Biologia klasado (aŭ klasifikado) estas ordigado de laplantoj,bestoj kaj aliajvivuloj en grupojn. La biologia klasado temas kaj pri la klasigaj metodoj, kaj pri la klasigo mem, rezulto de tiuj metodoj. Lascienco de labiologia klasado estastaksonomio. La metodo klasika (aŭ tradicia) estis ĉefa ĝis la dua duono de la20-a jarcento, kaj ekde tiam oni ekuzis la metodonkladikan. La kladika klasigo nun anstataŭas iom post iom la klasikan.
En la sciencoj de la vivaj estaĵoj, la scienca klasigado de laspecioj (kio estas nomebla ankaŭ kiel «biologia klasigo») korespondas alsistematiko, kiu estas la metodo aŭ aro de metodoj por klasigi la vivajn estaĵojn, kaj al lataksonomio, kiu estas la klasigon mem, rezulta el la apliko de la metodo. La metodoj de la klasigo nomata klasika aŭ tradicia estis hegemoniaj ĝis la dua duono de la20-a jarcento, markita per la apero, en1950,[1] de lafilogenetika nomenklaturo aŭkladismo.
La terminoj koncernataj de la diferencaj klasigoj ne profitas el difino unuanime akceptita, ĉar ĉiu scienca verko, ĉiu vortaro kaj, por tiel diri, ĉiu aŭtoro havanta la sian. Kiel verkis Small (1989):[2] «La ironio estas konstati ke la fakuloj pri klasigo biologia ne atingis havigi sisteman klarigon de klara nomenklaturo en la interno de sia propra kampo de aktiveco kaj de ties komponantoj […].»[3]
Romia kopio enmarmoro de grekabronzaĵo:busto de Aristotelo fare deLisipo, ĉ. 330 a.K. Laalabastramantelo estas modernepoka.Aristotelo publikigis la unuan sciatan klasifikon de ĉio ajn ekzistanta, aŭ "estaĵo".
Aktualaj sistemoj por klasifiki vivantajn estaĵojn devenas de la pensoj de lagreka filozofoAristotelo, kiu eldonis en siametafizikaj kajlogikaj verkoj la unuan sciatan klasifikon de ĉio ajn ekzistanta, aŭ "estaĵo". Ĉi tiu estas la plano kiu estigis modernajn vortojn kielsubstanco,specio kajgenro, kiujn retenis en modifita formoKarolo Lineo.
La filozofia klasifiko estas resume tiel ĉi: Unuagrada "substanco" estas la individua estaĵo; ekzemple, Petro, Paŭlo, ktp. Duagrada substanco estas tio, kion oni povas konvene aŭ tipe diri pri klaso de unuagradaj substancoj; ekzemple, homo Petro, Paŭlo, ktp. La karakterizaĵo devas ne esti simple en io individua; ekzemple, gramatika kapablo. Gramatika kapablo ellasas la plimulton de Petro do ne estas karakteriza de li. Simile homo (la tuta homaro) ne estas en Petro; iom, li estas enhomo.
Specio estas la duaranga substanco kiu estas plej karakterizita de siaj individuoj. La plej karakteriza afero kiun oni povas diri pri Petro estas tio, ke Petro estas homo. Identeco estas postulata: "homo" egalas al ĉiuj ĝiaj individuoj kaj nur tiuj individuoj. Membroj de specio malsamas sole laŭ nombro sed estas tute la sama tipo.
Genro estas duaranga substanco malpli karakteriza de kaj pli ĝenerala ol la specio; ekzemple, homo estasbesto. Ne ĉiuj bestoj estas homoj. Klare, genro enhavas speciojn. Ne havas limon la nombro de Aristotelaj genroj kiuj povus esti trovitaj kiel enhavantaj la specion. Aristotelo ne strukturis la genrojn enfilumojn, klasojn, ktp., kiel faras la Linnaea klasifiko.
