj lingvojleona kajaragona respektive; kelkaj pridubas ĉu tiuj parolmanieroj estas dialektoj aŭ ankoraŭ veraj lingvoj apartaj. Kvaraloke la situacio enAmeriko estas multe pli komplika kaj plej ofte oni konsideras almenaŭ kvar zonojn:
La malsamoj inter esperantaj kaj hispanaj parencaĵoj plejparte sekvas lasonŝanĝon inter la latina, kies vortoj estas preferataj de Esperanto, kaj la hispana.
Lalatina ne havas la sonojn [ĵ], [h], kaj [ŝ], kiuj plejparte eniris en Esperanton tra la franca (kaj la angla). Tial la malsamo inter vorto hispana kaj Esperanta, ofte spegulas la malsamon inter la hispana kaj la franca – ekzemple,
En la libroLa arto labori kune – Festlibro por Humphrey Tonkin norvega esperantistoOtto Prytz en sia artikoloSistemo de sufiksoj en etnolingvoj kaj en Esperanto. Similaĵoj kaj diferencoj analizas la funkciadon desufiksoj en Esperanto;[6] por tio sinjoro Prytz komparas tion kun la sistemo en la hispana lingvo aldonante ekzemplojn de aliaj etnolingvoj. Dekomence li skize difinas la necesajn konceptojn devorto, gramatika finaĵo,radiko, radikaĵo,prefikso, sufikso kaj afikso. Sufiksoj en etnolingvo povas esti derivaj (kiuj "modifas la signifon de la radikaĵo kaj eĉ povas pasigi la vorton al alia vortklaso" kaj taksaj;[7] kelkaj povas esti kaj kaj. Ĉe kelkaj derivaj estas ofta ŝanĝo de genro (en hispana adjektoj kaj aĵ-nomoj havas genron). Kelkaj derivitaj vortoj leksikiĝas kaj tiel "[E]n ju pli da leksikiĝintaj unuoj partoprenas unu sama sufikso, des malpli produktiva ĝi fariĝas."[8] En Esperanto sufiksoj povas aperi kiel radikoj, havas signifon tre bone difinitan kaj kovras po unu saman signifoparcelon. Tiel la uzo estas diferenca: Esperantaj derivaĵoj estas pli unusencaj, oni devas elekti pli precizan esprimon kaj la derivado estas pli multe uzata.
↑Vidal de Battini, Berta (1964):El español de la Argentina: estudio destinado a los maestros de las escuelas primarias, maparo de María Teresa Grondona. Buenos Aires: Consejo Nacional de Educación.
↑Otto Prytz,Sistemo de sufiksoj en etnolingvoj kaj en Esperanto. Similaĵoj kaj diferencoj, En: La arto labori kune – Festlibro por Humphrey Tonkin, Roterdamo, 2010, UEA (ISBN 978-92-9017-113-3) pp. 386-304.
