Laĉagataja lingvo (ĉagatajeﭼﯩﻐﻪتاي;uzbekechigʻatoy tili) aŭ lamalnov-uzbeka lingvo estas formortintatjurka lingvo kiu siatempe estis vaste parolita enCentra Azio, kaj restis la komuna librolingvo tie ĝis la frua 20-a jarcento. Ĝi ankaŭ estis parolita fare de la fruajMogolaj regantoj en laHinda subkontinento, en kies lingvoj ĝi postlasis pruntvortojn.Aliŝer Navoi estis la plej granda reprezentanto de ĉagataja literaturo[4]. Kiel parto de la preparo por la establado deUzbeka Soveta Socialisma Respubliko en 1924, la ĉagataja estis oficiale renomita "malnovuzbeka"[5]. Edward A. Allworth argumentis ke tiu renomigo "malbone distordis la literaturhistorion de la regiono" kaj kutimis doni al verkintoj kiel ekzemple la 15-jarcenta verkisto Aliŝer Navoi uzbekan identecon[6][7]. Frua evoluo de la lingvo iam estas konata kielmeztjurka lingvo, aŭ eĉ simple tjurka[8].
La vorto ĉagataja rilatigas al laĈagataja Ĥanlando (1225 –1680), posteulimperio de laMongola Imperio, kiu estis lasita al la dua filo deĜingis-Ĥano, Ĉagataja Ĥano. Multaj el la ĉagatajaj tjurkaj tataroj, kiuj estis la parolantoj de tiu lingvo, postulis devenon de Ĉagataja Ĥano[10][11].
La ĉagataja apartenas al la Karluk-filio de latjurkaj lingvoj. Ĝi devenas de la malnovtjurka lingvo kaj funkciis kielinterlingvo enMezazio, kun forta infuzo dearabaj kajpersaj vortoj kaj turnoj de frazo. Ĝia literatura formo estis bazita sur du pli fruaj literaturlingvoj, Karaĥanido kaj Ĥorezmo. Ĝi povas esti dividita en tri periodojn[12][13]:
Antaŭklasika ĉagataja (1400-1465)
Klasika ĉagataja (1465-1600)
Postklasika ĉagataja (1600-1921)
La unua periodo estas transira fazo karakterizita per la reteno de arkaikaj formoj; la dua fazo komenciĝas per la publikigo de la unua divano deAliŝer Navoi kaj estas la altpunkto de la ĉagataja literaturo, sekvita antaŭ la tria fazo, kiu estas karakterizita per du forkigaj evoluoj. Unu estas la konservado de la klasika ĉagataja lingvo de Navoi, la alia tendenco estas la kreskanta influo de la dialektoj de la lokaj parolaj lingvoj. La ĉagataja tjurklingvo havis sian glortempon en laTimurida Imperio. La ĉagataja restis la universala literaturlingvo de Mezazio ĝis lasovetiaj reformoj de la frua 20-a jarcento, kaj havis konsiderindan influon sur la evoluo de Indio (la hinda/la urdua)[14][15][16].
La araba influo estis tiu ke arabaj pruntvortoj povus porti la araban pluralon, tiel ke la ĝenerala turka pluralo-lar ne devis esti uzata nepre en tiuj vortoj. Precipe en la skriba lingvo, estis, kompreneble, kiel elokventan, uzi la araban pluralon, ekz. estus la elokventa pluralo deHabar (novaĵo)Ahbar dum vi preferus uziḫabarlar en la nacilingva[17][18].
Pli granda ol la menciita araba estisla persa influo sur la ĉagataja. Multe kiel en la otomana lingvo kaj en la persakrime-tatara konstruo "ezafe" estis uzita en specifa nomo aŭ eĉ kun literaturaj esprimoj kiuj estis transprenitaj fare de la persa literaturo, ekzemple,därd i-dil (kora doloro), kiu estintus en turka konstruodärdi dil.Alia granda influo estis la persanedifina artikolo, kiu estis, tamen, aplikita nur al la persaj vortoj, ekzbülbül-ê (najtingalo)[17][18].
La vario de ĉagataja lingvo estis ke ĝi arigis malsamajn gramatikojn detjurkaj lingvoj. Tio okazis precipe en kazomarkilo, ekzemple, estis la ablativo-dan aŭ-din, kiel estas kutimo enujgura lingvo hodiaŭ. La genitivo estis-nin aŭ-in, kiel estas kutimo en modernajoguzaj lingvoj:la turka aŭla turkmena[17][18].
Ĝenerale ĝi povas konstati ke la tjurka estis multe pli malfermita ol la pli rigidaj, normigita oficiala formo de hodiaŭa turka lingvo. La tjurka estis literatura norma lingvo, kiu estis kondiĉigita de multaj influoj kaj tiujn influojn alportis kune por formi novan unikan formon de lingvo, kiu estas ujgura proverbo esprimas tiel:"La araba estas scienco, la persa estas sukero, la hindia estas salo, la tjurka estas arto"[17][18].