La duaranga substanco kiu distingas iun specion de alia ene de genro estas la specifa diferenco. Homo estas komprenebla kiel la sumo de specifaj diferencoj (la "differentiae" de biologio) en ĉiam malpli ĝeneralaj kategorioj. Ĉi tiu sumo estas la difino; ekzemple, homo estas viva, sentkapabla, racia substanco. La plej karakteriza difino enhavas la specion kaj la sekvan plej ĝeneralan genron: homo estas racia besto. Difino estas tiele bazita sur la unueca problemo: la specio estas nur unu sed havas multajn diferencojn.
La plej supraj genroj estas la kategorioj. Estas dek: unu de substanco kaj naŭ de "akcidentoj", universalaj trajtoj kiuj devas esti "en" substanco. Substancoj ekzistas aparte; akcidentoj nur estas en ili:kvanto,kvalito, ktp. Mankas pli alta kategorio, "estaĵo", pro la sekva problemo, kiu nur estis solvita en laMezepoko fare deTomaso la Akvinano: specifa diferenco ne karakterizas sian genron. Se homo estas racia besto, tiamracio ne estas trajto de bestoj. Tial substanco ne povas esti speco de estaĵo ĉar ĝi ne povas havi specifan diferencon, kiu devus esti neestado.
La problemo pri estado okupis la atenton de kleruloj dum la Mezepoko. La solvo de Tomaso, nomita laanalogio de estado, establis la kampon deontologio, kiu multe diskonigiĝis kaj ankaŭ distingis interfilozofio kaj eksperimenta scienco. Tiu lasta estiĝis en laRenesanco el praktika tekniko. Lineo, kiu estis klasika klerulo, kombinis la du sur la sojlo de la granda novklasikista reviviĝo iam nomata laEpoko de Klerismo.
La kontribuoj fare deDarvino al la biologiaj sciencoj ŝanĝis klare la manieron konsideri la klasigojn de la diversaj taksonoj.
Je la fina parto de la18-a jarcento, estiĝis la ideo ke Linea taksonomio transformiĝas en specon de arboformadiagramo de la besta kaj planta regnoj. Tio okazis antaŭ la publikigo deLa origino de specioj, nome la ĉefverko deCharles Darwin. Inter la fruaj verkoj kiuj esploris la ideojn pritransmutaciado de specioj estisZoönomia deErasmus Darwin kajPhilosophie Zoologique en 1809 deJean-Baptiste Lamarck. La ideon popularigis en la anglaparolanta mondparto la spekulativa, sed vaste legata,Vestiges of the Natural History of Creation, publikigita anonime deRobert Chambers en 1844.[4]
Post la apero deLa Origino de Specioj, rapide aperis ĝenerala akcepto, ke klasado devus speguli la darvinan principon dekomuna deveno. Populariĝis reprezenti en sciencaj verkoj laArbon de Vivo, kun konatajfosilioj enkorpigitaj. Unu el la unuaj modernaj grupoj ligitaj al fosiliaj prauloj estisbirdoj. Uzante la tiam freŝe malkovritajn fosiliojn deArkeopterigo kajHesperornito,Thomas Henry Huxley deklaris ke ili estis evoluintaj eldinosaŭroj, grupo formale nomita deRichard Owen jam en1842.[5]La rezulta priskribo, ke dinosaŭroj "estigis" birdojn, aŭ "estis la prauloj de" birdoj, estas la esenca patrino de la pensado de evoluada taksonomio. Trovinte kaj rekoninte pli kaj pli da fosiliaj grupoj en la malfrua 19-a kaj frua 20-a jarcentoj,palaeontologiistoj laboris por kompreni la historion de bestoj tra la epokoj, kunligante konatajn grupojn[6]Per la moderna evoluada sintezo de la fruaj1940-aj jaroj, establiĝis esence moderna kompreno de la evoluado de la ĉefaj grupoj. La evoluada taksonomio estas bazita sur lineaj rangoj, do la du terminoj estas ĝenerale interŝanĝeblaj en la moderna uzado.
