Eŭropo estas kun10 532 000 km² la dua malplej granda mondparto (pli malgranda estas jam soleOceanio), sed tre dense loĝata - en la jaro2016 ĝi havis742 452 000 loĝantojn. Oni parolas ĉi tie per 209 diversajlingvoj el 6 lingvaj familioj; sed absoluta plimulto de parolantoj uzas lahindoeŭropajn lingvojn. Historie kaj kulture Eŭropo havis principan influon al la monda civilizo kaj al la monda historio.
La nomo "Eŭropo" devenas de lagrekaΕὐρώπη.Eurṓpē estas konsiderata plej ofte kunmetaĵo el la malnova grekaεὐρύς,eurýs, "fora" kajὄψ,óps, "vido", "vizaĝo", doEurṓpē, "lavirino kun fora vido".
Laŭ la grekamito,Eŭropa estis la nomo defenica reĝidino, kiunZeŭso virbova forkaptis kaj naĝe veturigis alKreto, kie li tentis ŝin. Laŭ iuj etimologoj[1] la nomo devenis deŝemida lingvo kaj estis poste grekigita, ekzemple el lafenica lingvoerob, "malhela", "vespero"; tial eble ankaŭ lagermana"Abendland", vesperlando, kiu signifasokcidenton.
Arbitraj limoj de moderna Eŭropo
Eŭropo
Aziaj teritorioj de landoj, kies parto estas en Eŭropo
Geografie ne en Eŭropo, sed rigarditaj kiel Eŭropaj laŭ iliaj historio kaj kulturo
Lanaturajlimoj inter Eŭropo kaj Azio estas neprecizaj. Nenia maro nete distranĉasEŭrazion, kiel klare estas mara apartigo inter Ameriko kaj Afriko aŭ inter Ameriko kaj Azio.
La orienta limo de Eŭropo kunAzio ne estas facile rekonebla geografia aŭ geologia limo. Tial la "limoj de Eŭropo" estas socia konsento."Eŭropo ne estas loko, sed ideo." dirisBernard-Henri Lévy. Sekve oni uzos la difinon deStrahlenberg, laŭ kiu la montaro kaj la riveroUralo estas la orienta limo de Eŭropo. Inter laKaspia Maro kaj laNigra Maro la limo troviĝas norde de laKaŭkazo. Laŭ tiu arbitra limo inter laNigra kajKaspia Maroj,Kartvelio kajAzerbajĝano per siaj norda landopartoj troviĝas en Eŭropo, dumArmenio situas plene sude de la imagita linio kaj sekve plene konsideratas parto de Azio.
Entute Eŭropo havas areon de ĉirkaŭ 10,5 milionoj da km² kaj estas tiel postAŭstralio la due plej malgranda kontinento. La plej norda punkto de la eŭropa kontinento situas sur la duoninsuloNordkinn enNorvegio, la plej suda estasPunta de Tarifa enHispanio, la plej okcidentaCabo da Roca enPortugalio. De nordo al sudo Eŭropo longas 3.800 km kaj de okcidento al oriento 6.000 km.
Pro pli ol 700 milionoj da loĝantoj, Eŭropo estas unu el la plej loĝataj partoj de la tero. La mezaloĝdenso estas ĉirkaŭ 65 loĝantoj/km². Ĉefe en okcidenta, meza kaj suda Eŭropo la loĝdenso estas alta, dume al nordo kaj oriento ĝi malaltiĝas. Konstanta almigrado kompensas naturan perdon de loĝantoj pro malaltigo de fekundeco.
Laurala lingvaro estas la dua plej granda lingvaro de Eŭropo. Ĝi dividiĝas en lasamojedaj, kiujn parolas kelkaj miloj da homoj en la plej nordorienta parto de Eŭropo, kaj lafinn-ugraj lingvoj.Al tiuj lastaj apartenas ĉefe lafinna, lahungara, laestona, lasamea, parolata enSameio, kaj kelkaj lingvoj de malplimultoj, ĉefe enRusio.
En la eŭropa parto deTurkio, kaj laturka kaj unutjurka lingvo estas oficialaj lingvoj. Aliaj tjurkaj lingvoj troveblas en orienta kaj sudorienta Eŭropo, kiel ekzemple lagagaŭza kaj latatara.
Pro lakalmuka, parolata je la orienta limo de la kontinento, ankaŭ reprezentanto de lamongola lingvaro estas uzata en Eŭropo.
