/1/

Serenissima Princeps,

Maximum fructum percepi scriptorum, quae antehac in lucem edidi, quodea perlegere dignata sis, quodque, eorum occasione in notitiam tuamadmissus, tales dotes tuas esse cognouerim, ut e re gentis humanaeesse putem, eas seculis in exemplum proponi. Non deceret me ueladulari, uel aliquid non satis perspectum affirmare, praesertim hoc inloco, in quo ueritatis fundamenta iacere conaturus sum; et scio nonaffectatum ac simplex Philosophi iudicium generosae modestiae tuaegratius fore, quam magis exornatas blandiorum hominumlaudationes. Quapropter ea tantum scribam, /2/ quae uera esse rationeuel experientia cognosco, et hic in exordio eodem modo ac in totoreliquo libro philosophabor.

Magnum est discrimen inter ueras et apparentes uirtutes; nec non etiamex ueris, inter illas quae ab accurata rerum cognitione deueniunt, etillas quae cum aliqua ignoratione coniunctae sunt. Per apparentes,intelligo uitia quaedam non ualde frequentia, uitiis aliis notioribusopposita; quae quoniam ab iis magis distant quam intermediae uirtutes,idcirco magis solent celebrari. Sic quia plures inueniuntur quipericula timide refugiunt, quam qui se inconsiderate in ipsaconiiciant, uitio timiditatis temeritas tanquam uirtus opponitur, etmagis quam uera fortitudo uulgo aestimatur; sic saepe prodigi plurisfiunt quam liberales; sicque nulli facilius ad magnam pietatis famamperueniunt, quam superstitiosi uel hypocritae.

Inter ueras autem uirtutes, multae non a sola recti cognitione, sedetiam ab errore aliquo nascuntur: sic saepe a simplicitate bonitas, ametu pietas, a desperatione fortitudo exsurgit. Atque hae ab inuicemdiuersae sunt, ut etiam diuersis nominibus designantur; sed illaepurae et sincerae, quae ex sola recti cognitione profluunt, unam eteandem omnes habent naturam, et sub uno sapientiae nominecontinentur. Quisquis enim firmam et efficacem habet uoluntatem rectesemper utendi sua ratione, quantum in se est, idque omne quod optimumesse cognoscit exsequendi, reuera sapiens est, /3/ quantum ex naturasua esse potest; et per hoc unum, iustitiam, fortitudinem,temperantiam, reliquasque omnes uirtutes habet, sed ita inter seconiunctas, ut nullae supra caeteras emineant; et idcirco, quamuismulto sint praestantiores iis quae aliqua uitiorum mistura distinctaesunt, quia tamen multitudini minus sunt notae, non tantis laudibussolent extolli.

Praeterea, cum duo ad sapientiam ita descriptam requirantur, perceptioscilicet intellectus et propensio uoluntatis: eius quidem quod auoluntate dependet nemo non est capax, sed quidam aliis multoperspicaciorem habent intellectum. Et quamuis sufficere debeat iis quisunt natura tardiusculi, quod, etsi multa ignorent, modo tamen firmamet constantem retineant uoluntatem nihil omittendi, quo ad recticognitionem perueniant, atque id omne quod rectum iudicabuntexsequendi, pro modulo suo sapientes et hoc nomine Deo gratissimi essepossint: multo tamen praestantiores illi sunt, in quibus, cumfirmissima recte agendi uoluntate, perspicacissimum ingenium et summaueritatis cognoscendae cura reperitur.

Summam autem esse in Celsitudine tua istam curam, ex eo perspicuumest, quod nec aulae auocamenta, nec consueta educatio quae puellas adignorantiam damnare solet, impedire potuerint, quominus omnes bonasartes et scientias inuestigaris. Deinde summa etiam et incomparabilisingenii tui perspicacitas ex eo apparet, quod omnia istarumscientiarum arcana penitissime inspexeris, ac breuissimo temporeaccurate cognoueris. Maiusque adhuc eiusdem rei habeo argumentum mihipeculiare, quod te unam hactenus inuenerim, quae /4/ tractatus antehaca me uulgatos perfecte omnes intelligas. Obscurissimi enim plerisquealiis, etiam maxime ingeniosis et doctis, esse uidentur; et fereomnibus usu uenit ut, si uersati sint in Metaphysicis, a Geometricisabhorreant; si uero Geometriam excoluerint, quae de prima Philosophiascripsi non capiant: solum agnosco ingenium tuum, cui omnia aequeperspicua sunt, et quod merito idcirco incomparabile appello. Cumqueconsidero tam uariam et perfectam rerum omnium cognitionem non esse inaliquo Gymnosophista iam sene, qui multos annos ad contemplandumhabuerit, sed in Principe puella, quae forma et aetate non caesiamMineruam, aut aliquam ex Musis, sed potius Charitem refert, non possumin summam admirationem non rapi.

Denique non tantum ex parte cognitionis, sed etiam ex parteuoluntatis, nihil ad absolutam et sublimem sapientiam requiri, quodnon in moribus tuis eluceat, animaduerto. Apparet enim in illis eximiaquaedam cum maiestate benignitas et mansuetudo, perpetuis fortunaeiniuriis lacessita, sed nunquam efferata nec fracta. Haecque ita mesibi deuinxit, ut non modo Philosophiam hanc meam Sapientiae, quam inTe suspicio, dicandam et consecrandam putem (quia nempe ipsa nihilaliud est quam studium sapientiae), sed etiam non magis Philosophusaudire uelim, quam Serenissimae Celsitudinis

tuae Deuotissimus cultor

Des-Cartes. /5/

[1.001] Veritatem inquirenti, semel in uita de omnibus, quantum fieripotest, esse dubitandum.

Quoniam infantes nati sumus, et uaria de rebus sensibilibus iudiciaprius tulimus, quam integrum nostrae rationis usum haberemus, multispraeiudiciis a ueri cognitione auertimur; quibus non aliter uidemurposse liberari, quam si semel in uita de iis omnibus studeamusdubitare, in quibus uel minimam incertitudinis suspicionem reperiemus.

[1.002] Dubia etiam pro falsis habenda.

Quin et illa etiam, de quibus dubitabimus, utile erit habere profalsis, ut tanto clarius, quidnam certissimum et cognitu facillimumsit, inueniamus.

[1.003] Hanc interim dubitationem ad usum uitae non esse referendam.

Sed haec interim dubitatio ad solam contemplationem ueritatis estrestringenda. Nam quantum ad usum uitae, quia persaepe rerum agendarumoccasio praeteriret, antequam nos dubiis nostris exsoluere possemus,non raro quod tantum est uerisimile cogimur amplecti; uel etiaminterdum, etsi e duobus unum altero uerisimilius non appareat,alterutrum tamen eligere.

[1.004] Cur possimus dubitare de rebus sensibilibus.

Nunc itaque, cum tantum ueritati quaerendae incumbamus, dubitabimusinprimis, an ullae res sensibiles /6/ aut imaginabiles existant:primo, quia deprehendimus interdum sensus errare, ac prudentiae est,nunquam nimis fidere iis, qui nos uel semel deceperunt; deinde, quiaquotidie in somnis innumera uidemur sentire aut imaginari, quaenusquam sunt; nulla que sic dubitanti signa apparent, quibus somnum auigilia certo dignoscat.

[1.005] Cur etiam de Mathematicis demonstrationibus.

Dubitabimus etiam de reliquis, quae antea pro maxime certis habuimus;etiam de Mathematicis demonstrationibus, etiam de iis principiis, quaehactenus putauimus esse per se nota: tum quia uidimus aliquandononnullos errasse in talibus, et quaedam pro certissimis ac per senotis admisisse, quae nobis falsa uidebantur; tum maxime, quiaaudiuimus esse Deum, qui potest omnia, et a quo sumuscreati. Ignoramus enim, an forte nos tales creare uoluerit, ut semperfallamur, etiam in iis quae nobis quam notissima apparent; quia nonminus hoc uidetur fieri potuisse, quam ut interdum fallamur, quodcontingere ante aduertimus. Atque si non a Deo potentissimo, sed uel anobis ipsis, uel a quouis alio, nos esse fingamus: quo minus potentemoriginis nostrae authorem assignabimus, tanto magis erit credibile,nos tam imperfectos esse, ut semper fallamur.

[1.006] Nos habere liberum arbitrium, ad cohibendum assensum indubiis, sicque ad errorem uitandum.

Sed interim, a quocumque tandem simus, et quantumuis ille sit potens,quantumuis fallax, hanc nihilominus in nobis libertatem esseexperimur, ut semper ab iis credendis, quae non plane certa sunt etexplorata, possimus abstinere; atque ita cauere, ne unquam erremus.

[1.007]Non posse a nobis dubitari, quin existamus dum dubitamus;atque hoc esse primum, quod ordine philosophando cognoscimus.

Sic autem reiicientes illa omnia, de quibus aliquo /7/ modo possumusdubitare, ac etiam falsa esse fingentes, facile quidem supponimusnullum esse Deum, nullum coelum, nulla corpora; nosque etiam ipsos nonhabere manus, nec pedes, nec denique ullum corpus; non autem ideo nos,qui talia cogitamus, nihil esse: repugnat enim, ut putemus id quodcogitat, eo ipso tempore quo cogitat, non existere. Ac proinde haeccognitio:

Ego cogito, ergo sum

est omnium prima et certissima, quae cuilibet ordine philosophantioccurrat.

[1.008] Distinctionem inter animam et corpus, siue inter remcogitantem et corpoream, hinc agnosci.

Haecque optima uia est ad mentis naturam, eiusque a corporedistinctionem, agnoscendam. Examinantes enim quinam simus nos, quiomnia quae a nobis diuersa sunt supponimus falsa esse, perspicueuidemus, nullam extensionem, nec figuram, nec motum localem, nec quidsimile, quod corpori sit tribuendum, ad naturam nostram pertinere, sedcogitationem solam, quae proinde prius et certius quam ulla rescorporea cognoscitur; hanc enim iam percepimus, de aliis autem adhucdubitamus.

[1.009] Quid sit cogitatio.

Cogitationis nomine, intelligo illa omnia, quae nobis consciis innobis fiunt, quatenus eorum in nobis conscientia est. Atque ita nonmodo intelligere, uelle, imaginari, sed etiam sentire, idem est hicquod cogitare. Nam si dicam, ego uideo, uel ego ambulo, ergo sum; ethoc intelligam de uisione, aut ambulatione, quae corpore peragitur,conclusio non est absolute certa; quia, ut saepe fit in somnis, possumputare me uidere, uel ambulare, quamuis oculos non aperiam, et loconon mouear, atque etiam forte, quamuis nullum habeam corpus. Sed siintelligam de ipso sensu siue conscientia uidendi aut ambulandi, quiatunc refertur ad /8/ mentem, quae sola sentit siue cogitat se uidereaut ambulare, est plane certa.

[1.010] Quae simplicissima sunt et per se nota, definitionibus Logicisobscuriora reddi; et talia inter cognitiones studio acquisitas nonesse numeranda.

Non hic explico alia multa nomina, quibus iam usus sum, uel utar insequentibus, quia per se satis nota mihi uidentur. Et saepe aduertiPhilosophos in hoc errare, quod ea, quae simplicissima erant ac per senota, Logicis definitionibus explicare conarentur; ita enim ipsaobscuriora reddebant. Atque ubi dixi hanc propositionem:

Ego cogito, ergo sum

esse omnium primam et certissimam, quae cuilibet ordine philosophantioccurrat, non ideo negaui quin ante ipsam scire oporteat, quid sitcogitatio, quid existentia, quid certitudo; item, quod fieri nonpossit, ut id quod cogitet non existat, et talia; sed quia hae suntsimplicissimae notiones, et quae solae nullius rei existentis notitiampraebent, idcirco non censui esse numerandas.

[1.011] Quomodo mens nostra notior sit quam corpus.

Iam uero ut sciatur, mentem nostram non modo prius et certius, sedetiam euidentius quam corpus cognosci, notandum est, lumine naturaliesse notissimum, nihili nullas esse affectiones siue qualitates; atqueideo ubicumque aliquas deprehendimus, ibi rem siue substantiam, cuiusillae sint, necessario inueniri; et quo plures in eadem re siuesubstantia deprehendimus, tanto clarius nos illam cognoscere. Plurauero in mente nostra, quam in ulla alia re a nobis deprehendi, ex hocmanifestum est, quod nihil plane efficiat, ut aliquid aliudcognoscamus, quin idem etiam multo certius in mentis nostraecognitionem nos adducat. Ut si terram iudico existere, ex eo quodillam tangam uel uideam, certe ex hoc ipso adhuc magis mihi iudicandumest mentem meam existere: fieri enim forsan /9/ potest, ut iudicem meterram tangere, quamuis terra nulla existat; non autem, ut id iudicem,et mea mens quae id iudicat nihil sit; atque ita de caeteris.

[1.012] Cur non omnibus aeque innotescat.

Nec aliam ob causam aliter uisum est iis, qui non ordine philosophatisunt, quam quia mentem a corpore nunquam satis accuratedistinxerunt. Et quamuis sibi certius esse putarint, se ipsosexistere, quam quidquam aliud, non tamen aduerterunt, per se ipsos,mentes solas hoc in loco fuisse intelligendas; sed contra potiusintellexerunt sola sua corpora, quae oculis uidebant, et manibuspalpabant, quibusque uim sentiendi perperam tribuebant; hocque ipsos amentis natura percipienda auocauit.

[1.013] Quo sensu reliquarum rerum cognitio a Dei cognitionedependeat.

Cum autem mens, quae se ipsam nouit, et de aliis omnibus rebus adhucdubitat, undiquaque circumspicit, ut cognitionem suam ulteriusextendat: primo quidem inuenit apud se multarum rerum ideas, quasquamdiu tantum contemplatur, nihilque ipsis simile extra se esseaffirmat nec negat, falli non potest. Inuenit etiam communes quasdamnotiones, et ex his uarias demonstrationes componit, ad quas quamdiuattendit, omnino sibi persuadet esse ueras. Sic, exempli causa,numerorum et figurarum ideas in se habet, habetque etiam intercommunes notiones, quod si aequalibus aequalia addas, quae indeexsurgent erunt aequalia, et similes; ex quibus facile demonstratur,tres angulos trianguli aequales esse duobus rectis, etc; ac proindehaec et talia sibi persuadet uera esse, quamdiu ad praemissas, exquibus ea deduxit, attendit. Sed quia non potest semper ad illasattendere, cum postea recordatur se nondum scire, an forte talisnaturae creata sit, /10/ ut fallatur etiam in iis quae ipsieuidentissima apparent, uidet se merito de talibus dubitare, nec ullamhabere posse certam scientiam, priusquam suae authorem originisagnouerit.

[1.014] Ex eo quod existentia necessaria in nostro de Deo conceptucontineatur, recte concludi Deum existere.

Considerans deinde inter diuersas ideas, quas apud se habet, unam esseentis summe intelligentis, summe potentis et summe perfecti, quaeomnium longe praecipua est, agnoscit in ipsa existentiam, nonpossibilem et contingentem tantum, quemadmodum in ideis aliarum omniumrerum, quas distincte percipit, sed omnino necessariam etaeternam. Atque ut ex eo quod, exempli causa, percipiat in ideatrianguli necessario contineri, tres eius angulos aequales esse duobusrectis, plane sibi persuadet triangulum tres angulos habere aequalesduobus rectis: ita ex eo solo quod percipiat existentiam necessariamet aeternam in entis summe perfecti idea contineri, plane concluderedebet ens summe perfectum existere.

[1.015] Non eodem modo in aliarum rerum conceptibus existentiamnecessariam, sed contingentem duntaxat contineri.

Magisque hoc credet, si attendat nullius alterius rei ideam apud seinueniri, in qua eodem modo necessariam existentiam continerianimaduertat. Ex hoc enim intelliget, istam ideam entis summe perfectinon esse a se effictam, nec exhibere chimericam quandam, sed ueram etimmutabilem naturam, quaeque non potest non existere, cum necessariaexistentia in ea contineatur.

[1.016] Praeiudicia impedire, quominus ista necessitas existentiae Deiab omnibus clare cognoscatur.

Hoc, inquam, facile credet mens nostra, si se prius omninopraeiudiciis liberarit. Sed quia sumus assueti reliquis omnibus inrebus essentiam ab existentia distinguere, atque etiam uarias ideasrerum, quae nusquam sunt, aut fuerunt, ad arbitrium effingere, facilecontingit, /11/ cum in entis summe perfecti contemplatione non sumusplane defixi, ut dubitemus an forte eius idea una sit ex iis, quas adarbitrium effinximus, aut saltem ad quarum essentiam existentia nonpertinet.

[1.017] Quo cuiusque ex nostris ideis obiectiua perfectio maior est,eo eius causam esse debere maiorem.

Ulterius uero considerantes ideas quas in nobis habemus, uidemusquidem illas, quatenus sunt quidam modi cogitandi, non multum a semutuo differre, sed quatenus una unam rem, alia aliam repraesentat,esse ualde diuersas; et quo plus perfectionis obiectiuae in secontinent, eo perfectiorem ipsarum causam esse debere. Namquemadmodum, si quis in se habet ideam alicuius machinae ualdeartificiosae, merito quaeri potest quaenam sit causa a qua illamhabet: an nempe uiderit alicubi talem machinam ab alio factam; anmechanicas scientias tam accurate didicerit, anue tanta sit in eoingenii uis, ut ipsam nullibi unquam uisam per se excogitare potuerit?Totum enim artificium quod in idea illa obiectiue tantum siue tanquamin imagine continetur, debet in eius causa, qualiscumque tandem sit,non tantum obiectiue siue repraesentatiue, saltem in prima etpraecipua, sed reipsa formaliter aut eminenter contineri.

[1.018] Hinc rursus concludi Deum existere.

Sic, quia Dei siue entis summi ideam habemus in nobis, iure possumusexaminare a quanam causa illam habeamus; tantamque in ea immensitateminueniemus, ut plane ex eo simus certi, non posse illam nobis fuisseinditam, nisi a re in qua sit reuera omnium perfectionum complementum,hoc est, nisi a Deo realiter existente. Est enim lumine naturalinotissimum, non modo a nihilo nihil fieri; nec id quod est perfectiusab eo quod est minus perfectum, ut a causa /12/ efficiente et totali,produci; sed neque etiam in nobis ideam siue imaginem ullius rei esseposse, cuius non alicubi, siue in nobis ipsis, siue extra nos,Archetypus aliquis, omnes eius perfectiones reipsa continens,existat. Et quia summas illas perfectiones, quarum ideam habemus,nullo modo in nobis reperimus, ex hoc ipso recte concludimus eas inaliquo a nobis diuerso, nempe in Deo, esse, uel certe aliquandofuisse; ex quo euidentissime sequitur, ipsas adhuc esse.

[1.019] Etsi Dei naturam non comprehendamus, eius tamen perfectionesomni alia re clarius a nobis cognosci.

Hocque satis certum est et manifestum, iis qui Dei ideam contemplarisummasque eius perfectiones aduertere sunt assueti. Quamuis enim illasnon comprehendamus, quia scilicet est de natura infiniti ut a nobis,qui sumus finiti, non comprehendatur, nihilominus tamen ipsas clariuset distinctius quam ullas res corporeas intelligere possumus, quiacogitationem nostram magis implent, suntque simpliciores, neclimitationibus ullis obscurantur.

[1.020] Nos non a nobis ipsis, sed a Deo factos, eumque proindeexistere.

Quia uero non omnes hoc aduertunt, atque etiam quia non, quemadmodumhabentes ideam artificiosae alicuius machinae scire solent undenamillam acceperint, ita etiam recordamur ideam Dei nobis aliquando a Deoaduenisse, utpote quam semper habuimus: quaerendum adhuc est, a quonamsimus nos ipsi, qui summarum Dei perfectionum ideam in nobishabemus. Nam certe est lumine naturali notissimum, eam rem, quae nouitaliquid se perfectius, a se non esse: dedisset enim ipsa sibi omnesperfectiones, quarum ideam in se habet; nec proinde etiam posse abullo esse, qui non habeat in se omnes illas perfectiones, hoc est, quinon sit Deus. /13/

[1.021] Existentiae nostrae durationem sufficere, ad existentiam Deidemonstrandam.

Nihilque huius demonstrationis euidentiam potest obscurare, modoattendamus ad temporis siue rerum durationis naturam; quae talis est,ut eius partes a se mutuo non pendeant, nec unquam simul existant;atque ideo ex hoc quod iam simus, non sequitur nos in tempore proximesequenti etiam futuros, nisi aliqua causa, nempe eadem illa quae nosprimum produxit, continuo ueluti reproducat, hoc est,conseruet. Facile enim intelligimus nullam uim esse in nobis, per quamnos ipsos conseruemus; illumque in quo tanta est uis, ut nos a sediuersos conseruet, tanto magis etiam se ipsum conseruare, uel potiusnulla ullius conseruatione indigere, ac denique Deum esse.

[1.022] Ex nostro modo existentiam Dei cognoscendi, omnia eiusattributa naturali ingenii ui cognoscibilia simul cognosci.

Magna autem in hoc existentiam Dei probandi modo, per eius scilicetideam, est praerogatiua: quod simul quisnam sit, quantum naturaenostrae fert infirmitas, agnoscamus. Nempe ad eius ideam nobisingenitam respicientes, uidemus illum esse aeternum, omniscium,omnipotentem, omnis bonitatis ueritatisque fontem, rerum omniumcreatorem, ac denique illa omnia in se habentem, in quibus aliquamperfectionem infinitam, siue nulla imperfectione terminatam, clarepossumus aduertere.

[1.023] Deum non esse corporeum, nec sentire ut nos, nec uellemalitiam peccati.

Nam sane multa sunt, in quibus etsi nonnihil perfectionis agnoscamus,aliquid tamen etiam imperfectionis siue limitationis deprehendimus; acproinde competere Deo non possunt. Ita in natura corporea, quia simulcum locali extensione diuisibilitas includitur, estque imperfectioesse diuisibilem, certum est, Deum non esse corpus. Et quamuis innobis perfectio quaedam sit, quod sentiamus, quia tamen in omni sensu/14/ passio est, et pati est ab aliquo pendere, nullo modo Deumsentire putandum est, sed tantummodo intelligere et uelle: neque hocipsum ut nos, per operationes quodammodo distinctas, sed ita ut, perunicam, semperque eandem et simplicissimam actionem, omnia simulintelligat, uelit et operetur. Omnia, inquam, hoc est, res omnes:neque enim uult malitiam peccati, quia non est res.

[1.024] A Dei cognitione ad creaturarum cognitionem perueniri,recordando eum esse infinitum, et nos finitos.

Iam uero, quia Deus solus omnium quae sunt aut esse possunt uera estcausa, perspicuum est optimam philosophandi uiam nos sequuturos, si exipsius Dei cognitione rerum ab eo creatarum explicationem deducereconemur, ut ita scientiam perfectissimam, quae est effectuum percausas, acquiramus. Quod ut satis tuto et sine errandi periculoaggrediamur, ea nobis cautela est utendum, ut semper quam maximerecordemur, et Deum authorem rerum esse infinitum, et nos omninofinitos.

[1.025] Credenda esse omnia quae a Deo reuelata sunt, quamuis captumnostrum excedant.

Ita si forte nobis Deus de se ipso uel aliis aliquid reuelet, quodnaturales ingenii nostri uires excedat, qualia iam sunt mysteriaIncarnationis et Trinitatis, non recusabimus illa credere, quamuis nonclare intelligamus. Nec ullo modo mirabimur multa esse, tum in immensaeius natura, tum etiam in rebus ab eo creatis, quae captum nostrumexcedant.

[1.026] Nunquam disputandum esse de infinito, sed tantum ea in quibusnullos fines aduertimus, qualia sunt extensio mundi, diuisibilitaspartium materiae, numerus stellarum, etc, pro indefinitis habenda.

Ita nullis unquam fatigabimur disputationibus de infinito. Nam sane,cum simus finiti, absurdum esset nos aliquid de ipso determinare,atque sic illud quasi finire ac comprehendere conari. Non igiturrespondere curabimus iis, qui quaerunt an, si daretur linea /15/infinita, eius media pars esset etiam infinita; uel an numerusinfinitus sit par anue impar, et talia: quia de iis nulli uidenturdebere cogitare, nisi qui mentem suam infinitam esse arbitrantur. Nosautem illa omnia, in quibus sub aliqua consideratione nullum finempoterimus inuenire, non quidem affirmabimus esse infinita, sed utindefinita spectabimus. Ita, quia non possumus imaginari extensionemtam magnam, quin intelligamus adhuc maiorem esse posse, dicemusmagnitudinem rerum possibilium esse indefinitam. Et quia non potestdiuidi aliquod corpus in tot partes, quin [&] singulae adhuc ex hispartibus diuisibiles intelligantur, putabimus quantitatem esseindefinite diuisibilem. Et quia non potest fingi tantus stellarumnumerus, quin plures adhuc a Deo creari potuisse credamus, illarumetiam numerum indefinitum supponemus; atque ita de reliquis.