Ekde la1960-aj jaroj aperis tendenco nomitakladiko, inspirite de la kladika metodo. La elstara trajto estas aranĝi taksonojn en hierarkiankladogenezan arbon, malatentante rangojn. Setaksono inkludas ĉiujn posteulojn de iu praa formo, ĝi nomiĝasunuklada. Grupo kies posteulaj grupoj estas forigitaj (ekzemple, dinosaŭroj, kun birdoj kiel posteula grupo) nomiĝas paraklada (??), dum grupo kiu reprezentas pli ol unu branĉon el la arbo de vivo nomiĝas plurklada.
Blanka egreto montras klarajn trajtojn proprajn de siaspecio, nome tutblanka koloro, apartaj koloroj de beko, piedoj kaj kruroj, kaj trajtojn komunajn al aliaj specioj de la samagenro, nome longaj bekoj kaj kruroj, sveltaj kolo kaj korpo ktp.
Ŝajnas ke la homo nature bezonas klasigi, por igi la multecon kaj malsimplecon komprenebla. Ĉiu klasigo rilatas alkulturo, nivelo de konoj, kaj varias laŭ la evoluado de la socioj. Krome la koncepta klasigo varias depende el ĉiu lingvo (inklude la metilingvaĵoj deĉasistoj,brutobredistoj,fiŝkaptistoj,agrikulturistoj), ĉiu civilizo aŭ fako havas tendencon troaprezi la objektivecon de sia klasiga pensaro. Kvankam la tradicia socio modifiĝas malmulte, aŭ faras ĝin nur tre malrapide, nur inverse tio okazas ĉe la societoj nomataj sciencaj, multe pli ŝanĝemaj kaj, krome, sendependaj unu el aliaj, kio klarigas la multoblecon de klasigoj.
Per observado de vivantajorganismoj kaj per komparo lahomo difinis bazajn taksonojn korespondantajn ofte algenro kaj ofte al laspecio, ili mem klasitaj en sistemo.
Maniero per kiu oni popole nomis vivulojn estas unua klasigo, per kiu oni distingis genrojn kaj speciojn. Ĝi estas bazita sur simplaj kriterioj: aspekto, kutimoj, ktp. Tiu unua parataksonomio datas el la epoko deĉasistoj-kolektistoj de laPaleolitiko.[7]
Estas la popola klasigo kio «primitive» (kaj perkomunlingva nomo) permesis distingi la genrojn kaj la speciojn. Ĝi konservas ankoraŭ, nuntempe, sian gravon. Fondita sur simplaj kriterioj: la aspekto, la supozitaj kutimoj, la krioj ktp., ĝi ne enkotiĝas en sciencaj distingoj kaj specifikiloj. Antaŭ tio nekonata, ŝi procezas laŭ etendo aŭ asimiligo: por ekzemplo, lamuso kaj lavesperto, kvankam ne parence rilataj, laŭ la aspekto estas asimileblaj, kaj tiele multaj lingvoj uzas tiun similecon por la nomigo; la kivio vegetala kondukas al la birdo kivio pro ĝia simileco de formo kaj koloro. Tamen, la universala mekanismo de asimilado fondita sur etapo de observado aperas ankaŭ en la formado de lasciencaj nomoj. Ĉar la scienco de la homaro estas ĉiuokaze nur, «serio de eraroj… korektitaj» (Georges Becker).
Tiele la popola sciaro distingis deĉiame lagufojn disde lastrigoj, laranojn disde labufoj, laratojn disde lamusoj, ktp., nome specioj parencaj kiuj, en kelkaj lingvoj kiuj distingas speciojn pere de gramatika genro, depende de la mondoregionaj kulturoj, estas censitaj kiel masklaj kaj inaj. Tiele en kelkaj lingvoj la gufo estas masklo dum laturstrigo ina, la bufo masklo kaj la rano ina ktp. Tio tamen ege varias laŭ la lingvoj kaj por ekzemplo ne havas sencon en angla.