La uzbeka kajla ujgura estas du modernaj lingvoj plej proksime parencaj al la ĉagataja. Uzbekoj rigardas la ĉagatajan kiel la originon de sia propra lingvo kaj postulas ĉagatajliteraturon kiel sian propra. En 1921 enUzbekio, tiam parto deSovetunio, la ĉagataja estis anstataŭigita per librolingvo bazita sur la loka uzbeka dialekto. La tielnomita berendeja, 12-a jarcentaj nomadaj turklingvaj popoloj eventuale ligitaj al la cumansa, ankaŭ ŝajnas esti parolinta la ĉagatajan[12].
Ethnologue registras la uzon de la vorto "ĉhagataja" enAfganio por priskribi la "tekke" dialekton dela turkmena. Supren al kaj inkluzive de la dekoka jarcento, la ĉagataja estis la ĉefa librolingvo enTurkmenio kiel aliloke enMezazio. Dum ĝi havis iom da influo sur la turkmena, la du lingvoj apartenas al malsamaj filioj de latjurka lingvaro[19].
La plej fama el la ĉagataipoetoj estasAliŝer Navoi, kiu - inter liaj aliaj verkoj - skribis Muhakamat al-Lughatayn, detala komparo de la ĉagataja kajla persa, en kiuj li argumentis por la supereco de la unua[20]. Lia famo estas atestita per la fakto ke la ĉagataja foje estas nomita "lingvo de Navoi". Inter prozoverkoj, la biografio deAmir Timur estas skribita en ĉagataja turka, kiel estas la famaBaburnama (aŭ Tuska Babure) deBabur, la Timurid-fondinto de laMogola Imperio.
Gravaj verkoj daŭre estis skribitaj en la ĉagataja en la frua dudeka jarcenton. Inter ili estas Tārīkh-i amniyya de Musa Sayrami (kompletigita 1903) kaj ĝia reviziita versio Tārīkh-i ḥamīdi (kompletigita 1908), reprezentante la plej bonajn fontojn sur laDungana Revolucio (1862-77) enŜinĝango[21][22].
Ĉgatataja literaturo daŭre estas volita en moderna Turkio kaj rigardita kiel parto de la tjurklingva heredaĵo[23].La ĉagataja alfabeto estas konata kiel Kona Yëziq (malnova manuskripto)[24].
↑The encyclopaedia of Islam. New ed. Vol. 10, 2000, s.v.Turks, ibid.; Hendrik Boeschoten, Marc Vandamme:Chaghatay, wn:The Turkic languages, London, 1998, paĝoj 166–178: ĉi-tie paĝoj 166–169.
↑"Zahir ud-Din Mohammad". En: Wheeler M. Thackston: "The Baburnama: Memoirs of Babur, Prince and Emperor". Modern Library Classics, 2002.ISBN 0-375-76137-3.
↑17,017,117,217,317,4Ármin Vámbéry 1832-1913,Ćagataische sprachstudien, enthaltend grammatikalischen umriss, chrestomathie, und wörterbuch der ćagataischen sprache; (1867).
↑18,018,118,218,318,4Bodrogligeti, András J. E.,A Grammar of Chagatay. (Languages of the World: Materials ; 155). München: LINCOM Europa, 2001. (Repr. 2007),ISBN 3-89586-563-X.
↑Боровков А. К. Алишер Навои как основоположник узбекского литературного языка, — сб. «Алишер Навои», М. — Л., 1941.ruse
↑МОЛЛА МУСА САЙРАМИ: ТА'РИХ-И АМНИЙА (Mulla Musa Sayrami'sTarikh-i amniyya: Preface)], in: "Материалы по истории казахских ханств XV–XVIII веков (Извлечения из персидских и тюркских сочинений)" (Materials for the history of the Kazakh Khanates of the 15–18th cc. (Extracts from Persian and Turkic literary works)),Alma Ata, Nauka Publishers, 1969.ruse
Eckmann, János,Chagatay Manual. (Indiana University publications: Uralic and Altaic series ; 60). Bloomington, Ind.: Indiana University, 1966. Reprinted edition, Richmond: Curzon Press, 1997,ISBN 0-7007-0860-X, orISBN 978-0-7007-0860-4.
Pavet de Courteille, Abel,Dictionnaire Turk-Oriental: Destinée principalement à faciliter la lecture des ouvrages de Bâber, d'Aboul-Gâzi, de Mir Ali-Chir Nevâï, et d'autres ouvrages en langues touraniennes (Eastern Turkish Dictionary: Intended Primarily to Facilitate the Reading of the Works of Babur, Abu'l Ghazi, Mir ʿAli Shir Navaʾi, and Other Works in Turanian Languages). Parizo, 1870. Reprinted edition, Amsterdam: Philo Press, 1972,ISBN 90-6022-113-3. Alsorete legebla (Google Books)
Erkinov, Aftandil. “Persian-Chaghatay Bilingualism in the Intellectual Circles of Central Asia during the 15th-18th Centuries (the case of poetical anthologies, bayāz)”.International Journal of Central Asian Studies. C.H.Woo (eld.). vol. 12, 2008, paĝoj 57–82[1]Arkivigite je 2020-07-11 per la retarkivoWayback Machine.