Inter 35 kaj 53 milionoj da eŭropanoj, t.e. ĝis 8 % estasislamanoj. La plej multaj islamanoj loĝas en la eŭropaj partoj de Rusio (25 milionoj), sed ankaŭ en la eŭropa parto deTurkio (5,9 milionoj),Bosnio kaj Hercegovino (2,2 milionoj),Albanio (1,4–2,5 milionoj[3]). Islamanaj enmigrantoj kaj ties posteuloj loĝas enFrancio (5,5 milionoj),Germanio (pli ol 4 milionoj),Britio (1,5 milionoj) kajItalio (1 miliono).
Malpli ol 1 procento de la eŭropaj loĝantoj estasjudoj (apenaŭ 2 milionoj). Aliaj religioj kielhinduismo,budhismo, ktp. reprezentas same malpli ol 1 %.
Ĉirkaŭ 17 % de la eŭropanoj estas senreligiaj, ĉefe enEstonio,Ĉeĥio,Nederlando,Rusio kaj la eksa Orient-Germanio, krome multaj urbanoj, kiuj ne aperas en statistikoj pro manko de definitivaj koncernaj studoj. La nura aparteno al religio malmulton indikas pri religieco en iu lando. Laŭ laEuropean Values Study ĉirkaŭ triono de la eŭropanoj taksas sin nereligiaj, dum 5 % konsideras sin konvinkitajateistoj.
En ĉiuj eŭropaj ŝtatoj irado allernejo estas deviga, aŭ almenaŭ edukado de la 6-a aŭ 7-a vivojaro ĝis la 15-a aŭ 16-a.
Edukado enbaza lernejo daŭras en la plimultaj landoj kvar ĝis kvin jarojn, en iuj ankaŭ sep aŭ ok. Sekvas pli ofte kelkaj jaroj enmeza lernejo, kiu povas esti diverstipa. La nombro deanalfabetoj estas en preskaŭ ĉiuj landoj pro diversaj helpoj al la edukadsistemo tre malalta. En multaj landoj ekzistas ankaŭ famajaltlernejoj kajuniversitatoj, kiuj plenumas tre fortan influon sur lasocio.
La historio de la urboj de Eŭropo multe ŝanĝiĝis laŭlonge de la jarcentoj. EbleRomo antaŭ ĉirkaŭ du jarmiloj estis la granda metropolo, sed poste ruiniĝis, dum por la unuaj jarcentoj de la posta jarmilo enAl-AndalusKordovo iĝis novametropolo en la kontinento konkurence kun la bizancaKonstantinopolo. Pro diversaj militoj la metropoleco transiris al diversaj urboj en pli norda Eŭropo, nomeParizo kaj posteLondono. Tamen tiu tempeLisbono estis unu el la unuaj kosmopolitajmetropoloj de la mondo, ĉar dum la epoko deimperiismo ĝi estis centro de grandakolonia imperio. En diversaj epokoj ankaŭ Berlino, Vieno,Sankt-Peterburgo kaj aliaj urboj metropoliĝis.
En1950 kvar urboj de la nunaEŭropa Unio estis inter la 20 plej grandaj en la mondo. De tiam eŭropaj urboj apenaŭ kreskas, kaj eĉ perdas loĝantojn. Tiuj kvar eŭropaj urboj estisLondono en dua loko postNovjorko,Parizo, en kvara loko, tuj postTokio,Milano en la 13-a loko kaj fineNapolo en la 19-a.
Tamen en la dua duono de la20-a jarcento urboj en ceteraj partoj de la mondo pli rapide kreskis, ĉefe en evoluiĝantaj landoj, kielMeksikurbo,Manilo aŭSan-Paŭlo, kaj nun staras je komenco de la vico laŭ loĝantaro.
Escepte deBelorusio kajVatikanurbo ĉiuj eŭropaj landoj estas anoj deKonsilio de Eŭropo. La plej signifa politika grupiĝo de la nuntempa Eŭropo estas posteEŭropa Unio unuiganta 27 eŭropajn landojn kajKipron, kiu estas geografie almembrigata plejparte al Azio, politike, historie kaj kulture poste prefere al Eŭropo.
Eŭropo 1000Regionegoj de EŭropoMembroj en eŭropaj organizaĵojEŭropa monumento sur la germana-franca limo ĉeÜberherrn,Sarlando
Meze de la20-a jarcento estis kreita laKonsilio de Eŭropo kiel unua komuna eŭropa institucio. Ĝi nombris post fino de la orienta-okcidenta konflikto 47 ŝtatojn.
El militista vidpunkto laNATO estas gravega en Eŭropo. Ĝi fondiĝis en1949 pro la kreskantaj diferencoj inter la okcidentajaliancanoj kajSovetunio post la fino de laDua Mondmilito en1949. Krom la 23 eŭropaj membroj, ankaŭUsono,Kanado kajTurkio estas anoj de la NATO.