[1.027] Quae differentia sit inter indefinitum et infinitum.

Haecque indefinita dicemus potius quam infinita: tum ut nomen infinitisoli Deo reseruemus, quia in eo solo omni ex parte, non modo nulloslimites agnoscimus, sed etiam positiue nullos esse intelligimus; tumetiam, quia non eodem modo positiue intelligimus alias res aliqua exparte limitibus carere, sed negatiue tantum earum limites, si quoshabeant, inueniri a nobis non posse confitemur.

[1.028] Non causas finales rerum creatarum, sed efficientes esseexaminandas.

Ita denique nullas unquam rationes, circa res naturales, a fine quemDeus aut natura in iis faciendis sibi proposuit, desumemus: quia nontantum nobis debemus arrogare, ut eius consiliorum participes esseputemus. Sed ipsum ut causam efficientem rerum omnium /16/considerantes, uidebimus quidnam ex iis eius attributis, quorum nosnonnullam notitiam uoluit habere, circa illos eius effectus quisensibus nostris apparent, lumen naturale, quod nobis indidit,concludendum esse ostendat; memores tamen, ut iam dictum est, huiclumini naturali tamdiu tantum esse credendum, quandiu nihil contrariuma Deo ipso reuelatur.

[1.029] Deum non esse errorum causam.

Primum Dei attributum quod hic uenit in considerationem, est, quod sitsumme uerax, et dator omnis luminis: adeo ut plane repugnet ut nosfallat, siue ut proprie ac positiue sit causa errorum, quibus nosobnoxios esse experimur. Nam quamuis forte posse fallere nonnullumingenii argumentum apud nos homines esse uideatur, nunquam certefallendi uoluntas nisi ex malitia uel metu et imbecillitate procedit,nec proinde in Deum cadere potest.

[1.030] Hinc sequi omnia quae clare percipimus, uera esse, ac tollidubitationes ante recensitas.

Atque hinc sequitur, lumen naturae, siue cognoscendi facultatem a Deonobis datam, nullum unquam obiectum posse attingere, quod non situerum, quatenus ab ipsa attingitur, hoc est, quatenus clare etdistincte percipitur. Merito enim deceptor esset dicendus, siperuersam illam ac falsum pro uero sumentem nobis dedisset. Itatollitur summa illa dubitatio, quae ex eo petebatur, quod nesciremusan forte talis essemus naturae, ut falleremur etiam in iis quae nobiseuidentissima esse uidentur. Quin et aliae omnes dubitandi causae,prius recensitae, facile ex hoc principio tollentur. /17/ Non enimamplius Mathematicae ueritates nobis suspectae esse debent, quia suntmaxime perspicuae. Atque si aduertamus quid in sensibus, quid inuigilia, quidue in somno clarum sit ac distinctum, illudque ab eo quodconfusum est et obscurum distinguamus, facile quid in qualibet re prouero habendum sit agnoscemus. Nec opus est ista pluribus uerbis hoc inloco persequi, quoniam in Meditationibus Metaphysicis iam utcumquetractata sunt, et accuratior eorum explicatio ex sequentium cognitionedependet.

[1.031] Errores nostros, si ad Deum referantur, esse tantumnegationes; si ad nos, priuationes.

Quia uero, etsi Deus non sit deceptor, nihilominus tamen saepecontingit nos falli, ut errorum nostrorum originem et causaminuestigemus, ipsosque praecauere discamus, aduertendum est, non tamillos ab intellectu quam a uoluntate pendere; nec esse res, ad quarumproductionem realis Dei concursus requiratur: sed cum ad ipsumreferuntur, esse tantum negationes, et cum ad nos, priuationes.

[1.032] Duos tantum in nobis esse modos cogitandi, perceptionemscilicet intellectus, et operationem uoluntatis.

Quippe omnes modi cogitandi, quos in nobis experimur, ad duosgenerales referri possunt: quorum unus est perceptio, siue operatiointellectus; alius uero uolitio, siue operatio uoluntatis. Namsentire, imaginari, et pure intelligere, sunt tantum diuersi modipercipiendi; ut et cupere, auersari, affirmare, negare, dubitare, suntdiuersi modi uolendi.

[1.033] Nos non errare, nisi cum de re non satis percepta iudicamus.

Cum autem aliquid percipimus, modo tantum nihil plane de ipsoaffirmemus uel negemus, manifestum est nos non falli; ut neque etiamcum id tantum affirmamus aut negamus, quod clare et distinctepercipimus esse sic affirmandum aut negandum: sed tantummodo /18/ cum(ut fit), etsi aliquid non recte percipiamus, de eo nihilominusiudicamus.

[1.034] Non solum intellectum, sed etiam uoluntatem requiri adiudicandum.

Atque ad iudicandum requiritur quidem intellectus, quia de re, quamnullo modo percipimus, nihil possumus iudicare; sed requiritur etiamuoluntas, ut rei aliquo modo perceptae assensio praebeatur. Non autemrequiritur (saltem ad quomodocumque iudicandum) integra et omnimodarei perceptio; multis enim possumus assentiri, quae nonnisi perobscureet confuse cognoscimus.

[1.035] Hanc illo latius patere, errorumque causam inde esse.

Et quidem intellectus perceptio, non nisi ad ea pauca quae illiofferuntur, se extendit, estque semper ualde finita. Voluntas ueroinfinita quodammodo dici potest, quia nihil unquam aduertimus, quodalicuius alterius uoluntatis, uel immensae illius quae in Deo est,obiectum esse possit, ad quod etiam nostra non se extendat: adeo utfacile illam, ultra ea quae clare percipimus, extendamus; hocque cumfacimus, haud mirum est quod contingat nos falli.

[1.036] Errores nostros Deo imputari non posse.

Neque tamen ullo modo Deus errorum nostrorum author fingi potest,propterea quod nobis intellectum non dedit omniscium. Est enim deratione intellectus creati, ut sit finitus; ac de ratione intellectusfiniti, ut non ad omnia se extendat.

[1.037] Summam esse hominis perfectionem, quod agat libere, siue peruoluntatem; et per hoc laude uel uituperio dignum reddi.

Quod uero latissime pateat uoluntas, hoc etiam ipsius naturaeconuenit; ac summa quaedam in homine perfectio est, quod agat peruoluntatem, hoc est libere, atque ita peculiari quodam modo sit authorsuarum actionum, et ob ipsas laudem mereatur. Non enim laudanturautomata, quod motus omnes ad quos instituta sunt, accurate exhibeant,quia necessario illos sic /19/ exhibent; laudatur autem eorum artifex,quod tam accurata fabricarit, quia non necessario, sed libere ipsafabricauit. Eademque ratione, magis profecto nobis tribuendum est,quod uerum amplectamur, cum amplectimur, quia uoluntarie id agimus,quam si non possemus non amplecti.

[1.038] Esse defectum in nostra actione, non in nostra natura, quoderremus; et saepe subditorum culpas aliis dominis, nunquam autem Deotribui posse.

Quod autem in errores incidamus, defectus quidem est in nostra actionesiue in usu libertatis, sed non in nostra natura, utpote quae eademest, cum non recte, quam cum recte iudicamus. Et quamuis tantam Deusperspicacitatem intellectui nostro dare potuisset, ut nunquamfalleremur, nullo tamen iure hoc ab ipso possumus exigere. Nec,quemadmodum inter nos homines, si quis habeat potestatem aliquod malumimpediendi, nec tamen impediat, ipsum dicimus esse eius causam: itaetiam, quia Deus potuisset efficere ut nunquam falleremur, ideoerrorum nostrorum causa est putandus. Potestas enim, quam homineshabent uni in alios, ad hoc est instituta, ut ipsa utantur ad illos amalis reuocandos; ea autem, quam Deus habet in omnes, est quam maximeabsoluta et libera: ideoque summas quidem ipsi debemus gratias, probonis quae nobis largitus est; sed nullo iure queri possumus, quod nonomnia largitus sit, quae agnoscimus largiri potuisse.

[1.039] Libertatem arbitrii esse per se notam.

Quod autem sit in nostra uoluntate libertas, et multis ad arbitriumuel assentiri uel non assentiri possimus, adeo manifestum est, utinter primas et maxime communes notiones, quae nobis sunt innatae, sitrecensendum. Patuitque hoc maxime paulo ante, cum de omnibus dubitarestudentes, eo usque sumus progressi, /20/ ut fingeremus aliquempotentissimum nostrae originis authorem modis omnibus nos fallereconari; nihilominus enim hanc in nobis libertatem esse experiebamur,ut possemus ab iis credendis abstinere, quae non plane certa erant etexplorata. Nec ulla magis per se nota et perspecta esse possunt, quamquae tunc temporis non dubia uidebantur.

[1.040] Certum etiam omnia esse a Deo praeordinata.

Sed quia iam Deum agnoscentes, tam immensam in eo potestatem essepercipimus, ut nefas esse putemus existimare, aliquid unquam a nobisfieri posse, quod non ante ab ipso fuerit praeordinatum: facilepossumus nos ipsos magnis difficultatibus intricare, si hanc Deipraeordinationem cum arbitrii nostri libertate conciliare, atqueutramque simul comprehendere conemur.

[1.041] Quomodo arbitrii nostri libertas et Dei praeordinatio simulconcilientur.

Illis uero nos expediemus, si recordemur mentem nostram esse finitam;Dei autem potentiam, per quam non tantum omnia, quae sunt aut essepossunt, ab aeterno praesciuit, sed etiam uoluit ac praeordinauit,esse infinitam: ideoque hanc quidem a nobis satis attingi, ut clare etdistincte percipiamus ipsam in Deo esse; non autem satis comprehendi,ut uideamus quo pacto liberas hominum actiones indeterminatasrelinquat; libertatis autem et indifferentiae, quae in nobis est, nosita conscios esse, ut nihil sit quod euidentius et perfectiuscomprehendamus. Absurdum enim esset, propterea quod non comprehendimusunam rem, quam scimus ex natura sua nobis esse debereincomprehensibilem, de alia dubitare, quam intime comprehendimus,atque apud nosmet ipsos experimur.

[1.042] Quomodo, quamuis nolimus falli, fallamur tamen per nostramuoluntatem.

Iam uero, cum sciamus errores omnes nostros a uoluntate pendere, mirumuideri potest, quod unquam /21/ fallamur, quia nemo est qui uelitfalli. Sed longe aliud est uelle falli, quam uelle assentiri iis, inquibus contingit errorem reperiri. Et quamuis reuera nullus sit, quiexpresse uelit falli, uix tamen ullus est, qui non saepe uelit iisassentiri, in quibus error ipso inscio continetur. Quin et ipsaueritatis assequendae cupiditas persaepe efficit, ut ii qui non rectesciunt qua ratione sit assequenda, de iis quae non percipiunt iudiciumferant, atque idcirco ut errent.

[1.043] Nos nunquam falli, cum solis clare et distincte perceptisassentimur.

Certum autem est, nihil nos unquam falsum pro uero admissuros, sitantum iis assensum praebeamus quae clare et distinctepercipiemus. Certum, inquam, quia, cum Deus non sit fallax, facultaspercipiendi quam nobis dedit, non potest tendere in falsum; ut nequeetiam facultas assentiendi, cum tantum ad ea quae clare percipiunturse extendit. Et quamuis hoc nulla ratione probaretur, ita omniumanimis a natura impressum est, ut quoties aliquid clare percipimus, eisponte assentiamur, et nullo modo possimus dubitare quin sit uerum.

[1.044] Nos semper male iudicare, cum assentimur non clare perceptis,etsi casu incidamus in ueritatem; idque ex eo contingere, quodsupponamus ea fuisse antea satis a nobis perspecta.

Certum etiam est, cum assentimur alicui rationi quam non percipimus,uel nos falli, uel casu tantum incidere in ueritatem, atque itanescire nos non falli. Sed sane raro contingit, ut assentiantur iis,quae aduertimus a nobis non esse percepta: quia lumen naturae nobisdictat, nunquam nisi de re cognita esse iudicandum. In hoc autemfrequentissime erramus, quod multa putemus a nobis olim fuissepercepta, iisque, memoriae mandatis, tanquam omnino perceptisassentiamur, quae tamen reuera nunquam percepimus.

[1.045] Quid sit perceptio clara, quid distincta.

Quin et permulti homines nihil plane in tota uita percipiunt satisrecte, ad certum de eo iudicium ferendum. /22/ Etenim ad perceptionem,cui certum et indubitatum iudicium possit inniti, non modo requiriturut sit clara, sed etiam ut sit distincta. Claram uoco illam, quaementi attendenti praesens et aperta est: sicut ea clare a nobis uideridicimus, quae, oculo intuenti praesentia, satis fortiter et aperteillum mouent. Distinctam autem illam, quae, cum clara sit, ab omnibusaliis ita seiuncta est et praecisa, ut nihil plane aliud, quam quodclarum est, in se contineat.

[1.046] Exemplo doloris ostenditur, claram esse posse perceptionem,etsi non sit distincta; non autem distinctam, nisi sit clara.

Ita, dum quis magnum aliquem sentit dolorem, clarissima quidem in eoest ista perceptio doloris, sed non semper est distincta; uulgo enimhomines illam confundunt cum obscuro suo iudicio de natura eius, quodputant esse in parte dolente simile sensui doloris, quem solum clarepercipiunt. Atque ita potest esse clara perceptio, quae non sitdistincta; non autem ulla distincta, nisi sit clara.

[1.047] Ad primae aetatis praeiudicia emendanda, simplices notionesesse considerandas, et quid in quaque sit clarum.

Et quidem in prima aetate mens ita corpori fuit immersa, ut quamuismulta clare, nihil tamen unquam distincte perceperit; cumque tuncnihilominus de multis iudicarit, hinc multa hausimus praeiudicia, quaea plerisque nunquam postea deponuntur. Ut autem nos iis possimusliberare, summatim hic enumerabo simplices omnes notiones, ex quibuscogitationes nostrae componuntur; et quid in unaquaque sit clarum,quidque obscurum, siue in quo possimus falli, distinguam.

[1.048] Omnia quae sub perceptionem nostram cadunt, spectari ut resrerumue assectiones, uel ut aeternas ueritates; et rerum enumeratio.

Quaecumque sub perceptionem nostram cadunt, uel tanquam res, rerumueaffectiones quasdam, consideramus; uel tanquam aeternas ueritates,nullam existentiam extra cogitationem nostram habentes. Ex iis quaetanquam res consideramus, maxime generalia sunt /23/ substantia,duratio, ordo, numerus, et si quae alia sunt eiusmodi, quae ad omniagenera rerum se extendunt. Non autem plura quam duo summa genera rerumagnosco: unum est rerum intellectualium, siue cogitatiuarum, hoc est,ad mentem siue ad substantiam cogitantem pertinentium; aliud rerummaterialium, siue quae pertinent ad substantiam extensam, hoc est, adcorpus. Perceptio, uolitio, omnesque modi tam percipiendi quamuolendi, ad substantiam cogitantem referuntur; ad extensam autem,magnitudo, siue ipsamet extensio in longum, latum et profundum,figura, motus, situs, partium ipsarum diuisibilitas, et talia. Sed etalia quaedam in nobis experimur, quae nec ad solam mentem, nec etiamad solum corpus referri debent, quaeque, ut infra suo loco ostendetur,ab arcta et intima mentis nostrae cum corpore unione proficiscuntur:nempe appetitus famis, sitis, etc; itemque, commotiones, siue animipathemata, quae non in sola cogitatione consistunt, ut commotio adiram, ad hilaritatem, ad tristitiam, ad amorem, etc; ac denique sensusomnes, ut doloris, titillationis, lucis et colorum, sonorum, odorum,saporum, caloris, duritiei, aliarumque tactilium qualitatum.

[1.049] Aeternas ueritates non posse ita numerari, sed nec esse opus.

Atque haec omnia tanquam res, uel rerum qualitates seu modos,consideramus. Cum autem agnoscimus fieri non posse, ut ex nihiloaliquid fiat, tunc propositio haec: Ex nihilo nihil fit, non tanquamres aliqua existens, neque etiam ut rei modus consideratur, sed utueritas quaedam aeterna, quae in mente nostra sedem habet, uocaturquecommunis notio, siue axioma. /24/ Cuius generis sunt: Impossibile estidem simul esse et non esse: Quod factum est, infectum esse nequit: Isqui cogitat, non potest non existere dum cogitat: et alia innumera,quae quidem omnia recenseri facile non possunt, sed nec etiamignorari, cum occurrit occasio ut de iis cogitemus, et nullispraeiudiciis excaecamur.

[1.050] Eas clare percipi, sed non omnes ab omnibus, propterpraeiudicia.

Et quidem, quantum ad has communes notiones, non dubium est quin clareac distincte percipi possint, alioqui enim communes notiones nonessent dicendae: ut etiam reuera quaedam ex ipsis non aeque apud omnesisto nomine dignae sunt, quia non aeque ab omnibus percipiuntur. Nontamen, ut puto, quod unius hominis cognoscendi facultas latius pateatquam alterius; sed quia forte communes istae notiones aduersanturpraeiudicatis opinionibus quorundam hominum, qui eas idcirco nonfacile capere possunt: etiamsi nonnulli alii, qui praeiudiciis istissunt liberi, euidentissime ipsas percipiant.

[1.051] Quid sit substantia, et quod istud nomen Deo et creaturis nonconueniat uniuoce.

Quantum autem ad ea, quae tanquam res uel rerum modos spectamus,operae pretium est ut singula seorsim consideremus. Per substantiamnihil aliud intelligere possumus, quam rem quae ita existit, ut nullaalia re indigeat ad existendum. Et quidem substantia quae nulla planere indigeat, unica tantum potest intelligi, nempe Deus. Alias ueroomnes, non nisi ope concursus Dei existere posse percipimus. Atqueideo nomen substantiae non conuenit Deo et illis uniuoce, ut dicisolet in Scholis, hoc est, nulla eius nominis significatio potestdistincte intelligi, quae Deo et creaturis sit communis.

[1.052] Quod menti et corpori uniuoce conueniat, et quomodo ipsacognoscatur.

Possunt autem substantia corporea et mens, siue /25/ substantiacogitans, creata, sub hoc communi conceptu intelligi, quod sint res,quae solo Dei concursu egent ad existendum. Verumtamen non potestsubstantia primum animaduerti ex hoc solo, quod sit res existens, quiahoc solum per se nos non afficit; sed facile ipsam agnoscimus exquolibet eius attributo, per communem illam notionem, quod nihilinulla sint attributa, nullaeue proprietates aut qualitates. Ex hocenim quod aliquod attributum adesse percipiamus, concludimus aliquamrem existentem, siue substantiam, cui illud tribui possit, necessarioetiam adesse.

[1.053] Cuiusque substantiae unum esse praecipuum attributum, utmentis cogitatio, corporis extensio.

Et quidem ex quolibet attributo substantia cognoscitur; sed una tamenest cuiusque substantiae praecipua proprietas, quae ipsius naturamessentiamque constituit, et ad quam aliae omnes referuntur. Nempeextensio in longum, latum et profundum, substantiae corporeae naturamconstituit; et cogitatio constituit naturam substantiaecogitantis. Nam omne aliud quod corpori tribui potest, extensionempraesupponit, estque tantum modus quidam rei extensae; ut et omnia,quae in mente reperimus, sunt tantum diuersi modi cogitandi. Sic,exempli causa, figura nonnisi in re extensa potest intelligi, necmotus nisi in spatio extenso; nec imaginatio, uel sensus, ueluoluntas, nisi in re cogitante. Sed e contra potest intelligi extensiosine figura uel motu, et cogitatio sine imaginatione uel sensu, et itade reliquis: ut cuilibet attendenti fit manifestum.

[1.054] Quomodo claras et distinctas notiones habere possimus,substantiae cogitantis, et corporeae, item Dei.

Atque ita facile possumus duas claras et distinctas habere notiones,siue ideas, unam substantiae cogitantis creatae, aliam substantiaecorporeae, si nempe attributa omnia cogitationis ab attributisextensionis /26/ accurate distinguamus. Ut etiam habere possumus ideamclaram et distinctam substantiae cogitantis increatae etindependentis, id est Dei: modo ne illam adaequate omnia quae in Deosunt exhibere supponamus, nec quidquam etiam in ea esse fingamus, sedea tantum aduertamus, quae reuera in ipsa continentur, quaequeeuidenter percipimus ad naturam entis summe perfecti pertinere. Neccerte quisquam talem ideam Dei nobis inesse negare potest, nisi quinullam plane Dei notitiam in humanis mentibus esse arbitretur.

[1.055] Quomodo duratio, ordo, numerus etiam distincte intelligantur.

Duratio, ordo, et numerus, a nobis etiam distinctissime intelligentur,si nullum iis substantiae conceptum affingamus, sed putemus durationemrei cuiusque esse tantum modum, sub quo concipimus rem istam, quatenusesse perseuerat. Et similiter, nec ordinem nec numerum esse quicquamdiuersum a rebus ordinatis et numeratis, sed esse tantum modos, subquibus illas consideramus.

[1.056] Quid sint modi, qualitates, attributa.

Et quidem hic per modos plane idem intelligimus, quod alibi perattributa, uel qualitates. Sed cum consideramus substantiam ab illisaffici, uel uariari, uocamus modos; cum ab ista uariatione talem possedenominari, uocamus qualitates; ac denique, cum generalius spectamustantum ea substantiae inesse, uocamus attributa. Ideoque in Deo nonproprie modos aut qualitates, sed attributa tantum esse dicimus, quianulla in eo uariatio est intelligenda. Et etiam in rebus creatis, eaquae nunquam in iis diuerso modo se habent, ut existentia et duratio,in re existente et durante, non qualitates aut modi, sed attributadici debent.

[1.057] Quaedam attributa esse in rebus, alia in cogitatione. Et quidduratio et tempus.

Alia autem sunt in rebus ipsis, quarum attributa uel /27/ modi essedicuntur; alia uero in nostra tantum cogitatione. Ita, cum tempus aduratione generaliter sumpta distinguimus, dicimusque esse numerummotus, est tantum modus cogitandi; neque enim profecto intelligimus inmotu aliam durationem quam in rebus non motis: ut patet ex eo quod, siduo corpora, unum tarde, aliud celeriter per horam moueatur, non plustemporis in uno quam in alio numeremus, etsi multo plus sit motus. Sedut rerum omnium durationem metiamur, comparamus illam cum durationemotuum illorum maximorum, et maxime aequabilium, a quibus fiunt anniet dies; hancque durationem tempus uocamus. Quod proinde nihil,praeter modum cogitandi, durationi generaliter sumptae superaddit.

[1.058] Numerum et uniuersalia omnia esse tantum modos cogitandi.

Ita etiam, cum numerus non in ullis rebus creatis, sed tantum inabstracto, siue in genere consideratur, est modus cogitandi duntaxat;ut et alia omnia quae uniuersalia uocamus.

[1.059] Quomodo uniuersalia fiant; et quae sint quinque uulgata:genus, species, differentia, proprium, accidens.

Fiunt haec uniuersalia ex eo tantum, quod una et eadem idea utamur adomnia indiuidua, quae inter se similia sunt, cogitanda: ut etiam unumet idem nomen omnibus rebus per ideam istam repraesentatis imponimus;quod nomen est uniuersale. Ita, cum uidemus duos lapides, nec adipsorum naturam, sed ad hoc tantum quod duo sint attendimus, formamusideam eius numeri quem uocamus binarium; cumque postea duas aues, autduas arbores uidemus, nec etiam earum naturam, sed tantum quod duaesint consideramus, repetimus eandem ideam quam prius, quae ideo estuniuersalis; ut et hunc numerum eodem uniuersali nomine binariumappellamus. Eodemque modo, cum /28/ spectamus figuram tribus lineiscomprehensam, quandam eius ideam formamus, quam uocamus ideamtrianguli; et eadem postea ut uniuersali utimur ad omnes alias figurastribus lineis comprehensas animo nostro exhibendas. Cumque aduertimus,ex triangulis alios esse habentes unum angulum rectum, alios nonhabentes, formamus ideam uniuersalem trianguli rectanguli, quae relataad praecedentem, ut magis generalem, species uocatur. Et illa angulirectitudo est differentia uniuersalis, qua omnia triangula rectangulaab aliis distinguuntur. Et quod in iis basis potentia aequalis sitpotentiis laterum, est proprietas iis omnibus et solis conueniens. Acdenique, si supponamus aliquos eiusmodi triangulos moueri, alios nonmoueri, hoc erit in iis accidens uniuersale. Atque hoc pacto quinqueuniuersalia uulgo numerantur: genus, species, differentia, proprium,et accidens.

[1.060] De distinctionibus, ac primo de reali.