La popolaj klasigoj de la plantoj «havas praktikan funkcion rilate kun la necesoj de sciara ordo (ordigo, memorigo,parkerigo), sed ankaŭ kun la rolo atribuita al ĉiu planto en la teknikaj kaj simbolaj praktikoj».[8]
Kuracplantoj en mezepokeca bazaro enBurgos, Hispanio. Granda parto de la sciaro de multaj popoloj pri la lokaj vegetaloj rilatas al ties uzado en kuracado,medicino aŭkuirarto.
La etnocentrisma vidpunkto kiu antaŭjuĝe atribuas superecon de la moderna homo super la primitivaj popoloj estas senvalidigita pere de tre nombraj komparaj studoj en modernaantropologio.
Tiuj studoj montras ke fakte, ĉie kaj ĉiam kie kaj kiam la homo supozita «primitiva» aŭ sovaĝa (laŭ sia ekonomio por vivteno) restis integrita en sia medio, ĝia akurata sento por observado kaj ĝia plena konscio pri informo inter la animalaj kaj vegetalaj regnoj, kio ĉiam surprizis al la sciencistoj, konstitis enorman fonton de konsiderenda scio.
Tiele, laŭClaude Lévi-Strauss, la indianoj de la popolo deNavahoj distingas pli da 500 plantoj, la Hanunooj de laFilipinoj klasigas la birdojn en 75 kategorioj kaj dividas sian lokan flaŭron, je plej malalta nivelo, en pli ol 1800 taksonoj, kiam la botanikistoj distingas por la sama flaŭro malpli ol 1300 specioj, ekde moderna scienca vidpunkto.
Por ekzemplo, en «kampara» loko de laRjukju-insularo, la botanikisto Alexander Hanchett Smith asertis ke
„ eĉ infano povas ofte identigi la specon de arbo laŭ malgranda peceto de ligno kaj, plie, la sekson de tiu arbo laŭ la ideoj kiujn la indiĝenoj havas pri la sekso de la vegetaloj; kaj tio nur observinte la aspekton de la ligno kaj de la arboŝelo, la odoron, la durecon kaj aliajn similajn trajtojn. ”
La observado tiutipa abundas.
La instruo kiun oni elprenas el tio estas reveno al la evidento: kiam oni intencas klasigi science la universon, necesas rikolti de la maniero plej larĝa eble, la heredon de ĉiuj klasigoj, ĉu estintaj aŭ estantaj kaj sendepende de la nivelo de edukiteco aŭ kulturo el kiu ili venas.
Grava verko de Karolo Lineo, en kiu li uzis hierarkiajn gradojn.
Klasika klasado havas sian radikon en la laboro deKarolo Lineo, kiu grupigis speciojn laŭ iliaj fizikaj karakterizaĵoj. Ĝi ankoraŭ gravas, ĉar ĝi estas en multe da skribaĵoj, kelkfoje freŝdata. Lineo apartigis la vivulojn en du regnojn: plantan kaj bestan. Oni pli kaj pli konsciis pri la malsimpleco de la vivuloj kaj la nombro de regnoj pligrandiĝis. Tiel, oni aldonis la regnonprotistan, kaj poste la regnojn prokariotan kaj la fungan. Nun, la klasika klasigo enhavas 6 regnojn:
Filumo estas nomo por unu el la klasoj dezoologio (divizio, porbotaniko), la plej fundamenta en la speco.
Klaso estas ŝtupo de la botanika kaj zoologia klasifikoj (classis).
Ordo estas ŝtupo en la botanika kaj zoologia klasifikoj (ordo). La ordonomoj de la zoologia klasifiko estas plej ofte formitaj per tipa kvalito kaj la sufikso-ul: parhufuloj, skvamuloj; aŭ per tipa genro kaj la elemento-formaj:paseroformaj,strigoformaj. La internacia nomado emas al la dua formo.