Kvankam nek ĉiuj el la eŭropaj landoj estas membroj de la Eŭropa Unio nek de la aliaj eŭropuniaj institucioj, certe tiaj entoj konstituas la plej gravajn demarŝojn en la integrigo de la politika kaj ekonomia funkciado de la kontinento. Eĉ tiuj landoj kiuj estas for de tiuj institucioj iel rilatas al tiuj.
Laŭ latraktato de Lisbono de la jaro2007, oni ŝanĝis la oficon de laprezidanto de la Eŭropa Konsilio. Antaŭe li estis unu el la membroŝtatestroj dum sesmonata oficperiodo. Ekde fine de2009 li estas elektita de laEŭropa Konsilio por oficdaŭro de du jaroj kaj duono. Ne necesas elektiĝo aŭ konfirmo de laEŭropa Parlamento. La prezidanto estas reelektebla nur unu fojon.
En la 19-a jarcento oni efektivigis la unuan modernan integrigon de laekonomio de pluraj eŭropaj ŝtatoj per laGermana Doganunio. Nuntempe, deknaŭ eŭropajŝtatoj havas la samanvaluton, nome laEŭro (€).
LaEŭropa Unio estas la dua plej granda ekonomio en la mondo laŭ pograndaj kriterioj (postUsono) kaj laŭ la akirpova pareco aŭ PPP laŭ anglalingva siglo (postĈinio). LaMalneta enlanda produkto de la Eŭropa Unio estis ĉirkaŭkalkiulita en 18.8 bilionoj da usonaj dolaroj (ĝenerale) en 2018,[6] reprezentante ~22% el la tutmonda ekonomio (Ĝenerala tutmonda MEP).[7]
Laeŭro, uzata de 19 el ties 28 membroj, estas la dua plej grandarezerva valuto same kiel la dua plej komerca valuto en la mondo post laUsona dolaro.[8][9][10] La eŭro estas la oficiala valuto en 25 landoj, nome en laEŭrozono kaj en ses aliaj landoj de Eŭropo, ĉu oficiale aŭde facto.
Nek laEŭropa Unio nek laeŭro reprezentas la tuton de la kontinento. Estas diversaj landoj kaj areoj kiuj ne estas inkluditaj en tiuj konceptoj, kvankam ĉiuj el ili iel estas rilataj al tiuj. Areoj ĉirkaŭ Rusio kaj en Balkanio estas iom for el la kerno de la ekonomia funkciado de la Eŭropa Unio; same okazas ĉe kelkaj landoj el Skandinavio, en Svisio kaj enUnuiĝinta Reĝlando post laBriteliro, kvankam ĉiuj el ili forte rilatas al tio.
Kelkaj landoj adoptis oficiale komunan valuton "Eŭro" en la komencaj jaroj de la 21-a jarcento; aliaj ekuzis ĝinde facto, dum multaj aliaj plutenas siajn iamajn valutojn, ĉu ene de laEŭropa Unio ĉu ekstere.
La unuaj pruvoj pri ekzisto de homoj en Eŭropo troviĝas enSierra de Atapuerca enHispanio kaj estas 1,2 milionoj da jaroj aĝaj.[11]Ankoraŭ pli maljunaj fosilioj elKartvelio (ekster la nunaj limoj de Eŭropo) estas 1,8 milionoj da jaroj aĝaj kaj estas nomitajHomo georgicus (homo de Kartvelio). En nordalpa Eŭropo la unua trovaĵo estasHomo heidelbergensis (homo deHeidelberg), ĉirkaŭ 600.000 jaraĝa.Nur antaŭ ĉirkaŭ 40.000 jaroj alvenisHomo sapiens al Eŭropo kaj iom post iom anstataŭis laneandertalan homon.Komenciĝis en laneolitiko kaj labronzepoko longa historio de grandaj kulturaj kaj sciencaj esploroj en Eŭropo, unue ĉe laMediteraneo, poste en la nordo kaj la oriento.
Fine de la antikvo, la romia imperio neniiĝis en la okcidento, tamen pluekzistis oriente kielbizanca imperio ĝis1453. Tiam alvenis propopolmigradoj multaj, pli ofte ĝermanaj triboj (anglosaksoj,frankoj,gotoj, ktp.) en la okcidentan Eŭropon kaj kreis la bazon por estontaj nacioj (Anglio,Francio,Hispanio).