Numerus autem, in ipsis rebus, oritur ab earum distinctione: quaedistinctio triplex est, realis, modalis, et rationis. Realis proprietantum est inter duas uel plures substantias: et has percipimus a semutuo realiter esse distinctas, ex hoc solo quod unam absque alteraclare et distincte intelligere possimus. Deum enim agnoscentes, certisumus ipsum posse efficere quidquid distincte intelligimus: adeo ut,exempli causa, ex hoc solo quod iam habeamus ideam substantiaeextensae siue corporeae, quamuis nondum certo sciamus ullam talemreuera existere, certi tamen sumus illam posse existere; atque siexistat, unamquamque eius partem, a nobis cogitatione definitam,realiter ab aliis eiusdem substantiae partibus essedistinctam. Itemque, /29/ ex hoc solo quod unusquisque intelligat seesse rem cogitantem, et possit cogitatione excludere a se ipso omnemaliam substantiam, tam cogitantem quam extensam, certum estunumquemque, sic spectatum, ab omni alia substantia cogitante atque abomni substantia corporea realiter distingui. Ac etiamsi supponamus,Deum alicui tali substantiae cogitanti substantiam aliquam corporeamtam arcte coniunxisse, ut arctius iungi non possint, et ita ex illisduabus unum quid conflauisse, manent nihilominus realiter distinctae:quia, quantumuis arcte ipsas uniuerit, potentia, quam ante habebat adeas separandas, siue ad unam absque alia conseruandam, seipsum exuerenon potuit, et quae uel a Deo possunt separari, uel seiunctimconseruari, realiter sunt distincta.

[1.061] De distinctione modali.

Distinctio modalis est duplex: alia scilicet inter modum propriedictum, et substantiam cuius est modus; alia inter duos modos eiusdemsubstantiae. Prior ex eo cognoscitur, quod possimus quidem substantiamclare percipere absque modo quem ab illa differre dicimus, sed nonpossimus, uiceuersa, modum illum intelligere sine ipsa. Ut figura etmotus distinguuntur modaliter a substantia corporea, cui insunt; utetiam affirmatio et recordatio a mente. Posterior uero cognoscitur exeo, quod unum quidem modum absque alio possimus agnoscere, acuiceuersa; sed neutrum tamen sine eadem substantia cui insunt. Ut silapis moueatur et sit quadratus, possum quidem intelligere eiusfiguram quadratam sine motu; et uiceuersa, eius motum sine figuraquadrata; sed nec illum motum, nec illam figuram possum intelligeresine lapidis substantia. Distinctio /30/ autem, qua modus uniussubstantiae differt ab alia substantia uel a modo alteriussubstantiae, ut motus unius corporis ab alio corpore uel a mente,atque ut motus a duratione, realis potius dicenda esse uidetur, quammodalis: quia modi illi non clare intelliguntur sine substantiisrealiter distinctis, quarum sunt modi.

[1.062] De distinctione rationis.

Denique distinctio rationis est inter substantiam et aliquod eiusattributum, sine quo ipsa intelligi non potest, uel inter duo taliaattributa eiusdem alicuius substantiae. Atque agnoscitur ex eo, quodnon possimus claram et distinctam istius substantiae ideam formare, siab ea illud attributum excludamus; uel non possimus unius ex eiusmodiattributis ideam clare percipere, si illud ab alio separemus. Ut, quiasubstantia quaeuis, si cesset durare, cessat etiam esse, rationetantum a duratione sua distinguitur; et omnes modi cogitandi, quostanquam in obiectis consideramus, ratione tantum differunt, tum abobiectis de quibus cogitantur, tum a se mutuo in uno et eodemobiecto. Memini quidem me alibi hoc genus distinctionis cum modaliconiunxisse, nempe in fine responsionis ad primas obiectiones inMeditationes de prima Philosophia: sed ibi non erat occasio de ipsisaccurate disserendi, et sufficiebat ad meum institutum, quod utramquea reali distinguerem.

[1.063] Quomodo cogitatio et extensio distincte cognosci possint, utconstituentes naturam mentis et corporis.

Cogitatio et extensio spectari possunt ut constituentes naturassubstantiae intelligentis et corporeae; tuncque non aliter concipidebent, quam ipsa substantia /31/ cogitans et substantia extensa, hocest, quam mens et corpus; quo pacto clarissime ac distinctissimeintelliguntur. Quin et facilius intelligimus substantiam extensam, uelsubstantiam cogitantem, quam substantiam solam, omisso eo quod cogitetuel sit extensa. Nonnulla enim est difficultas, in abstrahenda notionesubstantiae a notionibus cogitationis uel extensionis, quae scilicetab ipsa ratione tantum diuersae sunt; et non distinctior fit conceptusex eo quod pauciora in eo comprehendamus, sed tantum ex eo quod illaquae in ipso comprehendimus, ab omnibus aliis accurate distinguamus.

[1.064] Quomodo etiam ut modi substantiae.

Cogitatio et extensio sumi etiam possunt pro modis substantiae,quatenus scilicet una et eadem mens plures diuersas cogitationeshabere potest; atque unum et idem corpus, retinendo suam eandemquantitatem, pluribus diuersis modis potest extendi: nunc scilicetmagis secundum longitudinem, minusque secundum latitudinem uelprofunditatem, ac paulo post e contra magis secundum latitudinem, etminus secundum longitudinem. Tuncque modaliter a substantiadistinguuntur, et non minus clare ac distincte quam ipsa possuntintelligi: modo non ut substantiae, siue res quaedam ab aliisseparatae, sed tantummodo ut modi rerum spectentur. Per hoc enim, quodipsas in substantiis quarum sunt modi consideramus, eas ab hissubstantiis distinguimus, et quales reuera sunt agnoscimus. At econtra, si easdem absque substantiis, quibus insunt, uellemusconsiderare, hoc ipso illas ut res subsistentes spectaremus, atque itaideas modi et substantiae confunderemus. /32/

[1.065] Quomodo ipsarum modi sint etiam cognoscendi.

Eadem ratione, diuersos cogitationum modos, ut intellectionem,imaginationem, recordationem, uolitionem, etc; itemque diuersos modosextensionis siue ad extensionem pertinentes, ut figuras omnes, etsitus partium, et ipsarum motus, optime percipiemus, si tantum utmodos rerum quibus insunt spectemus; et quantum ad motum, si de nullonisi locali cogitemus, ac de ui a qua excitatur (quam tamen suo locoexplicare conabor) non inquiramus.

[1.066] Quomodo sensus, affectus et appetitus, clare cognoscantur,quamuis saepe de iis male iudicemus.

Supersunt sensus, affectus, et appetitus, qui quidem etiam clarepercipi possunt, si accurate caueamus, ne quid amplius de iisiudicemus, quam id praecise, quod in perceptione nostra continetur, etcuius intime conscii sumus. Sed perdifficile est id obseruare, saltemcirca sensus: quia nemo nostrum est, qui non ab ineunte aetateiudicarit, ea omnia quae sentiebat, esse res quasdam extra mentem suamexistentes, et sensibus suis, hoc est, perceptionibus quas de illishabebat, plane similes. Adeo ut uidentes, exempli gratia, colorem,putauerimus nos uidere rem quandam extra nos positam, et plane similemideae illi coloris, quam in nobis tunc experiebamur; idque obconsuetudinem ita iudicandi, tam clare et distincte uidere nobisuidebamur, ut pro certo et indubitato haberemus.

[1.067] In ipso de dolore iudicio saepe nos falli.

Idemque plane est de aliis omnibus quae sentiuntur, etiam detitillatione ac dolore. Quamuis enim haec extra nos esse non putentur,non tamen ut in sola mente siue in perceptione nostra solent spectari,sed ut in manu, aut in pede, aut quauis alia parte nostri /33/corporis. Nec sane magis certum est, cum, exempli causa, doloremsentimus tanquam in pede, illum esse quid extra nostram mentem, inpede existens, quam cum uidemus lumen tanquam in Sole, illud lumenextra nos in Sole existere; sed utraque ista praeiudicia sunt primaenostrae aetatis, ut infra clare apparebit.

[1.068] Quomodo in istis id, quod clare cognoscimus, ab eo in quofalli possumus, sit distinguendum.

Ut autem hic quod clarum est ab eo quod obscurum distinguamus,diligentissime est aduertendum, dolorem quidem et colorem, et reliquaeiusmodi, clare ac distincte percipi, cum tantummodo ut sensus, siuecogitationes, spectantur. Cum autem res quaedam esse iudicantur, extramentem nostram existentes, nullo plane modo posse intelligi quaenamres sint, sed idem plane esse, cum quis dicit se uidere in aliquocorpore colorem, uel sentire in aliquo membro dolorem, ac si diceretse id ibi uidere uel sentire, quod quidnam sit plane ignorat, hoc est,se nescire quid uideat aut sentiat. Etsi enim, minus attendendo, sibifacile persuadeat se nonnullam eius habere notitiam, ex eo quodsupponat esse quid simile sensui illi coloris aut doloris, quem apudse experitur: si tamen examinet quidnam sit, quod iste sensus colorisuel doloris, tanquam in corpore colorato uel in parte dolenteexistens, repraesentet, omnino aduertet se id ignorare.

[1.069] Longe aliter cognosci magnitudinem figuram, etc, quam colores,dolores, etc.

Praesertim si consideret, se longe alio modo cognoscere, quidnam sitin uiso corpore magnitudo, uel figura, uel motus (saltem localis:Philosophi enim, alios quosdam motus a locali diuersos effingendo,naturam eius sibi minus intelligibilem reddiderunt), uel situs, uelduratio, uel numerus, et similia, quae in corporibus /34/ clarepercipi iam dictum est: quam quid in eodem corpore sit color, ueldolor, uel odor, uel sapor, uel quid aliud ex iis, quae ad sensus dixiesse referenda. Quamuis enim uidentes aliquod corpus, non magis certisimus illud existere, quatenus apparet figuratum, quam quatenusapparet coloratum: longe tamen euidentius agnoscimus, quid sit in eoesse figuratum, quam quid sit esse coloratum.

[1.070] Nos posse duobus modis de sensibilibus iudicium ferre, quorumuno errorem praecauemus, alio in errorem incidimus.

Patet itaque in re idem esse, cum dicimus nos percipere colores inobiectis, ac si diceremus nos percipere aliquid in obiectis, quodquidem quid sit ignoramus, sed a quo efficitur in nobis ipsis sensusquidam ualde manifestus et perspicuus, qui uocatur sensus colorum. Inmodo autem iudicandi permagna est diuersitas: nam quamdiu tantumiudicamus aliquid esse in obiectis (hoc est, in rebus, qualescumquedemum illae sint, a quibus sensus nobis aduenit), quod quidnam sitignoramus, tantum abest ut fallamur, quin potius in eo errorempraecauemus, quod aduertentes nos aliquid ignorare, minus procliuessimus ad temere de ipso iudicandum. Cum uero putamus nos perciperecolores in obiectis, etsi reuera nesciamus quidnam sit, quod tuncnomine coloris appellamus, nec ullam similitudinem intelligerepossimus, inter colorem quem supponimus esse in obiectis, et illumquem experimur esse in sensu: quia tamen hoc ipsum non aduertimus, etmulta alia sunt, ut magnitudo, figura, numerus, etc, quae clarepercipimus non aliter a nobis sentiri uel intelligi, quam ut sunt autsaltem esse possunt in obiectis: facile in eum errorem delabimur, utiudicemus /35/ id, quod in obiectis uocamus colorem, esse quid omninosimile colori quem sentimus, atque ita ut id, quod nullo modopercipimus, a nobis clare percipi arbitremur.

[1.071] Praecipuam errorum causam a praeiudiciis infantiae procedere.

Hicque primam et praecipuam errorum omnium causam licetagnoscere. Nempe in prima aetate, mens nostra tam arcte corpori eratalligata, ut non aliis cogitationibus uacaret, quam iis solis, perquas ea sentiebat quae corpus afficiebant: necdum ipsas ad quidquamextra se positum referebat, sed tantum ubi quid corpori incommodumoccurrebat, sentiebat dolorem; ubi quid commodum, sentiebatuoluptatem; et ubi sine magno commodo uel incommodo corpusafficiebatur, pro diuersitate partium in quibus et modorum quibusafficiebatur, habebat diuersos quosdam sensus, illos scilicet quosuocamus sensus saporum, odorum, sonorum, caloris, frigoris, luminis,colorum, et similium, quae nihil extra cogitationem positumrepraesentant. Simulque etiam percipiebat magnitudines, figuras,motus, et talia; quae illi non ut sensus, sed ut res quaedam, uelrerum modi, extra cogitationem existentes, aut saltem existendicapaces, exhibebantur, etsi hanc inter ista differentiam nondumnotaret. Ac deinde, cum corporis machinamentum, quod sic a naturafabricatum est ut propria sua ui uariis modis moueri possit, hinc indetemere se contorquens, casu commodum quid assequebatur aut fugiebatincommodum, mens illi adhaerens incipiebat aduertere id, quod itaassequebatur aut fugiebat, extra se esse; nec tantum illi tribuebatmagnitudines, figuras, motus, et talia, quae ut res aut rerum modos/36/ percipiebat, sed etiam sapores, odores, et reliqua, quorum in sesensum ab ipso effici aduertebat. Atque omnia tantum referens adutilitatem corporis, cui erat immersa, eo plus aut minus rei esseputabat in unoquoque obiecto a quo afficiebatur, prout plus aut minusab ipso afficiebatur. Unde factum est, ut multo plus substantiae, seucorporeitatis, esse putaret in saxis aut metallis, quam in aqua uelaÎre, quia plus duritiei et ponderositatis in iis sentiebat. Quinet aÎrem, quandiu nullum in eo uentum aut frigus aut caloremexperiebatur, pro nihilo prorsus ducebat. Et quia non plus luminis astellis quam ab exiguis flammis lucernarum ipsi affulgebat, idcirconullas stellas flammis istis maiores sibi repraesentabat. Et quia necterram in gyrum uerti, nec eius superficiem in globum curuatam essenotabat, ideo procliuior erat ad putandum, et eam immobilem, et eiussuperficiem planam esse. Milleque aliis eiusmodi praeiudiciis, a primainfantia, mens nostra imbuta est; quae deinde in pueritia nonrecordabatur fuisse a se sine sufficienti examine recepta, sed tanquamsensu cognita, uel a natura sibi indita, pro uerissimiseuidentissimisque admisit.

[1.072] Alteram errorum causam esse, quod praeiudiciorum obliuiscinequeamus.

Et quamuis iam maturis annis, cum mens non amplius tota corporiseruit, nec omnia ad illud refert, sed etiam de rerum, in se ipsisspectatarum, ueritate inquirit, permulta ex iis, quae sic anteaiudicauit, falsa esse deprehendat: non tamen ideo facile ipsa exmemoria sua expungit, et quamdiu in ea haerent, uariorum errorumcausae esse possunt. Ita, exempli causa, quoniam a prima aetatestellas imaginati sumus perexiguas, /37/ etsi iam rationesAstronomicae perspicue nobis ostendant ipsas esse quam maximas, tantumtamen praeiudicata opinio adhuc ualet, ut nobis perdifficile sit,ipsas aliter quam prius imaginari.

[1.073] Tertiam causam esse, quod defatigemur, ad ea, quae sensibuspraesentia non sunt, attendendo; et ideo assueti simus de illis, nonex praesenti perceptione, sed ex praeconcepta opinione iudicare.

Praeterea mens nostra non sine aliqua difficultate ac defatigationepotest ad ullas res attendere; omniumque difficillime ad illaattendit, quae nec sensibus, nec quidem imaginationi praesentia sunt:siue quia talem, ex eo quod corpori coniuncta sit, habet naturam; siuequia in primis annis, cum tantum circa sensus et imaginationesoccuparetur, maiorem de ipsis quam de caeteris rebus cogitandi usum etfacilitatem acquisiuit. Hinc autem fit, ut iam multi nullamsubstantiam intelligant, nisi imaginabilem, et corpoream, et etiamsensibilem. Neque enim norunt ea sola esse imaginabilia, quae inextensione, motu et figura consistunt, etsi alia multa intelligibiliasint; nec putant quidquam posse subsistere, quod non sit corpus; necdenique ullum corpus non sensibile. Et quia reuera nullam rem, qualisipsa est, sensu solo percipimus, ut infra clare ostendetur, hincaccidit, ut plerique in tota uita nihil nisi confuse percipiant.

[1.074] Quartam causam esse, quod conceptus nostros uerbis, quae rebusaccurate non respondent, alligemus.

Et denique, propter loquelae usum, conceptus omnes nostros uerbis,quibus eos exprimimus, alligamus, nec eos nisi simul cum istis uerbismemoriae mandamus. Cumque facilius postea uerborum quam rerumrecordemur, uix unquam ullius rei conceptum habemus tam distinctum, utillum ab omni uerborum conceptu separemus, cogitationesque hominumfere omnium circa uerba magis quam circa res uersantur: adeo utpersaepe uocibus non intellectis praebeant /38/ assensum, quia putantse illas olim intellexisse, uel ab aliis qui eas recte intelligebantaccepisse. Quae omnia, quamuis accurate hic tradi non possint, quianatura humani corporis nondum fuit exposita, necdum probatum est ullumcorpus existere, uidentur tamen satis posse intelligi, ut iuuent adclaros et distinctos conceptus ab obscuris et confusis dignoscendos.

[1.075] Summa eorum quae obseruanda sunt, ad recte philosophandum.

Itaque ad serio philosophandum, ueritatemque omnium rerumcognoscibilium indagandam: primo, omnia praeiudicia sunt deponenda,siue accurate est cauendum, ne ullis ex opinionibus olim a nobisreceptis fidem habeamus, nisi prius, iis ad nouum examen reuocatis,ueras esse comperiamus. Deinde, ordine est attendendum ad notiones,quas ipsimet in nobis habemus, eaeque omnes et solae, quas sicattendendo clare ac distincte cognoscemus, iudicandae sunt uerae. Quodagentes, inprimis aduertemus nos existere, quatenus sumus naturaecogitantis; et simul etiam, et esse Deum, et nos ab illo pendere, etex eius attributorum consideratione caeterarum rerum ueritatem posseindagari, quoniam ille est ipsarum causa; et denique, praeter notionesDei et mentis nostrae, esse etiam in nobis notitiam multarumpropositionum aeternae ueritatis, ut quod ex nihilo nihil fiat, etc;itemque, naturae cuiusdam corporeae, siue extensae, diuisibilis,mobilis, etc; itemque, sensuum quorundam qui nos afficiunt, utdoloris, colorum, saporum, etc, quamuis nondum sciamus quae sit causa,cur ita nos afficiant. Et haec conferentes cum iis quae confusiusantea cogitabamus, usum claros et distinctos omnium rerumcognoscibilium conceptus formandi acquiremus. Atque in his paucis /39/praecipua cognitionis humanae principia contineri mihi uidentur.

[1.076] Autoritatem diuinam perceptioni nostrae esse praeferendam: sedea seclusa non decere philosophum aliis quam perceptis assentiri.

Praeter caetera autem, memoriae nostrae pro summa regula estinfigendum, ea quae nobis a Deo reuelata sunt, ut omnium certissimaesse credenda. Et quamuis forte lumen rationis, quam maxime clarum eteuidens, aliud quid nobis suggerere uideretur, soli tamen authoritatidiuinae potius quam proprio nostro iudicio fidem esse adhibendam. Sedin iis, de quibus fides diuina nihil nos docet, minime decere hominemphilosophum aliquid pro uero assumere, quod uerum esse nunquamperspexit; et magis fidere sensibus, hoc est, inconsideratis infantiaesuae iudiciis, quam maturae rationi. /40/

[2.001] Quibus rationibus rerum materialium existentia certocognoscatur.

Etsi nemo non sibi satis persuadeat res materiales existere, quiatamen hoc a nobis paulo ante in dubium reuocatum est, et inter primaenostrae aetatis praeiudicia numeratum, nunc opus est ut rationesinuestigemus, per quas id certo cognoscatur. Nempe quicquid sentimus,procul dubio nobis aduenit a re aliqua, quae a mente nostra diuersaest. Neque enim est in nostra potestate efficere, ut unum potius quamaliud sentiamus; sed hoc a re illa quae sensus nostros afficit, planependet. Quaeri quidem potest an res illa sit Deus, an quid a Deodiuersum. Sed quia sentimus, siue potius a sensu impulsi clare acdistincte percipimus, materiam quandam extensam in longum, latum etprofundum, cuius uariae partes uariis figuris praeditae sunt, acuariis motibus cientur, ac etiam efficiunt ut uarios sensus habeamuscolorum, odorum, doloris, etc: si Deus immediate per se ipsum istiusmateriae extensae ideam menti nostrae exhiberet, uel tantum siefficeret ut exhiberetur /41/ a re aliqua, in qua nihil essetextensionis, nec figurae, nec motus: nulla ratio potest excogitari,cur non deceptor esset putandus. Ipsam enim clare intelligimus tanquamrem a Deo et a nobis, siue a mente nostra, plane diuersam; ac etiamclare uidere nobis uidemur, eius ideam a rebus extra nos positis,quibus omnino similis est, aduenire; Dei autem naturae plane repugnareut sit deceptor, iam ante est animaduersum. Atque ideo hic omninoconcludendum est, rem quandam extensam in longum, latum et profundum,omnesque illas proprietates quas rei extensae conuenire clarepercipimus habentem, existere. Estque haec res extensa, quam corpussiue materiam appellamus.

[2.002] Quibus etiam cognoscatur corpus humanum menti esse arcteconiunctum.

Eadem ratione, menti nostrae corpus quoddam magis arcte, quam reliquaalia corpora, coniunctum esse, concludi potest, ex eo quod perspicueaduertamus dolores aliosque sensus nobis ex improuiso aduenire; quosmens est conscia non a se sola proficisci, nec ad se posse pertinereex eo solo quod sit res cogitans, sed tantum ex eo quod alteri cuidamrei extensae ac mobili adiuncta sit, quae res humanum corpusappellatur. Sed accuratior eius rei explicatio non est huius loci.

[2.003]Sensuum perceptiones, non quid reuera sit in rebus, sed quidhumano composito prosit uel obsit, docere.

Satis erit, si aduertamus sensuum perceptiones non referri, nisi adistam corporis humani cum mente coniunctionem, et nobis quidemordinarie exhibere, quid ad illam externa corpora prodesse possint autnocere; non autem, nisi interdum et ex accidenti, nos docere, /42/qualia in seipsis existant. Ita enim sensuum praeiudicia faciledeponemus, et solo intellectu, ad ideas sibi a natura inditasdiligenter attendente, hic utemur.

[2.004]Naturam corporis non in pondere, duritie, colore, autsimilibus; sed in sola extensione consistere.

Quod agentes, percipiemus naturam materiae, siue corporis in uniuersumspectati, non consistere in eo quod sit res dura, uel ponderosa, uelcolorata, uel alio aliquo modo sensus afficiens: sed tantum in eo quodsit res extensa in longum, latum et profundum. Nam, quantum adduritiem, nihil aliud de illa sensus nobis indicat, quam partesdurorum corporum resistere motui manuum nostrarum, cum in illasincurrunt. Si enim, quotiescumque manus nostrae uersus aliquam partemmouentur, corpora omnia ibi existentia recederent eadem celeritate quaillae accedunt, nullam unquam duritiem sentiremus. Nec ullo modopotest intelligi, corpora quae sic recederent, idcirco naturamcorporis esse amissura; nec proinde ipsa in duritieconsistit. Eademque ratione ostendi potest, et pondus, et colorem, etalias omnes eiusmodi qualitates, quae in materia corporea sentiuntur,ex ea tolli posse, ipsa integra remanente: unde sequitur, a nulla exillis eius naturam dependere.

[2.005] Praeiudicia de rarefactione et de uacuo, hanc corporis naturamobscuriorem facere.

Duae uero adhuc causae supersunt, ob quas potest dubitari, an ueranatura corporis in sola extensione consistat. Una est, quod multiexistiment, pleraque corpora sic posse rarefieri ac condensari, utrarefacta plus habeant extensionis quam condensata; sintque etiamnonnulli adeo subtiles, ut substantiam corporis ab eiusdem quantitate,atque ipsam quantitatem ab extensione distinguant. Altera est, quodubi nihil aliud /43/ esse intelligimus, quam extensionem in longum,latum et profundum, non soleamus dicere ibi esse corpus, sedtantummodo spatium, et quidem spatium inane, quod fere omnes sibipersuadent esse purum nihil.

[2.006] Quomodo fiat rarefactio.

Sed quantum ad rarefactionem et condensationem, quicumque adcogitationes suas attendet, ac nihil uolet admittere nisi quod clarepercipiat, non putabit in ipsis aliud quidquam contingere, quamfigurae mutationem: ita scilicet, ut rara corpora illa sint, interquorum partes multa interualla existunt, corporibus aliis repleta; etper hoc tantum densiora reddantur, quod ipsorum partes, ad inuicemaccedentes, interualla ista imminuant uel plane tollant: quod ultimumsi aliquando contingat, tunc corpus tam densum euadit, ut repugnetipsum densius reddi posse. Atqui non ideo minus tunc extensum est,quam cum partes habens a se mutuo dissitas, maius spatium amplectitur:quia quicquid extensionis in poris siue interuallis a partibus eiusrelictis continetur, nullo modo ipsi tribui debet, sed aliis quibusuiscorporibus, a quibus interualla ista replentur. Ut cum uidemusspongiam, aqua uel alio liquore turgentem, non putamus ipsam secundumsingulas suas partes magis extensam, quam cum compressa est et sicca;sed tantummodo poros habere magis patentes, ac ideo per maius spatiumesse diffusam.