Familio estas ŝtupo de la botanika kaj zoologia klasifikoj (familia). La nomo de familio estas derivata de unu el siaj genroj per la sufikso-ac (botaniko),-ed (zoologio).
Genro estas ŝtupo de la botanika kaj zoologia klasifikoj (genus). La scienca nomo despecio konsistas el la majuskla nomo de la genro kaj la minuskla kromnomo por la specio.
Specio estas ŝtupo de la botanika kaj zoologia klasifikoj. Membroj de specio povas interkruciĝi kaj koncipi fekundajn idojn.
Ekde la dua duono de la 20a jarcento, biologia klasado estas nur bazita sur la evolua ŝablono kaj la parenceco de la specioj. La grupoj estas ĉiuj idoj de iu praulo, lakladoj. La fiksa hierarkio estas forlasata por sistemo kun kladoj unu en aliaj, figurata perarbo.
Lafilogenetika nomenklaturo, ofte nomata ankaŭkladistika nomenklaturo, estas metodo denomenklaturo portaksonoj en biologio kiu uzasfilogenetikajn difinojn por taksonaj nomoj per sistemo sube klarigita. Tio kontrastas kun la tradicia metodo, per kiu taksonaj nomoj estis difinitaj detipo, kio povas esti specimeno aŭ taksono de pli malaltarango, kaj dediagnozo, nome aserto intencanta havigi karakterojn kiuj diferencigu la taksonon de aliaj kun kiuj ĝi povus esti konfuzata.[9][10]
La taksonoj estas akiritaj jam laŭ nova metodo, nome lakladisma metodo. Tiu nova klasigo validas nur grupojn monofiletikajn (nome tiuj kiuj inkludas praulon kaj ĉiujn ties posteulojn) kaj permesas plej bone vidadi la branĉojn de la vivaj estaĵoj konstituataj de sinsekvaj diferencoj laŭlonge de la tempo. La hierarkio kiu fiksas kategoriojn (nome la taksonomiajn rangojn: specio, genro, familio ktp.) estas forlasita profite al sistemo de taksonoj enskatoligitaj unuj en aliaj, sistemo esprimita pere de la uzado de kladogramoj. Ĉiu taksono iĝas tiele branĉo de taksonoj kiuj estas subordigitaj inter ili, nome klado.
Mielabelo kolektanta polenon. Abeloj estaseŭkariotoj de speciala tipo ĉe kiuj povas okazi alternado de la du tipoj de reproduktado.
Anstataŭ la kvin regnoj de Robert Harding Whittaker (1969), la plej grandaj aroj estas 3 kladoj:
Laeŭbakterioj, kiuj estas organismoj unuĉelaj kun strukturo deprokariotoj (ties genetika materialo ne estas enfermita en kerno). Ili posedas ĉelan muron konstituita de peptidoglikano;
Laarĥeoj, kiuj estas organismoj unuĉelaj kun strukturo de prokariotoj. Ili posedas ĉelan muron konstituita de specifajlipidoj. Ekde ekologia vidpunkto, ili estas ofte (sed ne ĉiam) ekstremofiloj;
Laeŭkariotoj, kiuj povas esti ĉu unuĉelaj aŭ multĉelaj. Ties genetika materialo estas enfermita en kerno limigita de koverto; ili povas posedi mitokondriojn sed certaj unuĉeluloj ne posedas ilin; la ĉelan multobligon okazas permitozo; la DNA estas dividita en kromosomojn kaj ili presentas reproduktomanieron kiu povas esti ĉu de tipo seksa aŭ neseksa depende el la tipo de organismoj, aŭ eĉ povas okazi alternado de la du tipoj de reproduktado ĉe kelkaj metazooj kiel laabeloj.
