Movatterモバイル変換

Filozoficzno-teologiczna synteza wypracowana przez Dunsa Szkota była próbą wyjścia ze sporów doktrynalnych końca XIII w. między nurtem platońsko-augustyńskim a arystotelesowsko-tomistycznym i dała początekszkotyzmowi, który w następnych wiekach konkurował z tomizmem. Filozofię i teologię uważał za autonomiczne dziedziny poznania, które właściwymi sobie metodami dążą do zrozumienia tej samej rzeczywistości. Teologię uznawał za naukęsui generis, ponieważ nie spełnia postulatu oczywistości, i traktował ją jako naukę praktyczną, ponieważ ma prowadzić ludzi do zbawienia. Doktryny filozoficzne formułował tak, by odpowiadały chrześcijańskich wizji Boga, świata i człowieka. W trosce o to, by nie wykluczyć Boga z zakresu możliwości poznawczych intelektu ludzkiego, Duns Szkot uznał, że przedmiotem właściwym intelektu rozpatrywanego jest byt jako byt (a więc i Bóg, skoro jest bytem), mimo że w konkretnych warunkach (tzw. teoria stanu) działanie intelektu jest ograniczone do poznawania istoty rzeczy postrzeganej zmysłowo; jest to jednak ograniczenie zewnętrzne, po którego usunięciu intelekt, nie zmieniając swej natury, będzie mógł poznawać Boga w sposób intuicyjny (oglądowy). Naturalne poznanie Boga i pozytywny dyskurs teologiczny jest możliwy tylko wtedy, jeżeli dysponuje się utworzonymi w sposób naturalny (czyli na podstawie rzeczy dostępnych w doświadczeniu) pojęciami transcendentalnymi, które odnoszą się do Boga i do rzeczy stworzonych (przede wszystkim transcendentalne, jednoznaczne pojęcie bytu). Transcendentalną jednoznaczność pojęcia bytu Duns Szkot uważał za warunek konieczny funkcjonowania analogii, a nie odrzucenie analogii w rozumieniu tomistycznym. Jednoznaczne jest pojęcie bytu, a nie konkretnie istniejące byty, na zasadzie rozłączności są zawsze albo bytem nieskończonym (Bóg), albo wielorako zróżnicowanymi bytami skończonymi (rzeczy stworzone); nieskończoność bowiem i skończoność stanowią parę tzw. transcendentalnych właściwości rozłącznych bytu (nie ma takiego bytu, który by nie był albo bytem nieskończonym, albo skończonym). Najdoskonalszym pojęciem dostępnym w naturalnym poznaniu, a odnoszącym się tylko do Boga (a więc już nie jednoznacznym), jest pojęcie „byt nieskończony”.

Duns Szkot zbudował czysto racjonalny, aposterioryczny dowód istnienia Boga jako bytu nieskończonego (choć oparty na analizie bytu rzeczywistego ujętego od strony jego możliwości; byt taki jest bowiem koniecznie możliwy, nawet gdy istnieje jako przygodny). Wykazywał istnienie bytu absolutnie pierwszego i nieuprzyczynowanego, następnie dowodził, że byt taki jest aktualnie nieskończony (w tym kontekście wykorzystał zmodyfikowany dowód Anzelma z Canterbury zProslogionu); w końcu — że jest jeden, ponieważ jest nieskończony, a wielość jest nieodłącznie związana ze skończonością. Bóg ma wiele atrybutów, które różnią się między sobą formalnie, tzn. mają podstawę w rzeczy — nie wprowadza ich poznający umysł.

W teologicznych rozważaniach o Bogu Duns Szkot akcentował formułę: „Bóg jest miłością” (J. 4,8) i podkreślał wolność aktu stwórczego. Połączył w całość motyw stworzenia i wcielenia: wszystko zostało stworzone ze względu na Chrystusa, który jest ukoronowaniem całego stworzenia; wcielenie było niezależne od grzechu Adama. W kontekście chrystologicznym umieszczał też rozważania mariologiczne; wykazał, że nauka o niepokalanym poczęciu Maryi nie jest sprzeczna z dogmatem o powszechności odkupienia.

Poza Bogiem wszystko istnieje w całości dzięki absolutnie wolnemu aktowi stwórczemu. Każda substancja jest złożona hylemorficznie, jednak materia ma własny stopień realności, niezależnie od formy. Rzeczy stają się jednostkami dziękihaecceitas, którą Duns Szkot pojmował jako ostateczną realność formy wprowadzającą ją w porządek istnienia. Dziękihaecceitas konkretny byt jednostkowy jest tym właśnie, a nie innym bytem jednostkowym. Człowiek jest jedną substancją złożoną z duszy i ciała pozostających do siebie w relacji formy do materii; ale są w nim przynajmniej 2 formy substancjalne: duszy i bycia ciałem. Dusza dysponuje władzą intelektu i woli; intelekt jest zasadą poznania, wola — całkowicie wolną zasadą chcenia; działanie intelektu zawsze wyprzedza akt woli, ale go nie determinuje. Duns Szkot przyznał woli prymat pod względem godności także dlatego, że za ostateczny cel życia człowieka uznawał osiągalną dzięki łasce szczęśliwość, polegającą na umiłowaniu poznanego dobra nieskończonego, którym jest Bóg. Zakres dobra nie pokrywa się z zakresem powinności moralnej: tylko Boga trzeba kochać koniecznie, wszystko inne jest przedmiotem powinności moralnej, o ile stanowi środek niezbędny do osiągnięcia celu ostatecznego; o tym, co jest takim środkiem, wiadomo z prawa naturalnego lub pozytywnego. Duns Szkot uważał, że człowieka obowiązuje całyDekalog, ale tylko 3 pierwsze przykazania są wyrazem prawa naturalnego w ścisłym sensie, bo nawet Bóg nie mógłby ich zmienić bez popadania w sprzeczność.

W sztukach plastycznych przedstawiany w habicie franciszkańskim, jako autor, nauczyciel, Doktor Kościoła (RafaelDysputa o Najświętszym Sakramencie 1508–11 — Stanze Watykańskie), wśród proroków i Ojców Kościoła; także w dziełach poświęconych tematowi Niepokalanego Poczęcia NMP (L. CousinNiepokalane Poczęcie 1633 — Montserrat).