[2.007] Eam non posse ullo alio modo intelligibili explicari.

Et sane non uideo, quid mouerit nonnullos, ut mallent dicererarefactionem fieri per augmentationem quantitatis, quam ipsam hocspongiae exemplo explicare. Nam etsi, cum aÎr aut aqua rarefiunt,non uideamus ullos ipsorum poros qui ampliores reddantur, /44/ necullum nouum corpus, quod ad illos replendos accedat: non est tamenrationi tam consentaneum, aliquid non intelligibile effingere, adeorum rarefactionem uerbotenus explicandam, quam ex hoc quodrarefiant, concludere in ipsis esse poros, siue interualla quaeampliora redduntur, et nouum aliquod corpus accedere quod ipsa implet,etsi hoc nouum corpus nullo sensu percipiamus. Nulla enim ratio noscogit ad credendum, corpora omnia quae existunt debere sensus nostrosafficere. Ac rarefactionem perfacile hoc modo, non autem ullo alio,fieri posse percipimus. Ac denique plane repugnat aliquid nouaquantitate uel noua extensione augeri, quin simul etiam nouasubstantia extensa, hoc est, nouum corpus ei accedat. Neque enim ullumadditamentum extensionis uel quantitatis, sine additamento substantiaequae sit quanta et extensa, potest intelligi, ut ex sequentibusclarius patebit.

[2.008] Quantitatem et numerum differre tantum ratione a re quanta etnumerata.

Quippe quantitas a substantia extensa in re non differt, sed tantum exparte nostri conceptus, ut et numerus a re numerata. Ita scilicet uttotam naturam substantiae corporeae, quae est in spatio decem pedum,possimus considerare, quamuis ad istam mensuram decem pedum nonattendamus: quia plane eadem intelligitur in qualibet istius spatiiparte ac in toto. Et uice uersa, potest intelligi numerus denarius, utetiam quantitas continua decem pedum, etsi ad istam determinatamsubstantiam non attendamus: quia plane idem est conceptus numeridenarii, siue ad hanc mensuram decem pedum, siue ad quidlibet aliudreferatur; et quantitas continua decem pedum, etsi non possit /45/intelligi sine aliqua substantia extensa, cuius sit quantitas, potesttamen sine hac determinata. In re autem fieri non potest, ut uelminimum quid ex ista quantitate aut extensione tollatur, quintantundem etiam de substantia detrahatur; nec uice uersa, ut tantillumde substantia detrahatur, quin tantundem de quantitate ac extensionetollatur.

[2.009] Substantiam corpoream, cum a quantitate sua distinguitur,confuse concipi tanquam incorpoream.

Et quamuis forte nonnulli aliud dicant, non puto tamen ipsos aliud eade re percipere; sed cum substantiam ab extensione aut quantitatedistinguunt, uel nihil per nomen substantiae intelligunt, uel confusamtantum substantiae incorporeae ideam habent, quam falso tribuuntcorporeae, huiusque substantiae corporeae ueram ideam extensionirelinquunt, quam tamen accidens uocant, atque ita plane aliud efferuntuerbis, quam mente comprehendunt.

[2.010] Quid sit spatium, siue locus internus.

Non etiam in re differunt spatium, siue locus internus, et substantiacorporea in eo contenta, sed tantum in modo, quo a nobis concipisolent. Reuera enim extensio in longum, latum et profundum, quaespatium constituit, eadem plane est cum illa quae constituitcorpus. Sed in hoc differentia est, quod ipsam in corpore utsingularem consideremus, et putemus semper mutari quoties mutaturcorpus: in spatio uero unitatem tantum genericam ipsi tribuamus, adeout, mutato corpore quod spatium implet, non tamen extensio spatiimutari censeatur, sed remanere una et eadem, quamdiu manet eiusdemmagnitudinis ac figurae, seruatque eundem situm inter externa quaedamcorpora, per quae illud spatium determinamus. /46/

[2.011] Quomodo in re non differat a substantia corporea.

Et quidem facile agnoscemus, eandem esse extensionem, quae naturamcorporis et naturam spatii constituit, nec magis haec duo a se mutuodifferre, quam natura generis aut speciei differt a natura indiuidui:si attendentes ad ideam quam habemus alicuius corporis, exempli causa,lapidis, reiiciamus ab illa id omne quod ad corporis naturam nonrequiri cognoscimus: nempe reiiciamus primo duritiem, quia si lapisliquefiat aut in puluisculos quam minutissimos diuidatur, illamamittet, neque tamen ideo desinet esse corpus; reiiciamus etiamcolorem, quia uidimus saepe lapides adeo pellucidos, ut nullus in iisesset color; reiiciamus grauitatem, quia quamuis ignis sit leuissimus,non ideo minus putatur esse corpus; ac denique reiiciamus frigus etcalorem, aliasque omnes qualitates, quia uel non considerantur inlapide, uel iis mutatis, non ideo lapis corporis naturam amisisseexistimatur. Ita enim aduertemus, nihil plane in eius idea remanere,praeterquam quod sit quid extensum in longum, latum et profundum: quodidem continetur in idea spatii, non modo corporibus pleni, sed eiusetiam quod uacuum appellatur.

[2.012] Quomodo ab eadem differat in modo, quo concipitur.

Est autem differentia in modo concipiendi; nam, sublato lapide exspatio uel loco in quo est, putamus etiam eius extensionem essesublatam, utpote quam ut singularem et ab ipso inseparabilemspectamus. Sed interim extensionem loci, in quo erat lapis, remanerearbitramur, eandemque esse, quamuis iam ille locus lapidis a ligno,uel aqua, uel aÎre, uel alio quouis corpore occupetur, uel etiamuacuus esse credatur: quia ibi consideratur extensio in genere,censeturque eadem /47/ esse lapidis, ligni, aquae, aÎris,aliorumque corporum, uel etiam ipsius uacui, si quod detur, modotantum sit eiusdem magnitudinis ac figurae, seruetque eundem situminter corpora externa, quae spatium illud determinant.

[2.013] Quid sit locus externus.

Quippe nomina loci aut spatii non significant quicquam diuersum acorpore quod dicitur esse in loco, sed tantum eius magnitudinem,figuram, et situm inter alia corpora designant. Et quidem, ut illesitus determinetur, respicere debemus ad alia aliqua corpora, quae utimmobilia spectemus; ac prout ad diuersa respicimus, dicere possumuseandem rem, eodem tempore, locum mutare ac non mutare. Ut, cum nauisin mari prouehitur, qui sedet in puppi manet semper uno in loco, siratio habeatur partium nauis inter quas eundem situm seruat; et illeidem assidue locum mutat, si ratio littorum habeatur, quoniam assidueab unis recedit et ad alia accedit. Ac praeterea, si putemus terrammoueri, tantumque praecise procedere ab Occidente uersus Orientem,quantum nauis interim ex Oriente in Occidentem promouetur, dicemusrursus illum qui sedet in puppi, locum suum non mutare: quia nempeloci determinationem ab immotis quibusdam coeli punctis desumemus. Sedsi tandem cogitemus, nulla eiusmodi puncta uere immota in uniuersoreperiri, ut probabile esse infra ostendetur, inde concludemus nullumesse permanentem ullius rei locum, nisi quatenus a cogitatione nostradeterminatur.

[2.014] In quo differant locus et spatium.

Differunt autem nomina loci et spatii, quia locus magis expressedesignat situm quam magnitudinem /48/ aut figuram, et e contra, magisad has attendimus, cum loquimur de spatio. Dicimus enim frequenterunam rem in locum alterius succedere, quamuis non sit accurate eiusdemmagnitudinis, nec figurae; sed tunc negamus illam idem spatiumoccupare; ac semper, cum ille situs mutatur, dicimus locum mutari,quamuis eadem magnitudo ac figura permaneat. Cumque dicimus rem essein hoc loco, nihil aliud intelligimus, quam illam obtinere hunc situminter alias res; et cum addimus ipsam implere hoc spatium uel hunclocum, intelligimus praeterea ipsam esse huius determinataemagnitudinis ac figurae.

[2.015] Quomodo locus externus pro superficie corporis ambientis rectesumatur.

Atque ita spatium quidem semper sumimus pro extensione in longum,latum et profundum. Locum autem aliquando consideramus ut rei, quae inloco est, internum, et aliquando ut ipsi externum. Et quidem internusidem plane est quod spatium; externus autem sumi potest pro superficiequae proxime ambit locatum. Notandumque est, per superficiem non hicintelligi ullam corporis ambientis partem, sed solum terminum, quimedius est inter ipsum corpus ambiens et id quod ambitur, quique nihilaliud est quam modus: uel certe intelligi superficiem in communi, quaenon sit pars unius corporis magis quam alterius, sed eadem semper essecenseatur, cum retinet eandem magnitudinem et figuram. Etsi enim omnecorpus ambiens cum sua superficie mutetur, non ideo res quam ambitlocum mutare existimatur, si eundem interim situm seruet inter illaexterna, quae tanquam immobilia spectantur. Ut si nauim in unam partema fluminis lapsu, et in contrariam a uento tam aequaliter impellisupponamus, /49/ ut situm suum inter ripas non mutet, facile aliquiscredet ipsam manere in eodem loco, quamuis omnis superficies ambiensmutetur.

[2.016] Repugnare ut detur uacuum, siue in quo nulla plane sit res.

Vacuum autem philosophico more sumptum, hoc est, in quo nulla planesit substantia, dari non posse manifestum est, ex eo quod extensiospatii, uel loci interni, non differat ab extensione corporis.Nam cumex hoc solo quod corpus sit extensum in longum, latum et profundum,recte concludamus illud esse substantiam, quia omnino repugnat utnihili sit aliqua extensio, idem etiam de spatio, quod uacuumsupponitur, est concludendum: quod nempe, cum in eo sit extensio,necessario etiam in ipso sit substantia.

[2.017] Vacuum ex uulgi usu non excludcre omne corpus.

Et quidem ex uulgi usu, per nomen uacui non solemus significare locumuel spatium in quo nulla plane sit res, sed tantummodo locum in quonulla sit ex iis rebus, quas in eo esse debere cogitamus. Sic, quiaurna facta est ad aquas continendas, uacua dicitur, cum aÎre tantumest plena. Sic nihil est in piscina, licet aquis abundet, si in eadesint pisces. Sic inane est nauigium, quod comparatum erat aduehendas merces, si solis arenis, quibus frangat impetus uenti, sitonustum. Sic denique inane est spatium, in quo nihil est sensibile,quamuis materia creata et per se subsistente plenum sit: quia nonsolemus considerare, nisi eas res quae a sensibus attinguntur. Atquisi postea, non attendentes quid per nomina uacui et nihili sitintelligendum, in spatio quod uacuum esse diximus, non modo nihilsensibile, sed omnino nullam rem contineri existimemus: in eundemerrorem incidemus, ac si ex eo quod /50/ usitatum sit dicere urnam, inqua nihil est nisi aÎr, uacuam esse, ideo iudicaremus aÎrem inea contentum non esse rem subsistentem.

[2.018] Quomodo emendandum sit praeiudicium de pacuo absolute sumpto.

Lapsique sumus fere omnes a prima aetate in hunc errorem, proptereaquod, non aduertentes ullam esse inter uas et corpus in eo contentumnecessariam coniunctionem, non putauimus quicquam obstare, quominussaltem Deus efficiat, ut corpus, quod uas aliquod replet, indeauferatur, et nullum aliud in eius locum succedat. Iam autem, uterrorem illum emendemus, considerare oportet nullam quidem esseconnexionem inter uas et hoc uel illud corpus particulare quod in eocontinetur, sed esse maximam, ac omnino necessariam, inter uasisfiguram concauam et extensionem in genere sumptam, quae in ea cauitatedebet contineri. Adeo ut non magis repugnet nos concipere montem sineualle, quam intelligere istam cauitatem absque extensione in eacontenta, uel hanc extensionem absque substantia quae sit extensa:quia, ut saepe dictum est, nihili nulla potest esse extensio. Acproinde, si quaeratur quid fiet, si Deus auferat omne corpus quod inaliquo uase continetur, et nullum aliud in ablati locum uenirepermittat: respondendum est, uasis latera sibi inuicem hoc ipso forecontigua. Cum enim inter duo corpora nihil interiacet, necesse est utse mutuo tangant; ac manifeste repugnat ut distent, siue ut inter ipsasit distantia, et tamen ut ista distantia sit nihil: quia omnisdistantia est modus extensionis, et ideo sine substantia extensa essenon potest.

[2.019] Ex his ea confirmari, quae de rarefactione dicta sunt.

Postquam sic aduertimus substantiae corporeae naturam /51/ in eotantum consistere, quod sit res extensa; eiusque extensionem non essediuersam ab ea, quae spatio quantumuis inani tribui solet: facilecognoscimus fieri non posse, ut aliqua eius pars plus spatii occupetuna uice quam alia, sicque aliter rarefiat, quam modo paullo anteexplicato; uel ut plus sit materiae, siue substantiae corporeae, inuase, cum plumbo, uel auro, uel alio quantumuis graui ac duro corporeplenum est, quam cum aÎrem tantum continet, uacuumque existimatur:quia partium materiae quantitas non pendet ab earum grauitate autduritie, sed a sola extensione, quae semper in eodem uase estaequalis.

[2.020] Ex his etiam demonstrari, nullas atomos dari posse.

Cognoscimus etiam fieri non posse ut aliquae atomi, siue materiaepartes ex natura sua indiuisibiles, existant. Cum enim, si quae sint,necessario debeant esse extensae, quantumuis paruae fingantur,possumus adhuc unamquamque ex ipsis in duas aut plures minorescogitatione diuidere, ac proinde agnoscere esse diuisibiles. Nihilenim possumus cogitatione diuidere, quin hoc ipso cognoscamus essediuisibile; atque ideo, si iudicaremus id ipsum esse indiuisibile,iudicium nostrum a cognitione dissentiret. Quin etiam si fingamus,Deum efficere uoluisse, ut aliqua materiae particula in alias minoresdiuidi non possit, non tamen illa proprie indiuisibilis eritdicenda. Ut etenim effecerit eam a nullis creaturis diuidi posse, noncerte sibi ipsi eiusdem diuidendae facultatem potuit adimere: quiafieri plane non potest, ut propriam suam potentiam imminuat,quemadmodum supra notatum est. Atque ideo, absolute /52/ loquendo,illa diuisibilis remanebit, quoniam ex natura sua est talis.

[2.021] Item mundum esse indefinite extensum.

Cognoscimus praeterea hunc mundum, siue substantiae corporeaeuniuersitatem, nullos extensionis suae fines habere. Ubicumque enimfines illos esse fingamus, semper ultra ipsos aliqua spatia indefiniteextensa non modo imaginamur, sed etiam uere imaginabilia, hoc est,realia esse percipimus; ac proinde, etiam substantiam corporeamindefinite extensam in iis contineri. Quia, ut iam fuse ostensum est,idea eius extensionis, quam in spatio qualicumque concipimus, eademplane est cum idea substantiae corporeae.

[2.022] Item unam et eandem esse materiam coeli et terrae; ac pluresmundos esse non posse.

Hincque etiam colligi facile potest, non aliam esse materiam coeliquam terrae; atque omnino, si mundi essent infiniti, non posse nonillos omnes ex una et eadem materia constare; nec proinde plures, sedunum tantum, esse posse: quia perspicue intelligimus illam materiam,cuius natura in eo solo consistit quod sit substantia extensa, omniaomnino spatia imaginabilia, in quibus alii isti mundi esse deberent,iam occupare: nec ullius alterius materiae ideam in nobis reperimus.

[2.023] Omnem materiae uariationem, siue omnem eius formarumdiuersitatem pendere a motu.

Materia itaque in toto uniuerso una et eadem existit, utpote quaeomnis per hoc unum tantum agnoscitur, quod sit extensa. Omnesqueproprietates, quas in ea clare percipimus, ad hoc unum reducuntur,quod sit partibilis, et mobilis secundum partes, et proinde capaxillarum omnium affectionum, quas ex eius partium motu sequi possepercipimus. Partitio enim, quae fit sola cogitatione, nihil mutat; sedomnis materiae /53/ uariatio, siue omnium eius formarum diuersitas,pendet a motu. Quod passim etiam a Philosophis uidetur fuisseanimaduersum, quia dixerunt naturam esse principium motus etquietis. Tunc enim per naturam intellexerunt id, per quod res omnescorporeae tales euadunt, quales ipsas esse experimur.

[2.024] Quid sit motus iuxta uulgarem sensum.

Motus autem (scilicet localis, neque enim ullus alius sub cogitationemmeam cadit; nec ideo etiam ullum alium in rerum natura fingendumputo), motus, inquam, ut uulgo sumitur, nihil aliud est quam actio,qua corpus aliquod ex uno loco in alium migrat. Et idcirco,quemadmodum supra monuimus eandem rem eodem tempore dici posse locummutare et non mutare, ita eadem etiam dici potest moueri et nonmoueri. Ut qui sedet in naui, dum ea soluit e portu, putat quidem semoueri, si respiciat ad littora eaque ut immota consideret; non autem,si ad ipsam nauim, inter cuius partes eundem semper situm seruat. Quinetiam, quatenus uulgo putamus in omni motu esse actionem, in quieteuero cessationem actionis, magis proprie tunc dicitur quiescere quammoueri, quia nullam in se actionem sentit.

[2.025] Quid sit motus proprie sumptus.

Sed si non tam ex uulgi usu, quam ex rei ueritate, consideremus quidper motum debeat intelligi, ut aliqua ei determinata natura tribuatur:dicere possumus esse translationem unius partis materiae, siue uniuscorporis, ex uicinia eorum corporum, quae illud immediate continguntet tanquam quiescentia spectantur, in uiciniam aliorum. Ubi per unumcorpus, siue unam partem materiae, /54/ intelligo id omne quod simultransfertur; etsi rursus hoc ipsum constare possit ex multis partibus,quae alios in se habeant motus. Et dico esse translationem, non uimuel actionem quae transfert, ut ostendam illum semper esse in mobili,non in mouente, quia haec duo non satis accurate solent distingui; acesse duntaxat eius modum, non rem aliquam subsistentem, sicut figuraest modus rei figuratae, ac quies rei quiescentis.

[2.026] Non plus actionis requiri ad motum quam ad quietem.

Quippe notandum est, magno nos, in hoc, praeiudicio laborare, quodplus actionis ad motum requiri arbitremur, quam ad quietem. Hocqueideo nobis ab ineunte aetate persuasimus, quod corpus nostrum soleatmoueri a nostra uoluntate, cuius intime conscii sumus, et quiescere exhoc solo quod terrae adhaereat per grauitatem, cuius uim nonsentimus. Et quidem quia ista grauitas, aliaeque plures causae, anobis non animaduersae, motibus quos in membris nostris ciere uolumusresistunt, efficiuntque ut fatigemur, putamus maiore actione, siuemaiore ui opus esse ad motum ciendum, quam ad illum sistendum:sumentes scilicet actionem pro conatu illo, quo utimur ad membranostra et illorum ope alia corpora permouenda. Quod tamen praeiudiciumfacile exuemus, si consideremus, non modo conatu nobis opus esse admouenda corpora externa, sed saepe etiam ad eorum motus sistendos, cuma grauitate aliaue causa non sistuntur. Ut, exempli gratia, non maioriutimur actione ad nauigium in aqua stagnante quiescens impellendum,quam ad idem, cum mouetur, subito retinendum: uel certe non multomaiori; /55/ hinc enim demenda est aquae ab eo subleuatae grauitas, eteiusdem lentor, a quibus paulatim sisti posset.

[2.027] Motum et quietem esse tantum diuersos modos corporis moti.

Cum autem hic non agatur de illa actione, quae intelligitur esse inmouente, uel in eo qui motum sistit, sed de sola translatione, actranslationis absentia, siue quiete: manifestum est hanc translationemextra corpus motum esse non posse, atque hoc corpus alio modo sehabere, cum transfertur, et alio, cum non transfertur siue cumquiescit: adeo ut motus et quies nihil aliud in eo sint, quam duodiuersi modi.

[2.028] Motum proprie sumtum non referri, nisi ad corpora contiguaeius quod mouetur.

Addidi praeterea, translationem fieri ex uicinia corporum contiguorumin uiciniam aliorum, non autem ex uno loco in alium: quia, ut supraexplicui, loci acceptio uaria est, ac pendet a nostra cogitatione: sedcum per motum intelligimus eam translationem quae fit ex uiciniacorporum contiguorum, quoniam una tantum corpora eodem temporismomento eiusdem mobilis contigua esse possunt, non possumus istimobili plures motus eodem tempore tribuere, sed unum tantum.

[2.029] Nec referri nisi ad ea corpora contigua, quae tanquamquiescentia spectantur.

Addidi denique, translationem illam fieri ex uicinia, non quorumlibetcorporum contiguorum, sed eorum duntaxat, quae tanquam quiescentiaspectantur. Ipsa enim translatio est reciproca, nec potest intelligicorpus AB transferri ex uicinia corporis CD, quin simul etiamintelligatur corpus CD transferri ex uicinia corporis AB: ac planeeadem uis et actio requiritur /56/ ex una parte atque exaltera. Quapropter si omnino propriam, et non ad aliud relatam,naturam motui tribuere uellemus, cum duo corpora contigua unum inunam, aliud in aliam partem transferuntur, sicque a se mutuoseparantur, tantundem motus in uno quam in altero esse diceremus. Sedhoc a communi loquendi usu nimium abhorreret: cum enim assueti simusstare in terra, eamque ut quiescentem considerare, quamuis aliquaseius partes, aliis minoribus corporibus contiguas, ab eorum uiciniatransferri uideamus, non tamen ipsam ideo moueri putamus.

[2.030] Cur ex duobus corporibus contiguis quae separantur ab inuicem,unum potius quam aliud moueri dicatur.

Huiusque rei praecipua ratio est, quod motus intelligatur esse totiuscorporis quod mouetur, nec possit ita intelligi esse totius terrae, obtranslationem quarundam eius partium ex uicinia monorum corporumquibus contiguae sunt: quoniam saepe plures eiusmodi translationes,sibi mutuo contrarias, in ipsa licet aduertere. Ut si corpus EFGH sitterra, et supra ipsam eodem tempore corpus AB transferatur ab E uersusF, ac CD ab H uersus G, quamuis hoc ipso partes terrae corpori ABcontiguae a B uersus A transferantur, neque minor uel alterius naturaeactio in iis esse debeat, ad illam translationem, quam in corpore AB:non ideo intelligimus terram moueri a B uersus A, siue ab Occidenteuersus Orientem, quia pari ratione ob id quod eius partes corpori CDcontiguae transferantur a C uersus D, intelligendum esset eam etiam inaliam partem /57/ moueri, nempe ab Oriente in Occidentem; quae duointer se pugnant. Ita ergo, ne nimium a communi usu loguendirecedamus, non hic dicemus terram moueri, sed sola corpora AB et CD;atque ita de reliquis. Sed interim recordabimur, id omne quod realeest ac positiuum in corporibus quae mouentur, propter quod moueridicuntur, reperiri etiam in aliis ipsorum contiguis, quae tamen utquiescentia tantum spectantur.

[2.031] Quomodo in eodem corpore innumeri diuersi motus esse possint.

Etsi autem unumquodque corpus habeat tantum unum motum sibi proprium,quoniam ab unis tantum corporibus sibi contiguis et quiescentibusrecedere intelligitur, participare tamen etiam potest ex aliisinnumeris, si nempe sit pars aliorum corporum alios motushabentium. Ut, si quis ambulans in naui horologium in pera gestet,eius horologii rotulae unico tantum motu sibi proprio mouebuntur, sedparticipabunt etiam ex alio, quatenus, adiunctae homini ambulanti,unam cum illo materiae partem component, et ex alio quatenus eruntadiunctae nauigio in mari fluctuanti, et ex alio quatenus adiunctaeipsi mari, et denique alio quatenus adiunctae ipsi terrae, si quidemtota terra moueatur. Omnesque hi motus reuera erunt in rotulis istis;sed quia non facile tam multi simul intelligi, nec etiam omnes agnoscipossunt, sufficiet unicum illum, qui proprius est cuiusque corporis,in ipso considerare.

[2.032] Quomodo etiam motus proprie sumptus, qui in quoque corporeunicus est, pro pluribus sumi possit.