La ordon de branĉiĝo inter tiuj tri kladoj oni ankoraŭ ne scias. Scii kiuj el tiuj tri grupoj kunhavas komunan praulon kiu distingas ili el la tria estas la esplorinda afero, kiel estas jam ĉiuj la taksonoj nedividataj en du aliaj taksonoj (nome la «arboj ne enradikigitaj»). Kelkaj esploristoj jam proponis sian propran kladogramon, farante el du el tiuj tri kladoj la du unuajn de ilia tutmonda klasigo de la vivanta estaĵaro.
La unuaj laboroj prikladika klasado celis senerarigi la arojn de la klasika klasado, sed nun oni plejofte farasarbojn sen rilatoj kun la klasika hierarkio, kaj tio igas ke la klasika sistemo uzatas nur en malnovaj lernolibroj kaj ĉe kelkaj redaktistoj kiuj ŝanĝas la arojn de la klasika sistemo laŭ la novaj rezultoj de la filumgenetika (kladika) klasado.[11]
La evoluada klasigo estas moderna disvolviĝo de la klasika klasigo. Ĝi klasas speciojn laŭevoluaj gradoj difinitaj per diferencoj en evolua rapido. La principoj kaj la metodoj de la sistematiko nome «tradicia» kontinuis modernigon paralele de la konkurenco de la kladismo. Ĝi celas la formalan agnoskon de la evoluaj gradoj en la klasigo kaj kritikas la deviganholofilion de la taksonoj sur kiu insistas la kladistoj.[12] Alproprigante komplete la matematikigon kaj lainformadikigon de lasistematiko kiu venis post la enkonduko de laKladistiko kaj de lakomputiloj, laŭ la argumentaro Bayes-isma pri plinovigita epistemologio, tio distingas ĝin klare disde la klasika sistematiko de la komenco de la 20-a jarcento kio kondukis al la nomo de post-filogenetika sistematiko.[13]
La lingvo uzita de la sciencistoj por priskribi (origina diagnozo) kaj nomigi la vivantaj specioj estis lalatina. Ĉiu specio estas nomita perdunoma nomo,[14] kombinante nomon de genro kiu komencu per majusklo sekvata de speci(f)a epiteto (tute en minuskloj) kaj, se eble sekvita de la citaĵo mallongigita de la nomo de la aŭtoro (enbotaniko) aŭ kompleta (enzoologio) kiu por la unua fojo priskribis la specion laŭ tiu nomo; la nomo kompleta estukursiva.
Ekde Lineo kaj tiesdunoma nomsistemo, ĉiu specio nomiĝas per duvorta nomo, la genra kaj la specia nomoj. La sciencaj nomoj de specioj entenas ankaŭ la nomojn de la unue proponintaj sciencistoj, tiuj aperas ĝenerale nur sub formo de mallongigoj, kaj la dato de priskribo.
Tradicie, kaj ĝis la fino de la19-a jarcento, la ĉefaj sciencaj lingvoj en Eŭropo estis, pli malpli egale: lagermana, laangla, lahispana, lafranca kaj laitala (la kodoj de nomenklaturo, por ekzemplo, estis samtempe eldonitaj en kvin oficialaj lingvoj). Sed nuntempe, en la publikaĵoj kaj amaskomunikiloj, la angla situas pli kaj pli konkurence kun la latina kaj foje eĉ anstataŭas ĝin.
Lanomenklaturo de la klasika klasigo establis terminaronkodigita kiu ebligas, nur per rigardo al la finaĵo (aŭsufikso) de ajna taksono, scii kiu estas tiestaksonomia rango en lasistematika hierarkio. La uzado de rangoj, kiel tiuj de la suba tabelo, survivas nur ĉe kelkajsistematikistoj kiuj esprimis sian volon adapti la taksonojn akiritajn per kladisma analizo laŭ la iama sistemo linea de la klasika klasigo.