Ekde la komenco de la mezepokomisiistoj disvastigis kristanismon tra norda kaj orienta Eŭropoj, tiel, ke fine de la mezepoko la tuta Eŭropo estis kristanigita. En la okcidenta Eŭropo tamen estiĝis pro lainvestitura polemiko en la11-a jarcento disputoj inter imperiestro kajpapo. Same en diversaj jarcentoj oni organiziskrucmilitojn fare de kristanaj regnoj, teorie kontraŭ laetendo de Islamo kaj katolika defendo de religiaj lokoj deMezoriento, sed praktike ankaŭ kontraŭjudoj,grekoj, aliaj popoloj kaj kiel religi-politika mekanismo por la profito de la diversaj eŭropaj regantoj.
Dum larenesanco oni malkovris en la latinida okcidento denove la"scion de la antikvo", kio parte kaŭzis kulturan kreskon. Lareformacio disigis la okcidentan kristanan eklezion en la16-a jarcento (la disigo de laortodoksa eklezio okazis praktike jam en1054) enkatolikan kajprotestantan parton. Sekvis terure mortigaj religiaj militoj. De1618 ĝis1648 detruis latridekjara milito vastajn partojn de Mezeŭropo.
Ekde la15-a jarcento eŭropaj nacioj (ĉefeHispanio,Portugalio,Rusio,Nederlando,Francio kajBritio konstruiskoloniajn imperiojn kun kolonioj sur ĉiuj kontinentoj. Eŭropo estas la kontinento, kiu pleje influis la aliajn mondopartojn: per misioj, koloniismo,sklaveco, negoco kaj kulturo. Kompense okazis fruktodona reciproka interŝanĝo de produktoj kaj sciaroj inter eŭropaj kaj neeŭropaj landoj.
Surfactemperaturo de lagolfa marfluo en la okcidenta Nordatlantiko
Lakontinento situas ĉefe enmezaj latitudoj. Kompare al aliaj regionoj de sama geografia latitudo, Eŭropo havas relative varman klimaton pro lagolfa marfluo. La meza temperaturo deNapolo ekzemple estas 16°, kvankam tiu deNovjorko, kiu situas je la sama latitudo estas nur 12°.
Fluktuado de la temperaturo ene de la jaro estas en la plej granda parto de Eŭropo relative malgrandaj. Sekvas mildajn vintrojn malvarmetaj someroj. Nur en regionoj malproksimaj al la maro, kaj do de ties klimatekvilibra influo, la temperaturdiferencoj laŭsezonaj estas pli fortaj. En la plej granda parto de orienta Eŭropo laklimato estas, pro foreco de la maro, ĉefe kontinenta. Malvarmaj vintroj kaj varmegaj someroj regas en tiuj regionoj.
Pro laterrotacioventoj venas ĉefe el la okcidento. Ĉar en la marbordaj regionoj de okcidenta Eŭropo la ventoj venas ĉefe de laAtlantiko okazaspluvoj preskaŭ tutjare. En orienta kaj meza Eŭropoj la pluvkvanto estas kompare malalta, ĉar la marinfluo al tiuj regionoj estas tro malgranda. Ankaŭmontaroj influas la pluvokvanton forte. Tial partoj de la nordokcidentajAlpoj estas inter la plej pluvriĉaj regionoj en Eŭropo, dume centraj alpaj valoj estas relative sekaj. Tiukaze la Alpoj estas barilo al pluvfrontoj.
En regionoj proksime al laMediteraneo regas ĉefemediteranea klimato; tio estas sekaj kaj varmegaj someroj kaj mildaj malseketaj vintroj. Somere ventoj blovas ĉefe el la nordo, vintre okcidentaj ventoj alportas ofte pluvojn de laAtlantiko.
En la nordo de Eŭropo la klimato estasarkta, sed en la sudoriento, ĉe la riveroVolgo kontinenta kun varmegaj someroj kaj malmulte da pluvo. Tiel povas okazi, ke ankoraŭ estas neĝo enSameio, dume enSicilio oni plendas pri somera varmego, aŭ daŭre pluvadas sur laŜetlandaj Insuloj kaj regas plurjara sekeco en kelkaj areoj de plej orientaAndaluzio.
Pro jarmila utiligo la originala vegetaĵaro de la meza kaj mediteranea regionoj de Eŭropo estis detruita krom kelkaj restaĵoj. En norda Eŭropo troveblas en la arktatundro nurarbedoj,briofitoj kajlikenoj. Pli sude aldoniĝas enSkandinavio kaj nordaRusiotajgokunpiceoj,pinoj, kaj multajtorfejoj.
Foraj kuzoj el Eŭropo Plurlingva listo de eŭropaj regionoj (sube sur la paĝo), utila listo por trovi la nomon de regionoj ne listigitaj inter la landoj kaj lingvoj de la mondo.
↑Kaplan, Andreas M. (2014) European management and European business schools: Insights from the history of business schools, European Management Journal, 32(4), 529-534.
.svg)
.png)
.png)