Ac praeterea ille unicus cuiusque corporis motus, qui ei proprius est,instar plurium potest considerari: ut, cum in rotis curruum duosdiuersos distinguimus, unum scilicet circularem circa ipsarum axem, etalium rectum secundum longitudinem uiae per quam feruntur. /58/ Sedquod ideo tales motus non sint reuera distincti, patet ex eo, quodunumquodque punctum corporis quod mouetur, unam tantum aliquam lineamdescribat. Nec refert, quod ista linea saepe sit ualde contorta, etideo a pluribus diuersis motibus genita uideatur: quia possumusimaginari, eodem modo quamcumque lineam, etiam rectam, quae omniumsimplicissima est, ex infinitis diuersis motibus ortam esse. Ut silinea AB feratur uersus CD, et eodem tempore punctum A feratur uersusB, linea recta AD, quam hoc punctum A describet, non minus pendebit aduobus motibus rectis, ab A in B et ab AB in CD, quam linea curua,quae a quouis rotae puncto describitur, pendet a motu recto etcirculari. Ac proinde, quamuis saepe utile sit unum motum in plurespartes hoc pacto distinguere, ad faciliorem eius perceptionem,absolute tamen loquendo, unus tantum in unoquoque corpore estnumerandus.

[2.033] Quomodo in omni motu integer circulus corporum simul moueatur.

Ex hoc autem quod supra fuerit animaduersum, loca omnia corporibusplena esse, semperque easdem materiae partes aequalibus lociscoaequari, sequitur nullum corpus moueri posse nisi per circulum, itascilicet ut aliud aliquod corpus ex loco quem ingreditur expellat,hocque rursus aliud, et aliud, usque ad ultimum, quod in locum a primoderelictum, eodem temporis momento quo derelictus est,ingrediatur. Hocque facile intelligimus in circulo perfecto, quiauidemus nullum uacuum, nullamque rarefactionem aut condensationem /59/requiri, ut pars circuli A moueatur uersus B, modo eodem tempore parsB moueatur uersus C, C uersus D, ac D uersus A. Sed idem intelligietiam potest in circulo non perfecto, et quantumlibet irregulari, modoaduertatur, quo pacto omnes locorum inaequalitates inaequali motuumceleritate possint compensari. Sic tota materia contenta in spatioEFGH circulariter moueri potest absque ulla condensatione uel uacuo,et eodem tempore eius pars quae est uersus E, transire uersus G, ac eaquae est uersus G, transire uersus E: modo tantum, ut spatium in Gsupponitur esse quadruplo latius quam in E, ac duplo quam in F et H,ita etiam quadruplo celerius moueatur in E quam in G, ac duplocelerius quam in F uel H; atque ita reliquis omnibus in locis motusceleritas angustiam loci compenset. Hoc enim pacto, in quouisdeterminato tempore, tantundem materiae per unam istius circulipartem, quam per alteram transibit.

[2.034] Hinc sequi diuisionem materiae in particulas reueraindefinitas, quamuis eae nobis sint incomprehensibiles.

Fatendum tamen est in motu isto aliquid reperiri, quod mens quidemnostra percipit esse uerum, sed tamen, quo pacto fiat, noncomprehendit: nempe diuisionem quarundam particularum materiae ininfinitum, siue indefinitam, atque in tot partes, ut nullamcogitatione /60/ determinare possimus tam exiguam, quin intelligamusipsam in alias adhuc minores reipsa esse diuisam. Fieri enim nonpotest, ut materia quae iam implet spatium G, successiue impleat omniaspatia innumeris gradibus minora, quae sunt inter G et E, nisi aliquaeius pars ad innumerabiles illorum spatiorum mensuras figuram suamaccommodet: quod ut fiat, necesse est omnes imaginabiles eiusparticulas, quae sunt reuera innumerae, a se mutuo aliquantulumremoueri, et talis quantulacumque remotio uera diuisio est.

[2.035] Quomodo fiat ista diuisio, et quod non sit dubitandum quinfiat, etsi non comprehendatur.

Notandum autem me hic non logui de tota materia, sed tantum de aliquaeius parte. Quamuis enim supponamus duas aut tres eius partes esse inG tantae latitudinis quantae est spatium E, itemque etiam plures aliasminores, quae maneant indiuisae: nihilominus intelligi potest easmoueri circulariter uersus E, modo quaedam aliae ipsis admistae sint,quae se quomodolibet inflectant, et figuras suas sic mutent, utiunctae istis figuras suas non ita mutantibus, sed solam celeritatemmotus ad rationem loci occupandi accommodantibus, omnes angulos quosistae aliae non occupabunt, accurate compleant. Et quamuis, quomodofiat indefinita ista diuisio, cogitatione comprehendere nequeamus, nonideo tamen debemus dubitare quin fiat: quia clare percipimus illamnecessario sequi ex natura materiae nobis euidentissime cognita,percipimusque etiam eam esse de genere eorum quae a mente nostra,utpote finita, capi non possunt. /61/

[2.036] Deum esse primariam motus causam: et eandem semper motusquantitatem in uniuerso conseruare.

Motus natura sic animaduersa, considerare oportet eius causam, eamqueduplicem: primo scilicet uniuersalem et primariam, quae est causageneralis omnium motuum qui sunt in mundo; ac deinde particularem, aqua fit ut singulae materiae partes motus, quos prius non habuerunt,acquirant. Et generalem quod attinet, manifestum mihi uidetur illamnon aliam esse, quam Deum ipsum, qui materiam simul cum motu et quietein principio creauit, iamque, per solum suum concursum ordinarium,tantundem motus et quietis in ea tota quantum tunc posuitconseruat. Nam quamuis ille motus nihil aliud sit in materia mota quameius modus; certam tamen et determinatam habet quantitatem, quamfacile intelligimus eandem semper in tota rerum uniuersitate esseposse, quamuis in singulis eius partibus mutetur. Ita scilicet utputemus, cum una pars materiae duplo celerius mouetur quam altera, ethaec altera duplo maior est quam prior, tantundem motus esse in minorequam in maiore; ac quanto motus unius partis lentior fit, tanto motumalicuius alterius ipsi aequalis fieri celeriorem. Intelligimus etiamperfectionem esse in Deo, non solum quod in se ipso sit immutabilis,sed etiam quod modo quam maxime constanti et immutabili operetur: adeout, iis mutationibus exceptis, quas euidens experientia uel diuinareuelatio certas reddit, quasque sine ulla in creatore mutatione fieripercipimus aut credimus, nullas alias in eius operibus supponeredebeamus, ne qua inde inconstantia in ipso arguatur. Unde sequiturquam maxime rationi esse consentaneum, ut putemus /62/ ex hoc solo,quod Deus diuersimode mouerit partes materiae, cum primum illascreauit, iamque totam istam materiam conseruet eodem plane modoeademque ratione qua prius creauit, eum etiam tantundem motus in ipsasemper conseruare.

[2.037] Prima lex naturae: quod unaquaeque res, quantum in se est,semper in eodem statu perseueret; sicque quod semel mouetur, sempermoueri pergat.

Atque ex hac eadem immutabilitate Dei, regulae quaedam siue legesnaturae cognosci possunt, quae sunt causae secundariae ac particularesdiuersorum motuum, quos in singulis corporibus aduertimus. Harum primaest, unamquamque rem, quatenus est simplex et indiuisa, manere,quantum in se est, in eodem semper statu, nec unquam mutari nisi acausis externis. Ita, si pars aliqua materiae sit quadrata, facilenobis persuademus illam perpetuo mansuram esse quadratam, nisi quidaliunde adueniat quod eius figuram mutet. Si quiescat, non credimusillam unquam incepturam moueri, nisi ab aliqua causa ad idimpellatur. Nec ulla maior ratio est, si moueatur, cur putemus ipsamunquam sua sponte, et a nullo alio impeditam, motum illum suum esseintermissuram. Atque ideo concludendum est, id quod mouetur, quantumin se est, semper moueri. Sed quia hic uersamur circa terram, cuiusconstitutio talis est, ut motus omnes qui prope illam fiunt, breuisistantur, et saepe ob causas quae sensus nostros latent: ideo abineunte aetate saepe iudicauimus eos motus, qui sic a causis nobisignotis sistebantur, sua sponte desinere. Iamque procliues sumus adillud de omnibus existimandum, [&] quod uidemur in multis esseexperti: nempe /63/ illos ex natura sua cessare, siue tendere adquietem. Quod profecto legibus naturae quam-maxime aduersatur: quiesenim motui est contraria, nihilque ad suum contrarium, siue addestructionem sui ipsius, ex propria natura ferri potest.

[2.038] De motu proiectorum.

Et uero quotidiana experientia, in iis quae proiiciuntur, regulamnostram omnino confirmat. Neque enim alia ratio est, cur proiectaperseuerent aliquandiu in motu, postquam a manu iaciente separatasunt, quam quia semel mota pergunt moueri, donec ab obuiis corporibusretardentur. Et manifestum est, ipsa solere ab aÎre, aliisuequibuslibet fluidis corporibus in quibus mouentur, paulatim retardari,atque ideo motum ipsorum diu durare non posse. AÎrem enim motibusaliorum corporum resistere, ipso sensu tactus possumus experiri, siflabello ipsum percutiamus; idemque uolatus auium confirmat. Et nullusalius est liquor, qui non manifestius adhuc, quam aÎr, motibusproiectorum resistat.

[2.039] Altera lex naturae: quod omnis motus ex se ipso sit rectus; etideo quae circulariter mouentur, tendere semper ut recedant a centrocirculi quem describunt.

Altera lex naturae est: unamquamque partem materiae, seorsimspectatam, non tendere unquam ut secundum ullas lineas obliquas pergatmoueri, sed tantummodo secundum rectas; etsi multae saepe coganturdeflectere propter occursum aliarum, atque, ut paulo ante dictum est,in quolibet motu fiat quodammodo circulus, ex omni materia simulmota. Causa huius regulae eadem est quae praecedentis, nempeimmutabilitas et simplicitas operationis, per quam Deus motum inmateria conseruat. Neque enim illum conseruat, nisi praecise qualisest eo ipso temporis momento quo /64/ conseruat, nulla habita rationeeius qui forte fuit paulo ante. Ac quamuis nullus motus fiat ininstanti, manifestum tamen est omne id quod mouetur, in singulisinstantibus quae possunt designari dum mouetur, determinatum esse admotum suum continuandum uersus aliquam partem, secundum lineam rectam,non autem unquam secundum ullam lineam curuam. Ut, exempli causa,lapis A, in funda EA per circulum ABF rotatus, eo instanti, quo est inpuncto A, determinatus quidem est ad motum uersus aliquam partem,nempe secundum lineam rectam uersus C, ita scilicet ut linea recta ACsit tangens circuli. Non autem fingi potest illum determinatum esse adullum motum curuum: etsi enim prius uenerit ex L ad A per lineamcuruam, nihil tamen istius curuitatis intelligi potest in eo remanere,dum est in puncto A. Hocque etiam experientia confirmatur, quia situnc e funda egrediatur, non perget moueri uersus B, sed uersus C.exquo sequitur, omne corpus quod circulariter mouetur, perpetuo tendereut recedat a centro circuli quem describit. Ut ipso manus sensuexperimur in lapide, dum illum funda circumagimus. Et quiaconsideratione ista in sequentibus saepe utemur, diligenter /65/ eritaduertenda, fusiusque infra exponetur.

[2.040] Tertia lex: quodunum corpus, alteri fortiori occurrendo, nihilamittat de suo motu; occurrendo uero minus forti, tantum amittat,quantum in illud transfert.

Tertia lex naturae haec est: ubi corpus quod mouetur alteri occurrit,si minorem habeat uim ad pergendum secundum lineam rectam, quam hocalterum ad ei resistendum, tunc deflectitur in aliam partem, et motumsuum retinendo solam motus determinationem amittit; si uero habeatmaiorem, tunc alterum corpus secum mouet, ac quantum ei dat de suomotu, tantundem perdit. Ita experimur dura quaelibet corpora proiecta,cum in aliud durum corpus impingunt, non ideo a motu cessare, seduersus contrariam partem reflecti; contra uero, cum occurrunt corporimolli, quia facile in illud motum omnem suum transmittunt, ideo statimad quietem reduci. Atque omnes causae particulares mutationum, quaecorporibus accidunt, in hac tertia lege continentur, saltem eae quaeipsae corporeae sunt; an enim, et qualem, mentes humanae uel Angelicaeuim habeant corpora mouendi, non iam inquirimus, sed ad tractationemde homine reseruamus.

[2.041] Probatio prioris partis huius regulae.

Demonstratur autem prior pars huius legis, ex eo quod differentia sitinter motum in se spectatum et ipsius determinationem uersus certampartem, qua fit ut ista determinatio possit mutari, motu integroremanente. Cum enim, ut ante dictum est, unaquaeque res, noncomposita, sed simplex, qualis est motus, semper esse perseueret,quamdiu a nulla causa externa destruitur; et in occursu duri corporis,appareat quidem causa quae impediat, ne motus alterius corporis, cuioccurrit, maneat determinatus uersus eandem partem; non /66/ autemulla, quae motum ipsum tollat uel minuat, quia motus motui non estcontrarius: hinc sequitur illum idcirco minui non debere.

[2.042] Probatio posterioris partis.

Demonstratur etiam pars altera ex immutabilitate operationis Dei,mundum eadem actione, qua olim creauit, continuo iam conseruantis. Cumenim omnia corporibus sint plena, et nihilominus uniuscuiusquecorporis motus tendat in lineam rectam, perspicuum est Deum ab initio,mundum creando, non modo diuersas eius partes diuersimode mouisse, sedsimul etiam effecisse, ut unae alias impellerent motusque suos inillas transferrent: adeo ut iam, ipsum conseruando eadem actione, accum iisdem legibus cum quibus creauit, motum, non iisdem materiaepartibus semper infixum, sed ex unis in alias prout sibi mutuooccurrunt transeuntem, conseruet. Sicque haec ipsa creaturarumcontinua mutatio immutabilitatis Dei est argumentum.

[2.043] In quo consistat uis cuiusque corporis ad agendum uelresistendum.

Hic uero diligenter aduertendum est, in quo consistat uis cuiusquecorporis ad agendum in aliud, uel ad actioni alterius resistendum:nempe in hoc uno, quod unaquaeque res tendat, quantum in se est, adpermanendum in eodem statu in quo est, iuxta legem primo locopositam. Hinc enim id quod alteri coniunctum est, uim habet nonnullam,ad impediendum ne disiungatur; id quod disiunctum est, ad manendumdisiunctum; id quod quiescit, ad perseuerandum in sua quiete, atque exconsequenti ad resistendum iis omnibus quae illam possunt mutare; idquod mouetur, ad perseuerandum in suo motu, hoc est, in motu eiusdem/67/ celeritatis et uersus eandem partem. Visque illa debet aestimaritum a magnitudine corporis in quo est, et superficiei secundum quamistud corpus ab alio disiungitur; tum a celeritate motus, ac natura etcontrarietate modi, quo diuersa corpora sibi mutuo occurrunt.

[2.044] Motum non esse motui contrarium, sed quieti; etdeterminationem in unam partem, determinationi in partem oppositam.

Atque notandum est, unum motum alteri motui aeque ueloci nullo modoesse contrarium, sed proprie tantum duplicem hic inueniricontrarietatem. Unam inter motum et quietem, uel etiam inter motusceleritatem et tarditatem, quatenus scilicet ista tarditas de quietisnatura participat. Alteram inter determinationem motus uersus aliquampartem, et occursum corporis in illa parte quiescentis uel alitermoti; atque pro ratione partis in quam corpus alteri occurrensmouetur, haec contrarietas est maior uel minor.

[2.045] Quomodo possit determinari, quantum cuiusque corporis motusmutetur propter aliorum corporum occursum; idque per regulassequentes.

Ex quibus ut possimus determinare, quo pacto singula corpora motussuos augeant uel minuant, uel in alias partes conuertant, ob aliorumcorporum occursus: oportet tantum calculo subducere, quantum inunoquoque sit uirium, siue ad mouendum, siue ad motui resistendum; acpro certo statuere, illud semper, quod ualentius est, sortiri suumeffectum. Hocque facile calculo subduci posset, si duo tantum corporasibi mutuo occurrerent, eaque essent perfecte dura, et a reliquisomnibus sic diuisa, ut eorum motus a nullis aliis circumiacentibusimpedirentur nec iuuarentur; ea enim regulas sequentesobseruarent. /68/

[2.046] Prima.

Primo, si duo illa corpora, puta B et C, essent plane aequalia, etaeque uelociter mouerentur, B quidem a dextra uersus sinistram, et Cilli in directum a sinistra uersus dextram, cum sibi mutuooccurrerent, reflecterentur, et postea pergerent moueri, B uersusdextram et C uersus sinistram, nulla parte suae celeritatis amissa.

[2.047] Secunda.

Secundo, si B esset tantillo maius quam C, caeteris positis ut prius,tunc solum C reflecteretur, et utrumque uersus sinistram eademceleritate moueretur.

[2.048] Tertia.

Tertio, si mole essent aequalia, sed B tantillo celerius mouereturquam C, non tantum ambo pergerent moueri uersus sinistram, sed etiamtransferretur ex B in C media pars celeritatis qua hoc ab illoexcederetur: hoc est, si fuissent prius sex gradus celeritatis in B,et quatuor tantum in C, post mutuum occursum unumquodque tenderetuersus sinistram, cum quinque gradibus celeritatis.

[2.049] Quarta.

Quarto, si corpus C plane quiesceret, essetque paulo maius quam B,quacumque cum celeritate B moueretur uersus C, nunquam ipsum Cmoueret; sed ab eo repelleretur in contrariam partem: quia corpusquiescens magis resistit magnae celeritati quam paruae, idque proratione excessus unius supra alteram; et idcirco semper maior essetuis in C ad resistendum, quam in B ad impellendum. /69/

[2.050] Quinta.

Quinto, si corpus quiescens C esset minus quam B, tunc, quantumuistarde B uersus C moueretur, illud secum moueret, partem scilicet suimotus ei talem transferendo, ut ambo postea aeque celeritermouerentur: nempe, si B esset duplo maius quam C, transferret ipsitertiam partem sui motus, quia una illa tertia pars tam celeritermoueret corpus C, quam duae aliae residuae corpus B duplo maius. Etita, postquam B ipsi C occurrisset, una tertia parte tardius mouereturquam prius, hoc est, tantundem temporis requireret, ut moueretur perspatium duorum pedum, quam prius ut moueretur per spatium trium. Eodemmodo, si B esset triplo maius quam C, transferret ipsi quartam partemsui motus; et sic de caeteris.

[2.051] Sexta.

Sexto, si corpus C quiescens esset accuratissime aequale corpori Buersus illud moto, partim ab ipso impelleretur, et partim ipsum incontrariam partem repelleret: nempe, si B ueniret uersus C cum quatuorgradibus celeritatis, communicaret ipsi C unum gradum, et cum tribusresiduis reflecteretur uersus partem aduersam.

[2.052] Septima.

Denique, si B et C uersus eandem partem mouerentur, C quidem tardius,B autem illud insequens celerius, ita ut ipsum tandem attingeret,essetque C maius quam B, sed excessus celeritatis in B esset maior,quam excessus magnitudinis in C: tunc B transferret tantum de suo motuin C, ut ambo postea aeque celeriter et in easdem partesmouerentur. Si autem e contra excessus celeritatis in B minor esset,quam excessus magnitudinis /70/ in C, B in contrariam partemreflecteretur, et motum omnem suum retineret. Atque hi excessus itacomputantur: si C esset duplo maius quam B, et B non moueretur duplocelerius quam C, ipsum non pelleret, sed in contrariam partemreflecteretur; si uero magis quam duplo celerius moueretur, ipsumpelleret. Nempe, si C haberet tantum duos gradus celeritatis, et Bhaberet quinque, demerentur duo gradus ex B, qui translati in C unumtantum gradum efficerent, quia C est duplo maius quam B: quo fieret utduo corpora B et C cum tribus gradibus celeritatis postea mouerentur;et ita de caeteris est iudicandum. Nec ista egent probatione, quia perse sunt manifesta.

[2.053] Harum regularum usum esse difficilem, propterea quodunumquodque corpus a multis simul tangatur.

Sed quia nulla in mundo corpora esse possunt a reliquis omnibus itadiuisa, et nulla circa nos esse solent plane dura, ideo multodifficilius iniri potest calculus, ad determinandum quantum cuiusquecorporis motus ob aliorum occursum mutetur. Simul enim habenda estratio eorum omnium, quae illud circumquaque contingunt, eaque, quantumad hoc, ualde diuersos habent effectus, prout sunt dura uel fluida:quorum ideo diuersitas in quo consistat, hic est quaerendum.

[2.054] Quae sint corpora dura, quae fluida.

Nempe, sensu teste, non aliam agnoscimus, quam quod fluidorum partesfacile recedant ex locis suis, atque ideo manibus nostris uersus illase mouentibus non resistant; contra autem durorum partes ita sibimutuo cohaereant, ut non sine ui, quae sufficiat ad istam illorumcohaerentiam superandam, seiungi possint. Et ulterius inuestigantesqui fiat ut quaedam corpora sine ulla difficultate loca sua corporibusaliis relinquant, alia non item: facile aduertimus ea quae iam sunt/71/ in motu, non impedire ne loca quae sponte deserunt ab aliisoccupentur; sed ea quae quiescunt, non sine aliqua ui ex locis suisextrudi posse. Unde licet colligere, corpora diuisa in multas exiguasparticulas, motibus a se mutuo diuersis agitatas, esse fluida; eauero, quorum omnes particulae iuxta se mutuo quiescunt, esse dura.

[2.055] Durorum partes nullo alio glutino simul iungi, quam earumquiete.

Neque profecto ullum glutinum possumus excogitare, quod particulasdurorum corporum firmius inter se coniungat, quam ipsarum quies. Quidenim esse posset glutinum istud? Non substantia: quia, cum particulaeistae sint substantiae, nulla ratio est cur per aliam substantiampotius quam per se ipsas iungerentur. Non etiam est modus ullusdiuersus a quiete: nullus enim alius magis aduersari potest motui, perquem istae particulae separentur, quam ipsarum quies. Atque praetersubstantias et earum modos, nullum aliud genus rerum agnoscimus.

[2.056] Fluidorum particulas aequali ui uersus omnes partes moueri. Etcorpus durum in fluido existens, a minima ui posse determinari admotum.

Quantum autem ad fluida, etsi sensu non aduertamus ipsorum particulasmoueri, quia sunt nimis exiguae, facile tamen ex effectibus idcolligitur, praecipue in aÎre et aqua, ex eo quod alia multacorpora corrumpant. Neque enim actio ulla corporea, qualis istacorruptio est, sine motu locali esse potest; et causae ipsorum motusinfra dicentur. Sed in eo est difficultas, quod istae fluidorumparticulae non possint omnes eodem tempore in unamquamque partemferri; quod tamen requiri uidetur, ut non impediant motum corporum exqualibet parte uenientium, quemadmodum /72/ uidemus illas eum nonimpedire. Nam si, exempli causa, corpus durum B moueatur uersus C, acquaedam ex partibus fluidi intermedii D ferantur in contrarium a Cuersus B, hae motum eius non iuuabunt, sed contra magis impedient,quam si plane essent sine motu. Quae difficultas ut soluatur,recordandum est, non motum, sed quietem esse motui contrariam; etmotus determinationem uersus unam partem esse contrariam eiusdemdeterminationi uersus partem oppositam, ut iam dictum est; itemqueomne id quod mouetur, tendere semper ut pergat moueri secundum lineamrectam. Ex his enim patet: primo, corpus durum B, dum quiescit, magisopponi, sua illa quiete, motibus particularum corporis fluidi D simulspectatis, quam iisdem opponeretur suo motu, si moueretur. Ac deinde,quantum ad determinationem, uerum quidem est tot esse ex particulisipsius D, quae mouentur a C uersus B, quot sunt quae mouentur incontrarium: quippe eaedem sunt quae, uenientes a C, impingunt insuperficiem corporis B, ac deinde retorquentur uersus C. Et quidemsingulae ex istis seorsim spectatae, impingentes in B, pellunt ipsumuersus F, atque ita magis impediunt, ne moueatur uersus C, quam siessent sine motu; sed, quia totidem etiam ab F tendunt in B, illudquepellunt uersus C, idcirco, quantum ad hoc attinet, B non magispellitur uersus unam partem /73/ quam uersus alteram, et ideo, nisiquid aliud accedat, manet immotum. Cuiuscumque enim figurae ipsum essesupponamus, semper accurate a totidem particulis fluidi ex una partepelletur quam ex altera; modo ne fluidum ipsum in ullam partem magisferatur quam in reliquas. Et supponere debemus B omni ex parte afluido DF circumdari; atque si forte non tanta sit istius fluidiquantitas in F quam in D, nihil refert: quia non agit in B se toto,sed duntaxat iis suis partibus quae superficiem eiusattingunt. Hactenus uero spectauimus B ut immotum; iam si ponamusipsum ab aliqua ui, aliunde adueniente, impelli uersus C, haec uis(quantumuis exigua) sufficiet, non quidem ad ipsum se sola mouendum,sed ad concurrendum cum particulis corporis fluidi FD, ipsasquedeterminandas ad illud etiam pellendum uersus C, eique partem suimotus communicandam.

[2.057] Eiusdem rei demonstratio.