Oni rajtas meti la nomon de "aŭtoritatulo" post la biologia nomo. La aŭtoritatulo estas la sciencisto kiu kiel unua valide publikigis la nomon de la estaĵo. Ekzemple, en1758 Lineo donis al laAzia elefanto la sciencan nomon "Elephas maximus", do foje oni skribas la nomon kiel "Elephas maximus Lineo, 1758". Oni ofte mallongigas la nomon de aŭtoritatulo. La mallongigo "L" estas vaste akcepebla nomo por Lineo, kaj enbotaniko ekzistasreguligita listo de normigaj mallongigoj. La sistemo por decidi aŭtoritatojn diferencas iomete inter botaniko kajzoologio. Tamen, estas laŭnorme ke, se la nomo aŭ klasifiko de specio estas ŝanĝita post la origina priskribo, oni metas la nomon de la origina aŭtoritato inter krampoj.
Ekzistas movado en la fakoinformadiko por provizi tutmonde unikajn identigilojn (GUID) en la formo de Biologiaj Identigiloj (angle:Life Science Identifiers, LSID) por ĉiuj biologiaj nomoj. Tio ebligus al aŭtoroj citi nomojn senambigue en elektronikaj medioj kaj redukti la signifon de eraroj en la literumado de nomoj aŭ la mallongigo de la nomoj de aŭtoritatuloj. Tri grandaj nomenklaturaj datumbazoj jam komencis tiun procedon. Ili estasIndex Fungorum,International Plant Names Index (Internacia Indekso de Plantaj Nomoj) kajZooBank. Aliaj datumbazoj, kiuj publikigas taksonomiajn datumojn anstataŭ nomenklaturajn datumojn, ankaŭ komencis uzi LSID-ojn por identigitaksonojn. La ĉefa ekzemplo estasKatalogo de la Vivo. En la sekva stadio en la integrado, tiuj taksonomiaj datumbazoj inkludos referencojn al la nomenklaturaj datumbazoj per LSID-oj.
↑Willi Hennig,Grundzüge einer Theorie der phylogenetischen Systematik,Deutscher Zentralverlag,Berlino, 1950.
↑Ernest Small, «Systematics of Biological Systematics (Or, Taxonomy of Taxonomy)», Taxon, International Association for Plant Taxonomy (IAPT), vol. 38, no 3, aŭgusto 1989, p. 335-356 (ISSN 0040-0262, DOI 10.2307/1222265, JSTOR 1222265).
↑Kenneth J. Sytsma kaj J. Chris Pires, «Plant Systematics in the Next 50 Years. Re-Mapping the New Frontier», Taxon, International Association for Plant Taxonomy (IAPT), vol. 50, no 3 «Golden Jubilee Part 5», aŭgusto 2001, p. 713-732 (ISSN 0040-0262, DOI 10.2307/1223703, JSTOR 1223703).
↑Huxley, T. H. (1876): Lectures on Evolution.New York Tribune. Extra. no 36. In Collected Essays IV: pp 46-138original text w/ figures
↑Rudwick, M. J. S.. (1985)The Meaning of Fossils: Episodes in the History of Palaeontology. University of Chicago Press.ISBN 0-226-73103-0.
↑↑ Rodolphe-Edouard Spichiger, Vincent V. Savolainen, Murielle Figeat, Daniel Jeanmonod, Botanique systématique des plantes à fleurs, PPUR presses polytechniques, 2002, p. 5.
↑Claudine Friedberg, 1992, «Représentations, classifications: comment l'homme pense ses rapports au milieu naturel». In Jollivet M., éd.: Sciences de la nature, sciences de la société. Les passeurs de frontières, Paris, Éditions du CNRS, p. 363
Judd, W. S.; Campbell, C. S. Kellogg, E. A. Stevens, P.F. Donoghue, M. J. (2007). Plant systematics: a phylogenetic approach, Third Edition (Sinauer Axxoc). USA.ISBN 0-87893-403-0.
Cavalier-Smith, T. (2010). Deep phylogeny, ancestral groups and the four ages of life. Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences, 365(1537), 111-132.[1] Alirita la 30an de Aprilo 2018.