Quod ut clarius intelligatur, fingamus primo, corpus durum B nondumesse in fluido FD, sed huius fluidi particulas aeioa, dispositas inmodum annuli, moueri circulariter secundum ordinem notarum aei;aliasque ouyao moueri eodem modo secundum ordinem notarum ouy. Ut enimcorpus aliquod sit fluidum, debent eius particulae moueri pluribusmodis, ut iam dictum est. Quiescat deinde corpus durum B in hoc fluidoFD inter a et o: quid fiet? Nempe particulae aeio impedientur ab ipso,ne possint transire ab o uersus a, ut absoluant circulum sui motus;itemque particulae ouya impedientur ne pergant ab a uersus o; acuenientes ab /74/ i uersus o, pellent B uersus C; itemque uenientes aby uersus a, ipsum tantundem repellent uersus F: ideoque nullam solaehabebunt uim ad illud mouendum, sed reflectentur ab o uersus u, et aba uersus e, fietque una circulatio ex duabus, secundum ordinem notarumaeiouya. Et ita, propter occursum corporis B, non quidem sistetur ullomodo ipsarum motus, sed mutabitur tantum determinatio, nec incedentper lineas tam rectas, uel tam prope accedentes ad rectam, quam si inB non impingerent. Tandem denique accedat noua aliqua uis, pellens Buersus C, haec uis, quantumuis exigua, iuncta ei qua particulaefluidi, uenientes ab i uersus o, ipsum etiam pellunt uersus C,superabit eam qua uenientes ab y uersus a illud in contrariam partemrepellunt; atque ideo sufficiet ad ipsarum determinationem mutandam,et efficiendum ut ferantur secundum ordinem notarum ayuo, in quantumhoc requiritur ad motum corporis B non impediendum: quia, cum duocorpora determinantur ad motum uersus partes plane contrarias et sibimutuo oppositas, illud in quo maior est uis, alterius determinationemdebet mutare. Atque quod hic dico de particulis aeiouy, de omnibusetiam aliis fluidi FD, quae in B impingunt, est intelligendum: quodnempe singulae ex iis quae illud pellunt uersus C, oppositae sinttotidem aliis, id ipsum in contrariam partem pellentibus; /75/ quodqueperexigua uis, illis adiuncta, sufficiat ad harum determinationemmutandam; quodque, quamuis nullae forte describant tales circulos,quales hic repraesentantur aeio et ouya, haud dubie tamen omnescirculariter, et aliquibus modis huic aequipollentibus, moueantur.

[2.058] Si quae fluidi particulae tardius moueantur, quam corpus durumin eo existens, illud hac in parte fluidi rationem non habere.

Ita ergo mutata determinatione particularum fluidi, quae impediebantne corpus B moueretur uersus C, hoc corpus B omnino incipiet moueri,et quidem eadem cum celeritate, qua uis a fluido diuersa illud pellit,si supponamus in isto fluido nullas esse particulas, quae noncelerius, uel saltem aeque celeriter moueantur. Nam, si quae tardiusagantur, quatenus ex illis constat, rationem fluidi non habet, nequetunc sufficit minima quaeque uis ad corpus durum in hoc fluidoexistens mouendum; sed tanta requiritur, ut superet resistentiam quaeoritur ab istarum fluidi particularum tarditate. Ac ideo saepe uidemusaÎrem, aquam et alia fluida, multum resistere corporibus, quae inipsis ualde celeriter aguntur, iisdemque sine ulla difficultatecedere, cum lentius procedunt.

[2.059] Corpus durum ab alio duro impulsum, non omnem suum motum ab eomutuari, sed partim etiam a fluido circumiacente.

Cum autem corpus B sic mouetur uersus C, non putandum est, illudaccipere suum motum a sola ui externa ipsum impellente, sed maxima exparte a fluidi particulis; ita scilicet, ut eae quae componuntcirculos aeio et ayuo, tantum amittant de suo motu, quantum acquirenteae particulae corporis duri B quae sunt inter o et a: quippe quae iamfacient partem motuum circularium aeioa et ayuoa: quamuis, proutulterius procedent uersus C, nouis semper fluidi particulisiungantur. /76/

[2.060] Non posse tamen ab isto fluido maiorem celeritatem acquirere,quam habeat a duro, a quo impulsum est.

Superest tantum hic explicadum, cur paulo ante non dixerim, mutariabsolute determinationem particularum ayuo, sed mutari in quantum hocrequiritur, ad motum corporis B non impediendum. Quippe hoc corpus Bnon potest celerius moueri, quam a ui aduentitia impulsum est, quamuissaepe omnes particulae fluidi FD multo plus habeantagitationis. Hocque unum est ex iis, quae nobis inter philosophandumpraecipue sunt obseruanda, ut ne cui causae ullum effectum tribuamus,qui potentiam eius excedat. Ita ponentes corpus durum B, in mediofluidi FD prius immotum, nunc ab externa aliqua ui, exempli causa, amanu mea, tardo motu impelli: cum haec sola impulsio meae manus sitcausa cur moueatur, credi non debet ipsum celerius moueri quamimpellitur; et quamuis omnes fluidi particulae multo celeriusmoueantur, non putandum est eas determinari ad motus circulares aeioaet ayuoa et similes, quae sint celeriores hac impulsione, sed ipsas,quatenus celerius aguntur, in quaslibet alias partes, ut prius, ferri.

[2.061] Cum corpus fluidum totum simul uersus aliquam partem fertur,necessario secum deferre corpus durum quod in se continet.

Atque ex his clare percipitur, corpus durum undique fluido cinctum, etin illo quiescens, ibi tanquam in aequilibrio consistere; acquantumuis sit magnum, semper tamen a minima ui posse in hanc uelillam partem impelli: siue illa uis aliunde adueniat, siue in hoc sitsita, quod fluidum istud, totum simul, uersus aliquem /77/ locumferatur, ut flumina feruntur uersus mare, ac totus aÎr, Euroflante, fertur uersus Occidentem. Quod ubi contingit, omnino necesseest, corpus durum, in tali fluido existens, simul cum ipso deferri;nec obstat regula illa quarta, iuxta quam, ut paullo ante dictum est,corpus quiescens a nullo alio se minori, quantumuis celeriter acto,potest ad motum impelli.

[2.062] Cum corpus durum a fluido sic defertur, non idcirco moueri.

Quinimo, si ad ueram et absolutam motus naturam attendamus, quaeconsistit in translatione corporis moti ex uicinia corporum aliorumsibi contiguorum, et in utroque ex corporibus, quae se mutuocontingunt, est aequalis, quamuis non eodem modo soleat nominari:plane agnoscemus, non tam proprie moueri corpus durum, cum sic afluido ipsum continente defertur, quam si non ab eo deferretur, quiatunc nempe a uicinis istius fluidi particulis minus recedit.

[2.063] Cur quaedam corpora tam dura sint, ut, quamuis parua, nonfacile manibus nostris diuidantur.

Unum autem adhuc est, in quo experientia regulis motus, paullo antetraditis, ualde uidetur aduersari: nempe quod uideamus multa corpora,manibus nostris longe minora, tam firmiter sibi mutuo adhaerere, utnulla earum ui seiungi possint. Si enim illorum partes nullo alioglutino sibi inuicem adhaereant, quam quod singulae iuxta uicinasquiescant, et omne corpus quod quiescit, ab alio se maiori quodmouetur, possit ad motum impelli: non apparet prima fronte ratio, cur(exempli causa) clauus ferreus, uel aliud quodlibet, non magnum, sedualde durum corpus, sola ui manuum nostrarum in duas partes diuidi nonpossit. /78/ Licet enim unamquamque mediam partem istius claui pro unocorpore numerare; cumque ista media pars manu nostra sit minor,uidetur eius ui debere posse moueri, atque sic ab alia media partediuelli. Sed notandum est manus nostras esse admodum molles, siue adnaturam corporum fluidorum magis quam durorum accedentes; ideoque nontotas simul agere solere in corpus ab iis mouendum, sed eam tantumipsarum partem, quae, corpus istud tangens, tota simul in illudincumbit. Quippe, sicuti media pars claui ferrei, quatenus ab aliaeius media parte est diuidenda, rationem habet unius corporis: sicpars manus nostrae proxime illam tangens, et ipsa minor, quatenus areliquis eiusdem manus partibus seiungi potest, habet rationemalterius corporis. Et quia facilius a reliqua manu potest separariquam pars claui a reliquo clauo, et ista separatio sine doloris sensufieri nequit, ideo clauum ferreum sola manu frangere non possumus; sedsi illam malleo, lima, forfice, alioue instrumento muniamus, ut itaeius uis ad partem corporis diuidendi, minorem corpore quo utitur, adillud diuidendum applicetur, quamlibet eius duritiem poterit superare.

[2.064] Non alia principia in Physica, quam in Geometria, uel inMathesi abstracta, a me admitti, nec optari, quia sic omnia naturaephaenomend explicantur, et certae de iis demonstrationes dari possunt.

Nihil hic addam de figuris, nec quomodo ex earum infinita uarietatemotuum quoque uarietates innumerae consequantur, quia satis ista perse patebunt, ubicumque usus ueniet ut de ipsis agamus. Et suppono meoslectores uel prima elementa Geometriae iam nouisse, uel saltemingenium satis aptum habere ad Mathematicas demonstrationesintelligendas. Nam plane profiteor me nullam aliam rerum corporearummateriam agnoscere, quam illam omnimode diuisibilem, /79/ figurabilemet mobilem, quam Geometrae quantitatem uocant, et pro obiecto suarumdemonstrationum assumunt; ac nihil plane in ipsa considerare, praeteristas diuisiones, figuras et motus; nihilque de ipsis ut uerumadmittere, quod non ex communibus illis notionibus, de quarum ueritatenon possumus dubitare, tam euidenter deducatur, ut pro Mathematicademonstratione sit habendum. Et quia sic omnia Naturae Phaenomenapossunt explicari, ut in sequentibus apparebit, nulla alia Physicaeprincipia puto esse admittenda, nec alia etiam optanda. /80/

[3.001] Opera Dei nimis ampla cogitari non posse.

Inuentis iam quibusdam principiis rerum materialium, quae non apraeiudiciis sensuum, sed a lumine rationis ita petita sunt, ut deipsorum ueritate dubitare nequeamus, examinandum est, an ex iis solisomnia naturae phaenomena possimus explicare. Incipiendumque ab iisquae maxime uniuersalia sunt, et a quibus reliqua dependent: nempe agenerali totius huius mundi adspectabilis constructione. De qua utrecte philosophemur, duo sunt inprimis obseruanda. Unum, utattendentes ad infinitam Dei potentiam et bonitatem, ne uereamur nimisampla, et pulchra, et absoluta eius opera imaginari; sed e contracaueamus, ne si quos forte limites, nobis non certo cognitos, in ipsissupponamus, non satis magnifice de Creatoris potentia sentireuideamur.

[3.002] Cauendum esse, ne nimis superbe de nobis ipsis sentientes,fines quos Deus sibi proposuit in creando mundo, a nobis intelligisupponamus.

Alterum, ut etiam caueamus, ne nimis superbe de nobis ipsissentiamus. Quod fieret non modo, si quos limites, nobis nulla cognitosratione nec diuina reuelatione, mundo uellemus affingere, tanquam siuis nostrae cogitationis, ultra id quod a Deo reuera factum /81/ est,ferri posset; sed etiam maxime, si res omnes propter nos solos ab illocreatas esse fingeremus; uel tantum, si fines quos sibi proposuit increando uniuerso, ingenii nostri ui comprehendi posse putaremus.

[3.003] Quo sensu dici possit omnia propter hominem facta esse.

Quamuis enim in Ethicis sit pium dicere, omnia a Deo propter nos factaesse, ut nempe tanto magis ad agendas ei gratias impellamur, eiusqueamore incendamur; ac quamuis etiam suo sensu sit uerum, quatenusscilicet rebus omnibus uti possumus aliquo modo, saltem ad ingeniumnostrum in iis consideran- dis exercendum, Deumque ob admiranda eiusopera suspiciendum: nequaquam tamen est uerisimile, sic omnia propternos facta esse, ut nullus alius sit eorum usus; essetque planeridiculum et ineptum id in Physica consideratione supponere; quia nondubitamus, quin multa existant, uel olim extiterint, iamque essedesierint, quae nunquam ab ullo homine uisa sunt aut intellecta,nunquamque ullum usum ulli praebuerunt.

[3.004] De phaenomenis, siue experimentis; et quis eorum usus adphilosophandum. [&] P.

Principia autem quae iam inuenimus, tam uasta sunt et tam foecunda, utmulto plura ex iis sequantur, quam in hoc mundo aspectabili contineriuideamus; ac etiam multo plura, quam mens nostra cogitando perlustrareunquam possit. Sed iam breuem historiam praecipuorum naturae phaenomen%gre w %end n (quorum causae hic sunt inuestigandae), nobis ob oculosproponemus; non quidem ut ipsis tanquam rationibus utamur ad aliquidprobandum: cupimus enim rationes effectuum a causis, non autem econtra causarum ab effectibus deducere; sed tantum ut ex innumeriseffectibus, quos /82/ ab iisdem causis produci posse iudicamus, adunos potius quam alios considerandos mentem nostram determinemus.

[3.005] Quae sit ratio distantiae et magnitudinis inter Solem, Terramet Lunam.

Nobis quidem, primo intuitu, Terra caeteris omnibus mundi corporibusmulto maior esse uidetur, et Sol et Luna caeteris stellis; sed uisusdefectum indubitatis ratiociniis emendantes, inprimis aduertimus Lunaea Terra distantiam circiter triginta Terrae diametros aequare, Solisuero sexcentas aut septingentas. Quas distantias cum apparentibusSolis et Lunae diametris conferentes, facile ex ipsis colligimus,Lunam quidem esse multo minorem Terra, sed Solem esse multo maiorem.

[3.006] Quae sit distantia reliquorum planetarum a Sole.

Agnoscimus etiam, uisu ratione adiuto, Mercurium plus ducentis Terraediametris a Sole distare; Venerem plus quadringentis; Martemnoningentis aut mille; Iouem tribus millibus et amplius; ac Saturnumquinque aut sex millibus.

[3.007] Fixas non posse supponi nimis remotas.

Quantum autem ad Fixas, non permittunt quidem phaenomena, ut ipsas aSole aut Terra non magis quam Saturnum distare arbitremur; sed nullaobstant, quominus ad quantumlibet immensam distantiam remotas essesupponamus: colligiturque ex motibus coeli infra explicandis, eas anobis esse adeo distantes, ut Saturnus ad ipsas comparatus uideaturadmodum propinquus.

[3.008] Terram e coelo conspectam, non apparituram esse, nisi utPlanetam, Ioue aut Saturno minorem.

Ex quibus manifestum est, Lunam et Terram, si ex Ioue uel Saturnoconspicerentur, multo minores esse /83/ apparituras, quam appareantIupiter et Saturnus e Terra conspecti; nec forte etiam Solem maioremuisum iri, si respiceretur ex Fixis, quam Fixae nobis e Terrauidentur: atque idcirco, ut sine praeiudicio partes mundi aspectabilisinter se comparemus, cauendum esse ne Lunam, uel Terram, uel Solemmagnitudine Stellas superare arbitremur.

[3.009] Solem et Fixas propria luce fulgere.

Differunt autem inter se Stellae, non modo quod unae aliis sintmaiores; sed etiam quod quaedam propria luce fulgeant, aliae uerotantum aliena. Ut inprimis de Sole dubium esse non potest, quin lucemqua oculos nostros perstringit, in se habeat: neque enim tantam abomnibus Fixis simul sumptis mutuari potest, cum ipsae tantam ad nosnon mittant, nec tamen a nobis magis distent quam a Sole; ac nullumaliud corpus apparet magis radiosum, a quo illam accipiat: si quodautem esset, procul dubio appareret. Idem de omnibus Stellis fixisfacile credetur ab iis, qui considerabunt quam uiuidos radios uibrent,ac quantum a nobis et a Sole sint remotae: si enim alicuius Stellaefixae tam uicini essemus quam Solis, credibile est eam ipso nonminorem, nec minus lucidam esse apparituram.

[3.010] Lunam et alios Planetas lucem a Sole mutuari.

Contra uero Lunam uidemus, ea tantum parte splendere quam Soli habetobuersam; unde cognoscimus illam esse proprio lumine destitutam, ettantum radios a Sole acceptos uersus oculos nostros reflectere. Quodidem etiam de Venere perspicillorum ope obseruatur. Idemque deMercurio, Marte, Ioue et Saturno non difficulter persuadetur, ex eoquod eorum lumen obtusius siue placidius sit quam Fixarum, /84/ et aSole non adeo distent, quin possint ab ipso illuminari.

[3.011] Terram ratione luminis a Planetis non differre.

Denique idem de Terra experimur: conflata enim est ex opaciscorporibus, quae Solis radios excipientia, illos non minus ualide quamLuna reflectunt; quin etiam nubibus est inuoluta, quae licet multominus opacae sint, quam pleraeque aliae eius partes, saepe tamen ipsasuidemus, cum a Sole illustrantur, non minus albicantes esse quamLunam; adeo ut sit satis manifestum, eam ratione luminis a Luna,Venere, Mercurio, aliisque Planetis non differre.

[3.012] Lunam, cum noua est, a Terra illuminari.

Quod etiam confirmatur, ex eo quod, Luna existente inter Solem etTerram, eius facies quae a Sole non illustratur, debile quoddam lumenostendat, quod facile coniicimus ad illam peruenire a Terra, quae tuncradios a Sole receptos eam uersus reflectit; minuitur enim paulatim,prout pars Terrae a Sole illuminata ab ea se auertit.

[3.013] Solem inter Fixas, et Terram inter Planetas posse numerari.

Atque omnino, si Terram ex Ioue respiceremus, minor quidem, sed fortenon minus lucida nobis appareret, quam hinc Iupiter appareat; exuicinioribus autem Planetis, maior uideretur; sed ex Fixis, propternimiam earum distantiam, omnem conspectum effugeret. Ex quibussequitur ipsam inter Planetas, et Solem inter Stellas fixas possenumerari.

[3.014] Fixas eandem semper a se mutuo distantiam retinere, non autemPlanetas.

Differunt etiam inter se Stellae in eo, quod illae quas Fixas uocamus,eandem semper a se mutuo distantiam, eundemque ordinem seruent; aliaeautem assidue inter se situm mutent: unde Planetae siue errantesappellantur.

[3.015] Easdem Planetarum apparentias per uarias hypotheses posseexplicari.

Equidem, ut in medio mari, tempore tranquillo, /85/ cum quis ex unanaui alias eminus respicit inter se situm mutantes, saepe potestdubitare quibusnam ex illis, et annon etiam suae, motus (a quoprocedit ista situs uariatio) sit tribuendus: ita errores Planetarum,e Terra conspecti, tales apparent, ut ex ipsis solis cognosci nonpossit, quibusnam corporibus sint proprie tribuendi. Cumque sint ualdeinaequales et implicati, non facile est illos explicare, nisi exuariis modis, quibus possunt intelligi, unum aliquem eligamus,secundum quem ipsos fieri supponamus. In quem finem inuentae sunt abAstronomis tres diuersae hypotheses, hoc est, positiones, quae non utuerae, sed tantum ut phaenomenis explicandis idoneae, considerantur.

[3.016] Hypothesin Ptolemaei apparentiis non satisfacere.

Harum prima est Ptolemaei, quae quoniam multis phaenomenis aduersatur(ut inprimis incremento et decremento luminis, quod in Venere sicut inLuna obseruatur), iam uulgo ab omnibus Philosophis reiici solet,ideoque hic a me praetermittetur.

[3.017] Hypotheses Copernici et Tychonis non differre in quantumhypotheses.

Secunda est Copernici, et tertia Tychonis Brahe: quae duae, quatenussunt tantum hypotheses, eodem modo phaenomenis satisfaciunt, et nonmagna inter ipsas differentia est, nisi quod illa Copernici aliquantosimplicior sit et clarior; adeo ut Tycho non habuerit occasionem illammutandi, nisi quia non hypothesin dumtaxat, sed ipsam rei ueritatemexplicare conabatur.

[3.018] Tychonem uerbo minus, sed re plus motus Terrae tribuere, quamCopernicum.

Quippe, cum Copernicus non dubitasset motum Terrae tribuere, hoc Tychotanquam in Physica ualde absurdum, atque a communi hominum sensualienum, uoluit emendare; sed, quia ueram motus naturam non satisconsiderauit, uerbo tantum asseruit /86/ Terram quiescere, ac re ipsaplus motus ei concessit quam alter.

[3.019] Me accuratius quam Copernicum, et uerius quam Tychonem, Terraemotum negare.

Quapropter ego, in hoc tantum ab utroque dissentiens, quod omnem motumuerius quam Tycho, et curiosius quam Copernicus, sim terraedetracturus: illam hic proponam hypothesin, quae omnium simplicissima,et tam ad phaenomena intelligenda, quam ad eorum causas naturalesinuestigandas accommodatissima esse uidetur: ipsamque tantum prohypothesi, non pro rei ueritate haberi uelim.

[3.020] Fixas supponendas esse a Saturno quammaxime distantes.

Primo, quia nondum certi sumus, quantum a nobis distent Stellae fixae,nec possumus eas fingere tam remotas, ut hoc phaenomenis repugnet: nesimus contenti supponere ipsas esse supra Saturnum, ut uulgo omnesadmittunt, sed libertatem sumamus quantumlibet altioresexistimandi. Si enim earum altitudinem cum distantiis hic supra terramnobis notis uellemus comparare, illa, quae iam iis ab omnibusconceditur, non esset minus incredibilis quam quaeuis maior; si ueroad Dei creatoris omnipotentiam respiciamus, nulla potest cogitari tammagna, ut ideo sit minus credibilis quam quaeuis minor. Atque nontantum ad Planetarum, sed etiam ad Cometarum phaenomena commodeexplicanda, maximum spatium inter illas et sphaeram Saturni ponendumesse, infra ostendam.

[3.021] Solem instar flammae ex materia quidem ualde mobili constare,sed non ideo ex uno loco in alium migrare.

Secundo, quia Sol in hoc conuenit cum Fixis, et cum flamma, quod lumena se ipso emittat: putemus eundem etiam in motu cum flamma, et in situcum Fixis, conuenire. Nempe nihil quidem hic supra terram /87/ uidemusesse mobilius flamma; nam et alia corpora, iuxta quae posita est, nisisint admodum solida et dura, particulatim dissoluit, ac secummouet. Sed tamen eius motus fit tantum secundum partes, et totamigrare non solet ex uno loco in alium, nisi ab aliquo alio corpore,cui adhaereat, deferatur; qua ratione possumus etiam existimare Solemconstare quidem ex materia ualde fluida et mobili, quae omnes coelicircumiacentis partes secum rapit; sed in hoc nihilominus Stellasfixas imitari, quod non ex una coeli regione in aliam migret.

[3.022] Solem a flamma differre, quod non ita egeat alimento.

Neque incongrua uideri debet Solis cum flamma comparatio, ex eo quodnullam flammam hic uideamus quae non continuo egeat alimento; quodidem de Sole non obseruatur. Ex legibus enim naturae, non minusflamma, quam quoduis aliud corpus, ubi semel existit, semper existereperseuerat, nisi ab aliqua causa externa destruatur; sed, quia constatmateria quammaxime fluida et mobili, assidue hic supra terram amateria circumiacente dissipatur; atque ideo eget alimento, non uteadem quae iam existit conseruetur, sed tantum ut, dum ipsaextinguitur, semper alia noua in eius locum substituatur. Solem autemnon ita destruunt partes coeli ei uicinae, ideoque non ita egetalimento quo reparetur. Sed tamen etiam infra ostendetur, nouam sempermateriam in Solem ingredi, et [&] aliam ex eo elabi.

[3.023] Fixas omnes in eadem sphaera non uersari, sed unamquamqueuastum spatium circa se habere, aliis Fixis destitutum.

Hicque notandum est, si Sol in situ non differat a Fixis, ipsas omnesin unius alicuius sphaerae circumferentia non uersari, quemadmodummulti supponunt, /88/ quia ille in eadem ista sphaerae circumferentiaesse non potest. Sed, ut Sol uastum quoddam circa se spatium habet, inquo nulla Stella fixa continetur: ita singulae Fixae ab omnibus aliisualde remotae esse debent, et unae multo magis quam aliae, a nobis eta Sole distare. Sic in hac figura, si S sit Sol, F f erunt Stellaefixae; /89/ atque aliae innumerae, supra et infra, et ultra huiusfigurae planum, per omnes spatii dimensiones sparsae intelligentur.

[3.024] Coelos esse fluidos.

Tertio, putandum est, non tantum Solis et Fixarum, sed totius etiamcoeli materiam fluidam esse, siue liquidam: quod iam uulgo omnesAstronomi concedunt, quia uident phaenomena Planetarum uix aliterposse explicari.

[3.025] Coelos omnia corpora in se contenta secum deferre.

Sed in hoc multi mihi uidentur errare, quod fluiditatem coelotribuentes, illud tanquam spatium plane uacuum imaginentur, ita utmotibus quidem aliorum corporum non resistat, sed praeterea nullamhabeat uim ad ipsa secum deferenda: neque enim in rerum natura ullumtale uacuum esse potest, ac fluidis omnibus hoc est commune, ut ideotantum non resistant aliorum corporum motibus, quod in seipsis etiamhabeant motum. Et quia hic motus facile in omnes partes determinatur,eius ui, cum in unam aliquam partem est determinatus, necessario secumdeferunt alia omnia corpora in se contenta, quae a nulla causa externaretinentur, quantumuis ipsa sint. solida et quiescentia et dura; ut exante dictis est manifestum.

[3.026] Terram in coelo suo quiescere, sed nihilominus ab eo deferri.

Quarto, cum uideamus Terram nullis columnis suffultam, nullisquefunibus appensam, sed circumquaque fluidissimo tantum coelo cinctamesse, putemus quidem illam quiescere, ac nullam habere propensionem admotum, quandoquidem nullam aduertimus. Sed ne putemus hoc obstare,quominus ab isto coelo deferatur, et eius motibus immota obsequatur:/90/ ut nauis, nullis uentis nec remis impulsa, nullisque anchorisalligata, in medio mari quiescit, etsi forte aquae ingens moles,occulto cursu delabens, ipsam secum ferat.

[3.027] Idemque sentiendum esse de omnibus Planetis.

Et quemadmodum caeteri Planetae in hoc cum Terra conueniunt, quod sintopaci et radios Solis reflectant, non immerito arbitrabimur illosetiam in hoc ei similes esse, quod unusquisque quiescat in ea coeliregione in qua uersatur; quodque omnis uariatio situs quae in illisobseruatur, ex eo tantum procedat, quod omnis materia coeli, quaeillos continet, moueatur.

[3.028] Terram, proprie loquendo, non moueri, nec ullos Planetas,quamuis a coelotransferantur.

Hicque oportet eorum meminisse quae de natura motus supra dicta sunt:nempe illum quidem (si proprie loquamur, et secundum rei ueritatem),esse tantum translationem unius corporis ex uicinia eorum corporum,quae ipsum immediate contingunt et tanquam quiescentia spectantur, inuiciniam aliorum. Sed saepe etiam ex usu uulgi actionem omnem, quacorpus aliquod ex uno loco in alium migrat, motum uocari; et hoc sensudici posse, eandem rem eodem tempore moueri ac non moueri, prout eiuslocum uarie determinamus. Unde sequitur nullum in Terra, nec etiam inaliis Planetis, motum proprie dictum reperiri: quia non transferunturex uicinia partium coeli quae illos immediate contingunt, quatenusistae partes coeli ut immotae considerantur. Ad hoc enim deberent abomnibus simul seiungi, quod non fit; sed quia materia coeli fluidaest, nunc unae eius particulis, nunc aliae, a Planeta quem continguntremouentur, idque per motum qui illis tantum tribui debet, non autemPlanetae: /91/ quemadmodum partiales translationes aquae et aÎris,quae in terrae superficie fiunt, non tribui solent ipsi terrae, sedillis aquae et aÎris partibus quae transferuntur.

[3.029] Nullum etiam motum Terrae esse tribuendum, quamuis motusimproprie iuxta usum uulgi sumatur; sed tunc recte dici, aliosPlanetas moueri.

Motum autem sumendo iuxta usum uulgi, dicendum quidem est Planetasalios omnes moueri, nec non etiam Solem et Fixas; sed non, nisiadmodum incongrue, idem de Terra dici potest. Vulgus enim a Terraepartibus, ut immobilibus spectatis, Stellarum loca determinat; hasqueeatenus moueri iudicat, quatenus a locis ita determinatis recedunt:quod commodum est ad usum uitae, ideoque rationi consentaneum. Quinetiam omnes ab ineunte aetate putauimus, Terram non esse globosam, sedplanam, et in ea esse ubique idem sursum et idem deorsum, eosdemquemundi cardines, Orientem, Occidentem, Meridiem, et Septentrionem;quibus idcirco usi sumus ad reliquorum omnium corporum locadesignanda. Sed si quis philosophus, animaduertens Terram esse globumin coelo fluido et mobili contentum, Solem autem et Stellas fixaseundem semper inter se situm seruare, his utatur ut immotis ad illiuslocum determinandum, et ideo affirmet ipsam moueri, absque rationeloquetur. Nam primo, iuxta philosophicum sensum, locus determinari nondebet per corpora ualde remota, quales sunt Fixae, sed per contiguaeius quod dicitur moueri. Ac deinde, iuxta usum uulgi, non est curFixas consideret ut immotas, potius quam Terram, nisi quod putet ultraipsas non esse ulla alia corpora, a quibus separentur, et quorumrespectu dici possint moueri, Terra autem quiescere, illo sensu quo/92/ dicit Terram moueri respectu Fixarum. Atqui hoc putare a rationeest alienum: cum enim mens nostra sit talis naturae, ut nullos inmundo limites agnoscat, quisquis ad immensitatem Dei et sensuumnostrorum infirmitatem attendet, aequius esse iudicabit suspicari,ultra illas omnes Stellas fixas quas uidemus, forte esse alia corpora,ad quae comparata Terra quiescere, ipsae autem omnes simul moueri dicipossint, quam suspicari nulla posse talia esse.

[3.030] Planetas omnes circa Solem a coelo deferri.

Sic itaque sublato omni scrupulo de Terrae motu, putemus totammateriam coeli in qua Planetae uersantur, in modum cuiusdam uorticis,in cuius centro est Sol, assidue gyrare, ac eius partes Soliuiciniores celerius moueri quam remotiores, Planetasque omnes (equorum numero est Terra) inter easdem istius coelestis materiae partessemper uersari. Ex quo solo, sine ullis machinamentis, omnia ipsorumphaenomena facillime intelligentur. Ut enim in iis fluminum locis, inquibus aqua in se ipsam contorta uorticem facit, si uariae festucaeilli aquae incumbant, uidebimus ipsas simul cum ea deferri, etnonnullas etiam circa propria centra conuerti, et eo celerius integrumgyrum absoluere, quo centro uorticis erunt uiciniores; et denique,quamuis semper motus circulares affectent, uix tamen unquam circulosomnino perfectos describere, sed nonnihil in longitudinem etlatitudinem aberrare: ita eadem omnia de Planetis absque ulladifficultate possumus imaginari, et per hoc unum cuncta eorumphaenomena explicantur.

[3.031] Quomodo singuli Planetae deferantur.

Sit itaque S Sol, et omnis materia coelestis eum circumiacens itamoueatur in easdem partes, nempe ab /93/ Occidente per Meridiem uersusOrientem, siue ab A per B uersus C, supponendo polum Borealem suprahuius figurae planum eminere: ut ea quae est circa Saturnum, impendatfere annos triginta ad eum per totum circulum %saturnus% deferendum;ea uero quae est circa Iouem, intra annos 12 illum cum eius asseclisdeferat per circulum %iuppiter%; sicque Mars duobus annis, Terra cumLuna uno anno, Venus octo mensibus, et Mercurius tribus, circuitussuos in circulis %mars%, %terra%, %uenus%, %mercurius%, materia coelieos deferente, absoluant.

[3.032] Quomodo etiam Solis maculae.

Nec non etiam corpora quaedam opaca, perspicillorum ope nobisconspicua, quae dicuntur Solis maculae, ipsiusque superficiei contiguasunt, spatio uiginti sex dierum eum circumeant.

[3.033] Quomodo etiam Terra circa proprium centrum, et Luna circaTerram uehatur.

Ac praeterea, ut saepe in aquarum uorticibus uidi contingere, inmaiori illo coelestis materiae uortice sint alii minores uortices,unus in cuius centro sit Iupiter, alter in cuius centro sit Terra, quiin easdem partes ac maior uortex ferantur; et ille qui habet Iouem incentro, deferat circa ipsum quatuor eius asseclas, tali celeritate, utremotissimus diebus 16, sequens diebus 7, tertius horis 85, et centriproximus horis 42 unum circuitum perficiat; sicque, dum semel inmaiori /94/. circulo circa Solem ferentur, minores suos circulos circaIouem aliquoties percurrant. Eodemque modo uortex, qui habet Terram incentro, efficiat ut Luna mensis spatio eam circumeat, ipsa autem Terrasingulis diebus circa proprium axem integrum gyrum absoluat; ita uteodem tempore quo Terra et Luna circulum communem semel peragrabunt,Terra 365 uicibus circa proprium centrum, et Luna duodecies circaTerram uertatur.

[3.034] Motus coelorum non esse perfecte circulares.

Denique, ne putemus omnia centra Planetarum accurate in eodem planosemper consistere, nec circulos quos describunt esse omnino perfectos;sed, ut in omnibus aliis rebus naturalibus contingere uidemus, istatantum praeterpropter talia esse, ac etiam labentibus saeculiscontinuo mutari arbitremur.

[3.035] De aberratione Planetarum in latitudinem.

Nempe, si haec figura repraesentet planum, in quo centrum Terrae totoanno uersatur, quod uocatur planum Eclipticae atque ope Fixarum incoelo determinatur, putandum est unumquemque ex aliis Planetis in alioquodam plano uersari, ad hoc nonnihil inclinato, et ipsum intersecantein linea quae transit per centrum Solis: ita ut Sol in omnibus istisplanis reperiatur. Exempli causa, orbita Saturni secat nunc Eclipticamin signis Cancri et Capricorni, supra ipsam autem attollitur, hoc est,uersus Boream inclinatur in Libra, et infra eandem uersus Austrumdeprimitur in Ariete, angulusque ipsius inclinationis est circitergraduum 2 1/2. Sicque aliorum Planetarum orbitae secant Eclipticam inaliis locis; sed inclinatio in Ioue et Marte est minor, in Venere unocirciter gradu maior, et in Mercurio maxima: est enim fere 7graduum. Ac /95/ praeterea etiam Solis maculae (saltem si uerae sintobseruationes Scheineri SI, post cuius diligentiam nihil circa istarummacularum phaenomena desiderari posse uidetur), in planis 7 gradibusaut amplius ad Eclipticam inclinatis, circa Solem uoluuntur; adeo utearum motus hac in re non differat a motibus Planetarum. Luna etiamcirca Terram fertur, in plano quod 5 gradibus ab Ecliptica deflectit;et Terra circa proprium axem in plano Aequatoris 23 1/2 gradibus abEcliptica deflectente; quod planum Aequatoris ipsa secum defert. Atquehae Planetarum aberrationes ab Ecliptica uocantur motus inlatitudinem.

[3.036] De motu in longitudinem.

Ipsorum autem circuitiones circa Solem uocantur motus inlongitudinem. Hique etiam in eo aberrant, quod non aequaliter ubique aSole distent; sed hac aetate, Saturnus ab eo remotior est inSagittario quam in Geminis, uicesima circiter distantiae suae parte;Iupiter in Libra remotior est quam in Ariete; sicque alii Planetaehabent Aphelia et Perihelia sua aliis in locis. Post aliquot autemsaecula, haec omnia mutata esse deprehendentur; ac singuli Planetae,nec non etiam Terra, planum in quo nunc est Ecliptica, diuersis inlocis secabunt, et paulo magis uel minus ab illa deflectent; etillorum maximae ac minimae a Sole distantiae in aliis signisreperientur.

[3.037] Phaenomena omnia per hanc hypothesin facillime intelligi.

Iam uero non opus est ut ostendam, quo pacto ex hac hypothesisequantur phaenomena diei et noctis, aestatis et hyemis, siue accessusSolis ad Tropicos, et /96/ eiusdem recessus, phasium Lunae, Eclipsium,stationum et retrogradationum quae apparent in Planetis, praecessionisaequinoctiorum, uariationis in obliquitate Eclipticae, ac similia:facile enim ab illis, qui uel prima elementa Astronomiae didicerunt,intelligentur.

[3.038] Iuxta Tychonis hypothesin dicendum esse, Terram mouericircaproprium centrum.

Sed breuiter adhuc dicam, quo pacto ex hypothesi Braheana, quam uulgoiam admittunt illi omnes qui Copernicanam repudiant, plus motus Terraequam per hanc tribuatur. Primo, manente Terra iuxta eorum opinionemimmobili, necesse est ut totum coelum, una cum stellis, circa ipsamsingulis diebus uoluatur: quod intelligi non potest, quin simulintelligatur fieri translationem omnium partium Terrae, ex uiciniapartium coeli quas tangunt in uiciniam aliarum; cumque haec translatiosit reciproca, ut supra dictum est, et eadem plane uis siue actio adillam requiratur in Terra atque in coelo, nulla ratio est cur, propteripsam, coelo potius quam Terrae motum tribuamus. Quinimo, iuxtasuperius dicta, Terrae duntaxat est tribuendus: quia fit secundumtotam eius superficiem, non autem eodem modo secundum totamsuperficiem coeli, sed tantum secundum partem concauam, Terraecontiguam, quae ad conuexam comparata perexigua est. Nec refert sidicant, se non tantum putare concauam coeli stellati superficiem aterra separari, sed simul etiam conuexam ab alio coelo illud ambiente,nempe a coelo crystallino uel Empyreo; atque hanc esse rationem curillum motum coelo potius tribuant quam terrae. Nullum enim haberipotest argumentum, quo /97/ probetur fieri talem separationem totiussuperficiei conuexae coeli stellati ab alio coelo ipsum ambiente; sedplane ex arbitrio illam fingunt. Atque ita, iuxta ipsorum hypothesin,ratio cur motus sit terrae tribuendus, est certa et euidens; ratiouero cur illum coelo tribuant, et Terrae quietem, est incerta et asola illorum imaginatione efficta.

[3.039] Ac etiam illam moueri circa Solem motu annuo.

Ex eadem Tychonis hypothesi, Sol motu annuo circa Terram gyrans, nonmodo Mercurium et Venerem, sed etiam Martem, Iouem et Saturnum, qui abeo remotiores sunt quam Terra, secum ducit: quod intelligi non potest,praesertim in coelo fluido, quale illud supponunt, quin tota coelimateria interiacens simul feratur, et interim Terra ui aliquaseparetur a partibus istius materiae sibi contiguis, atque in eacirculum describat. Quapropter haec rursus separatio, quae est totiusTerrae, ac peculiarem in ea actionem requirit, eius motus eritdicendus.

[3.040] Terrae translationem nullam efficere aspectus diuersitatem inFixis, propter maximam ipsarum distantiam.

Unus autem adhuc in mea hypothesi scrupulus manet, ex eo quod, si Soleundem semper situm inter Fixas seruet, necesse sit Terram, quae circaillum fertur, ad ipsas accedere ac recedere toto suae orbitaeinteruallo: quod tamen ex phaenomenis non potuit hactenusdeprehendi. Sed hoc excusatur per immensam distantiam, quam inter noset Fixas esse supponimus; talem scilicet, ut totus ille circulus qui aTerra describitur circa Solem, si ad eam comparetur, instar puncti sithabendus. Quod fateor incredibile uideri posse, magnalia Deiconsiderare non assuetis, et Terram ut praecipuam partem uniuersi, acdomicilium hominis, propter quem caetera omnia facta sint,spectantibus; /98/ sed Astronomis, qui iam omnes sciunt illam adcoelum comparatam instar puncti esse, non ita mirum uideri debet.

[3.041] Hanc etiam Fixarum distantiam requiri ad motus Cometarum, quosiam constat esse in coelo.

Ac praeterea Cometae, quos iam satis constat in nostro aÎre nonuersari, ut nimis rudis antiquitas opinabatur, uastissimum istudspatium inter sphaeram Saturni et Fixas requirunt, ad omnes suasexcursiones absoluendas: adeo enim uariae sunt, adeo immanes, et aFixarum stabilitate atque a regulari Planetarum circa Solemcircuitione adeo discrepantes, ut absque eo ad nullas naturae legesreuocari posse uideantur. Neque nos mouere debet quod Tycho et aliiAstronomi, qui diligenter eorum parallaxes inuestigarunt, dixerinttantum illos esse supra Lunam, uersus sphaeram Veneris aut Mercurii,non autem supra ipsum Saturnum: hoc enim non minus recte ex suiscalculis concludere potuissent, quam illud. Sed cum disputarent contraueteres, qui Cometas inter meteora sublunaria numerabant, contentifuerunt ostendere illos in coelo esse; nec ausi sunt omnemaltitudinem, quam calculo deprehendebant, iis tribuere, ne minusfacile crederetur.

[3.042] Omnia quae hic in Terra uidemus, ad phaenomena etiampertinere, sed non opus esse initio ad cuncta respicere.

Praeter haec autem generaliora, possent adhuc particularia multa, nonmodo circa Solem, Planetas, Cometas et Fixas, sed praecipue etiamcirca Terram (nempe illa omnia quae in eius superficie uidemus), interphaenomena hic recenseri. Ut enim ueram huius mundi aspectabilisnaturam agnoscamus, non satis est aliquas causas inuenire, per quas eaquae in coelo eminus aspicimus explicentur; sed ex iisdem etiam, illaomnia quae in Terra cominus intuemur, deduci debent. Atqui /99/ nonopus est, ut illa omnia consideremus ad rerum generaliorum causasdeterminandas; sed tum demum ipsas postea recte a nobis determinatasfuisse cognoscemus, cum ex iisdem non ea dumtaxat ad quae respeximus,sed alia etiam omnia, de quibus antea non cogitauimus, explicariaduertemus.

[3.043] Vix fieri posse quin causae, ex quibus omnia phaenomenaclarededucuntur, sint uerae.

Et certe, si nullis principiis utamur nisi euidentissime perspectis,si nihil nisi per Mathematicas consequentias ex iis deducamus, etinterim illa quae sic ex ipsis deducemus, cum omnibus naturaephaenomenis accurate consentiant, iniuriam Deo facere uideremur, sicausas rerum, hoc pacto a nobis inuentas, falsas esse suspicaremur,tanquam si nos tam imperfectos genuisset, ut ratione nostra recteutendo fallamur.

[3.044] Me tamen eas, quas hic exponam, pro hypothesibus tantum haberiuelle.

Verumtamen, ne etiam nimis arrogantes esse uideamur, si de tantisrebus philosophando, genuinam earum ueritatem a nobis inuentam esseaffirmemus, malim hoc in medio relinquere, atque omnia quae deincepssum scripturus tanquam hypothesin proponere. Quae quamuis falsa esseexistimetur, satis magnum operae pretium me fecisse arbitrabor, siomnia quae ex ipsa deducentur cum experimentis consentiant: ita enimex ea tantundem utilitatis ad uitam, atque ex ipsius ueritatiscognitione, percipiemus.

[3.045] Meque etiam hic nonnullas assumpturum, quas constat falsasesse.

Quinimo etiam, ad res naturales melius explicandas, earum causasaltius hic repetam, quam ipsas unquam extitisse existimem. Non enimdubium est, quin mundus ab initio fuerit creatus cum omni suaperfectione: ita ut in eo et Sol et Terra et Luna, et Stellaeextiterint; ac etiam in Terra non tantum fuerint /100/ seminaplantarum, sed ipsae plantae; nec Adam et Eua nati sint infantes, sedfacti sint homines adulti. Hoc fides Christiana nos docet, hocqueetiam ratio naturalis plane persuadet. Attendendo enim ad immensam Deipotentiam, non possumus existimare illum unquam quidquam fecisse, quodnon omnibus suis numeris fuerit absolutum. Sed nihilominus, ut adplantarum uel hominum naturas intelligendas, longe melius estconsiderare, quo pacto paulatim ex seminibus nasci possint, quam quopacto a Deo in prima mundi origine creati sint: ita, si quae principiapossimus excogitare, ualde simplicia et cognitu facilia, ex quibustanquam ex seminibus quibusdam, et sidera et Terram, et denique omniaquae in hoc mundo aspectabili deprehendimus, oriri potuissedemonstremus, quamuis ipsa nunquam sic orta esse probe sciamus, hocpacto tamen eorum naturam longe melius exponemus, quam si tantum,qualia iam sint, describeremus. Et quia talia principia mihi uideorinuenisse, ipsa breuiter hic exponam.

[3.046] Quaenam sint ea, quae hic assumo ad phaenomena omniaexplicanda.

Ex antedictis iam constat, omnium mundi corporum unam et eandem essemateriam, in quaslibet partes diuisibilem, ac iam reipsa in multasdiuisam, quae diuersimode mouentur, motusque habent aliquo modocirculares, et semper eandem motuum quantitatem in uniuersoconseruant. At quam magnae sint istae partes materiae, quam celeritermoueantur, et quales circulos describant, non possumus sola ratione/101/ determinare: quia potuerunt ista innumeris modis diuersis a Deotemperari, et quemnam prae caeteris elegerit, sola experientia doceredebet. Iamque idcirco nobis liberum est, quidlibet de illis assumere,modo omnia, quae ex ipso consequentur, cum experientia At quam magnaesint istae partes materiae, quam celeriter moueantur, et qualescirculos describant, non possumus sola ratione /101/ determinare: quiapotuerunt ista innumeris modis diuersis a Deo temperari, et quemnamprae caeteris elegerit, sola experientia docere debet. Iamque idcirconobis liberum est, quidlibet de illis assumere, modo omnia, quae exipso consequentur, cum experientia consentiant. Itaque, si placet,supponemus omnem illam materiam, ex qua hic mundus adspectabilis estcompositus, fuisse initio a Deo diuisam in particulas quam-proximeinter se aequales, et magnitudine mediocres, siue medias inter illasomnes, ex quibus iam coeli atque astra componuntur; easque omnestantundem motus in se habuisse, quantum iam in mundo reperitur; etaequaliter fuisse motas, tum singulas circa propria sua centra, etseparatim a se mutuo, ita ut corpus fluidum componerent, quale coelumesse putamus; tum etiam plures simul, circa alia quaedam puncta aequea se mutuo remota, et eodem modo disposita ac iam sunt centra Fixarum;nec non etiam circa alia aliquanto plura, quae aequent numerumPlanetarum. Ita scilicet ut illae omnes, quae continebantur in spatioAEI, uerterentur circa punctum S, et quae continebantur in spatio AEV,circa F, et ita de caeteris: sicque tot uarios uortices componerent,quot iam astra sunt in mundo.

[3.047] Harum suppositionum falsitatem non impedire, quominus ea quaeex ipsis deducentur, uera et certa esse possint.

Quae pauca sufficere mihi uidentur, ut ex iis tanquam causis omnes quiin hoc mundo apparent effectus secundum leges naturae supra expositasoriantur. /102/ Et non puto alia simpliciora, uel intellectufaciliora, uel etiam probabiliora rerum principia posseexcogitari. Etsi enim forte etiam ex Chao per leges naturae idem illeordo qui iam est in rebus deduci posset, idque olim susceperimexplicandum: quia tamen /103/ confusio minus uidetur conuenire cumsumma Dei rerum creatoris perfectione, quam proportio uel ordo, etminus distincte etiam a nobis percipi potest, nullaque proportio,nullusue ordo simplicior est, et cognitu facilior, quam ille quiconstat omnimoda aequalitate: idcirco hic suppono omnes materiaeparticulas initio fuisse, tam in magnitudine quam in motu, inter seaequales, et nullam in uniuerso inaequalitatem relinquo, praeter illamquae est in situ Fixarum, et quae unicuique coelum noctu intuenti tamclare apparet, ut negari plane non possit. Atque omnino parum refert,quid hoc pacto supponatur, quia postea iuxta leges naturae estmutandum. Et uix aliquid supponi potest, ex quo non idem effectus(quanquam fortasse operosius) per easdem naturae leges deduci possit:cum [&] enim illarum ope materia formas omnes quarum est capax,successiue assumat, si formas istas ordine consideremus, tandem adillam quae est huius mundi poterimus deuenire: adeo ut hic nihilerroris ex falsa suppositione sit timendum.

[3.048] Quomodo omnes coelestis materiae particulae factae sintsphaericae.

Itaque, ut naturae legum efficacitatem in proposita hypothesiostendere incipiamus, considerandum est illas particulas, in quastotam huius mundi materiam initio diuisam fuisse supponimus, nonpotuisse quidem initio esse sphaericas, quia plures globuli, simuliuncti, spatium continuum non replent; sed cuiuscumque figurae tuncfuerint, eas non potuisse successu temporis non fieri rotundas,quandoquidem uarios habuerunt motus circulares. Cum enim in principiosatis magna ui motae fuerint, ut unae ab aliis seiungerentur, eademilla uis perseuerans, haud dubie satis magna /104/ etiam fuit, adearum omnes angulos, dum sibi mutuo postea occurrerunt, atterendos: adhoc enim non tanta, quam ad illud, requirebatur. Et ex hoc solo, quodalicuius corporis anguli sic atterantur, facile intelligimus illudtandem fieri rotundum: quia hoc in loco nomen anguli ad omne id, quodin tali corpore ultra figuram sphaericam prominet, est extendendum.

[3.049] Circa istas particulas sphaericas aliam esse debere materiamsubtiliorem.

Cum autem nullibi spatia omni corpore uacua esse possint, cumquerotundae illae materiae particulae, simul iunctae, perexigua quaedaminterualla circa se relinquant: necesse est ista interualla quibusdamaliis materiae ramentis minutissimis, figuras ad ipsa implenda aptashabentibus, easque pro ratione loci occupandi perpetuo mutantibus,impleri. Nempe, dum earum materiae particularum, quae fiunt rotundae,anguli paulatim atteruntur, id quod ex ipsis eraditur adeo estminutum, et tantam celeritatem acquirit, ut sola ui sui motus inramenta innumerabilia diuidatur; sicque impleat omnes angulos, quosaliae materiae particulae subingredi non possunt.

[3.050] Huius subtilioris materiae particulas facillime diuidi.

Notandum enim est, quo minora sunt ista particularum aliarum ramenta,eo facilius moueri, atque in alia adhuc minutiora comminui posse: quiaquo minora, eo plus habent superficiei, pro ratione suae molis: etoccurrunt aliis corporibus secundum superficiem, diuiduntur uerosecundum molem.

[3.051] Easdem celerrime moueri.

Notandum etiam est ipsa multo celerius agitari, quam alias materiaeparticulas, a quibus tamen suam /105/ agitationem acquirunt: quia, dumhae per rectas et patentes uias feruntur, expellunt ista per obliquaset angustas. Eadem ratione, qua uidemus ex folle, quamuis lenteclaudatur, aÎrem tamen ualde celeriter egredi, propter angustiamuiae per quam transit. Iamque supra demonstratum est, aliquam materiaeportionem celerrime moueri, ac in partes reipsa indefinitas diuididebere, ut uarii motus circulares et inaequales sine rarefactione ueluacuo fieri possint; nec ulla alia, praeter hanc, ad id aptareperitur.

[3.052] Tria esse huius mundi aspectabilis elementa.

Iam itaque duo habemus genera materiae ualde diuersa, quae duo primaelementa huius mundi aspectabilis dici possunt. Primum est illius,quae tantam uim habet agitationis, ut aliis corporibus occurrendo, inminutias indefinitae paruitatis diuidatur, et figuras suas ad omnesangulorum ab iis relictorum angustias implendas accommodet. Alterumest eius, quae diuisa est in particulas sphaericas, ualde quidemminutas, si cum iis corporibus, quae oculis cernere possumus,comparentur; sed tamen certae ac determinatae quantitatis, etdiuisibiles in alias multo minores. Tertiumque paulo post inueniemus,constans partibus uel magis crassis, uel figuras minus ad motum aptashabentibus. Et ex his tribus omnia huius mundi aspectabilis corporacomponi ostendemus: nempe Solem et Stellas fixas ex primo, Coelos exsecundo, et Terram cum Planetis et Cometis ex tertio. Cum enim Sol etFixae lumen ex se emittant, Coeli illud transmittant, Terra, Planetae,ac Cometae remittant: triplicem hanc differentiam in aspectumincurrentem, non male ad tria elementa referemus. /106/

[3.053] Tres etiam in illo coelos distingui posse.

Non male etiam omnem materiam, in spatio AEI comprehensam, quae gyratcirca centrum S, pro primo coelo sumemus; et omnem illam, quae circacentra F, f, innumerabiles alios uortices componit, pro secundo; /107/et denique quidquid ultra illos duos coelos reperitur, protertio. Existimamusque hoc tertium, respectu secundi, esse immensum,et secundum, respectu primi, permagnum. Sed tertii coeli considerationon est huius loci: quia nullo modo a nobis spectari potest in hacuita, et de mundo tantum aspectabili tractamus. Vortices autem, quorumcentra F, f, omnes simul pro uno tantum coelo numeramus, quia sub unaet eadem ratione a nobis considerantur; sed uorticem S, licet hic nonappareat ab aliis diuersus, pro peculiari tamen coelo, et quidemomnium primo, sumimus: quia Terram habitationem nostram paulo post inillo inueniemus, ideoque multo plura in ipso habebimus spectanda quamin reliquis, et nomina rebus, non propter ipsas, sed tantum ad nostrasde iis cogitationes explicandas, imponere solemus.

[3.054] Quomodo Sol et Fixae formatae sint.

Creuit autem initio paulatim materia primi elementi, ex eo quodparticulae secundi assiduo motu se inuicem magis ac magis attererent;cumque maior eius quantitas fuit in uniuerso, quam necesse erat adimplenda exigua illa spatia, quae inter particulas sphaericas secundielementi sibi mutuo incumbentes reperiuntur, quidquid ex ea residuifuit, postquam spatia ista impleta sunt, ad centra S, F, f, confluxit;ibique corpora quaedam sphaerica fluidissima composuit: nempe Solem incentro S, ac Stellas fixas in aliis centris. Postquam enim particulaesecundi elementi fuerunt magis attritae, minus spatii occuparunt /108/quam prius, nec ideo ad centra usque se extenderunt, sed ab iisaequaliter omni ex parte recedentes, loca ibi sphaerica reliquerunt, amateria primi elementi, ex omnibus circumiacentibus locis eoaffluente, replenda.

[3.055] Quid sit lux.

Ea enim est lex naturae, ut corpora omnia quae in orbem aguntur,quantum in se est, a centris sui motus recedant. Atque hic illam uim,qua sic globuli secundi elementi, nec non etiam materia primi circacentra S, F, congregata, recedere conantur ab istis centris, quampotero accuratissime explicabo. In ea enim sola lucem consistere infraostendetur; et ab ipsius cognitione multa alia dependent.

[3.056] Quis conatus ad motum in rebus inanimatis sit intelligendus.

Cum dico globulos secundi elementi recedere conari a centris circaquae uertuntur, non putandum est idcirco me illis aliquam cogitationemaffingere, ex qua procedat iste conatus; sed tantum ipsos ita essesitos, et ad motum incitatos, ut reuera sint eo uersus ituri, si anulla alia causa impediantur.

[3.057] Quomodo in eodem corpore conatus ad diuersos motus simul essepossint.

Quia uero frequenter multae causae diuersae agunt simul in idemcorpus, atque unae aliarum effectus impediunt, prout ad has uel illasrespicimus, dicere possumus ipsum eodem tempore tendere, siue ireconari, uersus diuersas partes. Ut, exempli causa, lapis A, in fundaEA, circa centrum E rotatus, tendit quidem ab A uersus B, si omnescausae, quae occurrunt ad eius motum determinandum, simul spectentur,quia reuera eo uersus fertur. Sed si respiciamus ad solam uim motusquae in ipso est, dicemus illum, cum est in /109/ puncto A, tendereuersus C, iuxta legem motus supra expositam: ponentes scilicet lineamAC esse rectam, quae tangit circulum in puncto A. Si enim lapis efunda egrederetur, eo temporis momento, quo ueniendo ex L peruenit adpunctum A, reuera pergeret ab A uersus C, non uersus B; ac quamuisfunda hunc effectum impediat, non tamen impedit conatum. Si deniquenon respiciamus ad totam istam uim motus, sed tantum ad illam eiuspartem quae a funda impeditur, eam scilicet distinguentes ab alia eiusparte quae sortitur suum effectum, dicemus hunc lapidem, dum est inpuncto A, tendere tantum uersus D, siue recedere conari a centro Esecundum lineam rectam EAD.

[3.058] Quomodo ea quae circulariter mouentur, conentur recedere acentro sui motus.

Quod ut clare intelligatur, conferamus motum quo lapis, in puncto Aexistens, ferretur uersus C, si a nulla alia ui impediretur, cum motuquo formica, in eodem /110/ puncto A existens, moueretur etiam uersusC, si linea EY esset baculus, supra quem recta incederet ab A uersusY, dum interim ipse baculus uerteretur circa centrum E, ac eiusdembaculi punctum A describeret circulum ABF, essentque hi duo motus itainter se contemperati, ut formica perueniret ad X cum baculus /111/esset in C, et ad Y cum baculus esset in G, atque ita ipsa semperexisteret in linea recta ACG. Ac deinde conferamus etiam eam uim, quaidem lapis, actus in funda secundum lineam circularem ABF, recedereconatur a centro E, secundum lineas rectas AD, BC, FG, cum conatu quiremaneret in formica, si uinculo uel glutino aliquo detineretur inpuncto A supra baculum EY, dum interim iste baculus eam deferret circacentrum E per lineam circularem ABF; ac ipsa totis uiribus conareturire uersus Y, atque ita recedere a centro E secundum lineas rectasEAY, EBY, et similes.

[3.059] Quanta sit uis istius conatus.

Scio quidem motum istius formicae fore initio tardissimum, atque ideoeius conatum, si tantum ad principium motus referatur, non uiderimagnum esse posse: atqui profecto non plane nullus est, et dumsortitur effectum, augetur, adeo ut motus ex eo proueniens satis celeresse possit. Nam, ut adhuc alio utamur exemplo, si EY sit canalis, inquo globulus A contineatur, primo quidem temporis momento, quo istecanalis agetur in gyrum circa centrum E, globulus A motu tantumtardissimo progredietur uersus Y; sed secundo momento paulo celeriusincedet: priorem enim uim retinebit, ac praeterea nouam acquiret anouo conatu recedendi a centro E: quia, quandiu durat motuscircularis, tamdiu ille conatus durat, et quasi renouatur singulismomentis. Atque hoc experientia confirmat: si enim /112/ canalis EYualde celeriter agatur circa centrum E, breui globulus, in eoexistens, ab A ad Y perueniet. Idemque etiam experimur in funda: quocelerius enim lapis in ea rotatur, eo magis funis intenditur; atqueista tensio, a sola ui qua lapis recedere conatur a centro sui motusexorta, exhibet nobis istius uis quantitatem.

[3.060] Hunc conatum reperiri in materia coelorum.

Quod uero hic de lapide in funda, uel de globulo in canali circacentrum E rotato, dictum est, facile intelligitur eodem modo deomnibus globulis secundi elementi: quod nempe unusquisque satis magnaui recedere conetur a centro uorticis in quo gyratur: retinetur enimhinc inde ab aliis globulis circumpositis, non aliter quam lapis afunda. Sed praeterea ista uis in illis multum augetur, ex eo quodsuperiores ab inferioribus, et omnes simul a materia primi elementi,in centro cuiusque uorticis congregata, premantur. Ac primo quidem, utaccurate omnia distinguantur, de solis istis globulis hic agemus; necad materiam primi elementi magis attendemus, quam si spatia omnia,quae ab illa occupantur, uacua essent, hoc est, quam si plena essentmateria, quae aliorum corporum motus nullo modo iuuaret, necimpediret. Nullam enim aliam esse posse spatii uacui ueram ideam, exantedictis est manifestum.

[3.061] Ipsum efficere, ut corpora Solis et Fixarum sint rotunda.

Cum globuli omnes qui uoluuntur circa S, in uortice AEI, conenturrecedere ab S, ut iam demonstratum est, satis patet illos, qui sunt inlinea recta SA, premere se mutuo omnes uersus A; et illos, qui sunt/113/ in linea recta SE, premere se uersus E, atque ita de caeteris:adeo ut, si non sint satis multi ad occupandum omne spatium inter S etcircumferentiam AEI, totum quod non occupant, relinquatur uersus S. Etquoniam ii qui sibi mutuo incumbunt (exempli causa, ii qui sunt inlinea recta SE), non omnes instar baculi simul uertuntur, sed unicitius, alii tardius circuitum suum absoluunt, ut infra fusiusexponetur, spatium quod relinquunt uersus S, non potest non esserotundum. Etsi enim fingeremus plures globulos initio fuisse in linearecta SE, quam in SA uel SI, adeo ut infimi lineae SE uicinioresessent centro S, quam infimi lineae SI: quia [&] tamen infimi illicitius circuitum absoluissent quam superiores, nonnulli ex ipsisadiunxissent se statim extremitati lineae SI, ut sic tanto magisrecederent ab S; ideoque nunc omnes infimi istarum linearum aequaliterremoti sunt a puncto S, et ita spatium BCD, quod circa illudrelinquunt, est rotundum.

[3.062] Eundem efficere, ut materia coelestis ab omnibus punctiscircumferentiae cuiusque stellae uel Solis recedere conetur.

Praeterea notandum est, non modo globulos omnes qui sunt in linearecta SE, se inuicem premere uersus E; sed etiam unumquemque ex ipsispremi ab omnibus aliis, qui continentur inter lineas rectas ab illo adcircumferentiam BCD ductas, et ipsam tangentes. Ita, exempli causa,globulus F premitur ab omnibus aliis, qui sunt intra lineas BF et DF,siue in spatio /114/ triangulari BFD, non autem sic a reliquis: adeout, si locus F esset uacuus, uno et eodem temporis momento, globuliomnes in spatio BFD contenti accederent, quantum possent, ad illumreplendum, non autem ulli alii. Nam, quemadmodum uidemus eandem uimgrauitatis, quae lapidem in libero aÎre cadentem recta ducit adcentrum terrae, illum etiam oblique eo deferre, cum impeditur eiusmotus rectus a plani alicuius decliuitate: ita non dubium est quineadem uis, qua globuli omnes in spatio BFD contenti recedere conantura centro S secundum lineas rectas ab illo centro eductas, sufficiat adipsos etiam inde remouendos, per lineas a centro isto declinantes.

[3.063] Globulos materiae coelestis se mutuo non impedire in istoconatu.

Hocque exemplum grauitatis rem aperte declarabit, si consideremusglobos plumbeos in uase BFD contentos, et sibi mutuo sic incumbentes,ut, foramine facto in fundo uasis F, globus 1 ui grauitatis suaedescendat; simul enim alii duo 2, 2, illum sequentur, et hossubsequentur alii tres 3, 30, 3, et sic de caeteris; ita ut eodemtemporis momento, quo infimus 1 incipiet moueri, alii omnes, in spatiotriangulari BFD /115/ contenti, simul descendant, reliquisimmotis. Ubi quidem notare licet duos globos 2, 2, postquamaliquantulum sequuti sunt globum 1 descendentem, se mutuo impedire neulterius pergant. Sed idem in globulis secundi elementi locum nonhabet: cum enim in perpetuo sint motu, quamuis aliquando possitcontingere, ut eodem plane modo sint dispositi ac globi plumbei in hacfigura depicti, hoc non nisi per minimum temporis punctum, quodinstans uocant, durare potest, et ideo continuitatem earum motus noninterrumpit. Ac praeterea notandum est uim luminis, non in aliquamotus duratione consistere, sed tantummodo in pressione siue in primapraeparatione ad motum, etsi forte ex ea motus ipse non sequatur.

[3.064] Omnes lucis proprietates in isto conatu inueniri: adeo ut luxeius ope cerni posset tanquam ex stellis manans, etsi nulla uis essetin ipsis stellis.

Ex quibus clare percipitur, quo pacto actio illa, quam pro luceaccipio, a Solis uel cuiuslibet Stellae fixae corpore in omnes partesaequaliter se diffundat; et in minimo temporis momento ad quamlibetdistantiam extendatur; et id quidem secundum lineas rectas, non a solocorporis lucidi centro, sed etiam a quibuslibet aliis eius superficieipunctis eductas. Unde reliquae omnes lucis proprietates deducipossunt. Quodque forte multis paradoxum uidebitur, haec omnia ita sehaberent in materia coelesti, etiamsi nulla plane esset uis in Sole,alioue astro circa quod gyratur: adeo ut, si corpus Solis nihil aliudesset quam spatium uacuum, nihilominus eius lumen, non quidem tamforte, sed quantum ad reliqua, non aliter quam nunc cerneremus, saltemin circulo secundum quem materia coeli mouetur; nondum enim hic omnessphaerae /116/ dimensiones consideramus. Ut autem etiam possimusexplicare, quidnam sit in ipso Sole ac Stellis, quo ista uis luminisaugeatur et secundum omnes sphaerae dimensiones diffundatur, nonnullade coelorum motu [&] sunt praemittenda.

[3.065] Cuiusque uorticis coelorum polos, tangere partes aliorumuorticum ab eorum polis remotas.

Quacumque ratione moti fuerint ab initio singuli /117/ eorum uortices,iam debent esse ita inter se compositi, ut unusquisque in eam partemferatur, secundum quam reliquorum omnium circumstantium motus minusilli aduersantur: quia tales sunt leges naturae, ut motus cuiusquecorporis alterius occursu facile possit inflecti. Quamobrem si ponamusprimum uorticem, cuius centrum S, ferri ab A per E uersus I, aliusuortex ei uicinus, cuius centrum F, ferri debet ab A per E uersus V,si nulli alii circumiacentes impediant: sic enim eorum motus optimeinter se consentient. Eodemque modo tertius uortex, cuius centrum nonsit in plano SAFE, sed supra illud extans, cum centris S et Ftriangulum constituat, et qui duobus aliis uorticibus AEI et AEV inlinea AE iungatur, ferri debet ab A per E sursum uersus. Quo positoquartus uortex, cuius centrum f, ferri non potest ab E uersus I, uteius motus conueniat cum motu primi, quia sic aduersaretur motibussecundi et tertii; nec ab E uersus V, quemadmodum secundus, quiarepugnarent primus et tertius; nec denique ab E sursum uersus, uttertius, quia repugnarent primus et secundus: atque ideo superest, utunum ex polis suis habeat uersus E, aliumque in parte opposita uersusB, uertaturque circa axem EB, ab I ad V.

[3.066] Motus istorum uorticum aliquo modo inflecti, ut inter seconsentiant.

Atque hic etiam notari debet, nonnihil adhuc contrarietatis in istismotibus fore, si trium priorum uorticum eclipticae, hoc est, circuli apolis remotissimi, sibi mutuo directe occurrant in puncto E, in quosit polus quarti uorticis. Nam si, exempli causa, /118/ IVX sit illaeius pars, quae est circa polum E, uertiturque in orbem secundumordinem notarum IVX, primus uortex radet illam secundum lineam rectamEI, aliasque ipsi parallelas, et secundus uortex eandem radet secundumlineam EV, et tertius secundum lineam EX, qua ratione motui eiuscirculari nonnihil repugnabunt. Sed hoc facile natura per leges motusemendat, trium priorum uorticum eclipticas nonnihil inflectendo in eampartem, secundum quam uertitur quartus IVX; quo fit ut illi posteaipsum radant, non secundum lineas rectas EI, EV, EX, sed secundumobliquas 1 I, 2 V, 3 X, et ita cum ipsius motu plane consentiant.

[3.067] Duorum uorticum polos se mutuo tangere non posse.

Nec sane ullus mihi uidetur excogitari posse alius modus, secundumquem uariorum istorum uorticum motus sibi mutuo minus aduersentur. Sienim duorum polos se mutuo tangere supponamus, uel ambo in easdempartes ferentur, et ita in unum uorticem coalescent; uel incontrarias, et ita sibi mutuo quammaxime repugnabunt. Atque ideo,quamuis non tantum mihi assumam, ut omnium coeli uorticum situs etmotus ausim determinare, puto tamen generaliter posse affirmari, atquehic satis esse demonstratum, polos cuiusque uorticis non tam uicinosesse polis aliorum uorticum /119/ contiguorum, quam partibus abipsorum polis ualde remotis.

[3.068] Vortices istos esse magnitudine inaequales.

Praeterea, inexplicabilis illa uarietas quae apparet in situ Fixarum,plane ostendere uidetur, illos uortices qui circa ipsas uoluuntur, nonesse inter se aequales. Quod autem nulla Stella fixa esse possit, nisiin centro alicuius talis uorticis, ex ipsarum luce iudico essemanifestum: lucem enim accuratissime per tales uortices, ac sine illisnulla alia ratione, posse explicari, partim ex iam dictis, partim exinfra dicendis patebit. Et cum nihil plane aliud in Fixis sensupercipiamus, praeter ipsarum lucem et apparentem situm, nullam habemusrationem aliud iis tribuendi, quam quod ad haec duo explicanda requiriiudicamus. At non magis requiritur ad lucem explicandam, ut uorticesmateriae coelestis circa ipsas uoluantur, quam ad apparentem earumsitum, ut isti uortices sint magnitudine inaequales. Sed sane si sintinaequales, necesse est, ut quorundam partes a polis remotae tangantaliorum partes polis uicinas: quia maiorum et minorum similes partesad inuicem applicari non possunt.

[3.069] Materiam primi elementi ex polis cuiusque uorticis fluereuersus centrum, et ex centro uersus alias partes.

Ex his autem cognosci potest, materiam primi elementi fluere continuouersus centrum cuiusque uorticis, ex aliis circumiacentibusuorticibus, per partes eius polis uicinas; ac uice uersa, ex ipso inalios circumiacentes uortices effluere, per partes ab eiusdem polisremotas. Nam si ponamus, exempli causa, /120/ AYBM esse uorticem primicoeli, in cuius centro est Sol, eiusque polos esse A australem, et Bborealem, circa quos totus gyrat; quatuorque circumiacentes uorticesK, O, L, C, gyrare circa axes TT, YY, ZZ, et /121/ MM, ita ut illetangat duos O et C in ipsorum polis, et alios duos K et L in partibusab eorum polis ualde remotis: patet ex antedictis, omnem eius materiamrecedere conari ab axe AB, atque ideo maiori ui tendere uersus partesY et M, quam uersus A et B. Cumque in Y et M occurrat polis uorticum Oet C, in quibus non magna est uis ad ei resistendum; et in A et Boccurrat partibus uorticum K et L, quae ab eorum polis suntremotissimae, ac proinde maiorem habent uim ad eundum ab L et K uersusS, quam partes circumpolares uorticis S ad eundum uersus L et K: nondubium est, quin materia, quae est in K et L, progredi debeat uersusS, atque illa, quae est in S, uersus O et C.

[3.070] Idem de materia secundi elementi non posse intelligi.

Atque id quidem non tantum de materia primi elementi, sed etiam deglobulis secundi esset intelligendum, si nullae causae peculiareshorum motum eo uersus impedirent. Verum, quia multo celerior estagitatio primi elementi quam secundi, semperque ipsi liber esttransitus per illos exiguos angulos, qui a globulis secundi occuparinon possunt, etsi fingeremus omnem materiam, tam primi quam secundielementi, contentam in uortice L, uno et eodem tempore a loco mediointer centra S et L progredi coepisse uersus S, intelligeremus tamenillam primi elementi citius ad centrum S peruenire debuisse, quamillam secundi. Atqui materia primi elementi, sic in spatium Singressa, tanta ui protrudit globulos secundi, non modo uersuseclipticam eg uel MY, sed maxime etiam uersus polos fd uel AB,quemadmodum mox explicabo, ut /122/ hac ratione impediat, ne illi quiueniunt ex uortice L, propius accedant uersus S, quam usque ad certumaliquem terminum, qui hic litera B notatus est. Idemque de uortice K,et aliis omnibus est iudicandum. /123/

[3.071] Quae sit ratio huius diuersitatis.

Praeterea etiam considerare oportet, particulas secundi elementi quaeuoluuntur circa centrum L, non solum habere uim recedendi ab istocentro, sed etiam perseuerandi in sua celeritate; quae duo sibiquodammodo aduersantur: quia, dum gyrant in uortice L, a uicinis aliisuorticibus, qui supra et infra planum huius figurae intelligendi sunt,intra certos terminos cohibitae, non possunt euagari uersus B, quintardius moueantur inter L et B, quam inter L et alios uicinosuortices, extra planum huius figurae intelligendos; et quidem tantotardius, quanto spatium LB erit maius. Nam, cum circularitermoueantur, non possunt plus temporis impendere in transeundo inter Let istos alios uortices, quam inter L et B. Atque idcirco, uis quamhabent ad recedendum a centro L, efficit quidem ut nonnihil euagenturuersus B, quia ibi occurrunt partibus circumpolaribus uorticis S, quaenon difficulter ipsis cedunt; sed ex aduerso uis quam habent, adretinendam celeritatem sui motus, impedit ne usque adeo euagentur, utad S perueniant. Quod idem non habet locum in materia primi elementi:etsi enim in hoc consentiat cum particulis secundi, quod simul cumipsis gyrando, recedere conetur a centris uorticum in quibuscontinetur; in eo tamen maxime dissentit, quod non opus sit utquidquam de sua celeritate remittat, cum ab istis centris recedit,quia ubique fere aequales inuenit uias, ad motus suos continuandos:nempe in angustiis angulorum, qui a globulis secundi elementi nonimplentur. Quamobrem non dubium est, quin materia ista primi elementicontinuo fluat uersus S, per partes polis A et B uicinas, non modo exuorticibus K /124/ et L, sed etiam ex pluribus aliis, qui nonexhibentur in hac figura; quia non omnes in eodem plano suntintelligendi, nec uerum eorum situm, nec magnitudinem, nec numerumpossum determinare. Non etiam /125/ dubium est, quin eadem materiaeffluat ex S uersus uortices O et C, ac etiam uersus plures, sedquorum nec situm, nec magnitudinem, nec numerum definio. Ut nequedefinio, an eadem illa materia ex O et C statim reuertatur ad K et L,an potius digrediatur ad multos alios uortices, a primo coeloremotiores, antequam circulum sui motus absoluat.

[3.072] Quomodo moueatur materia, quae Solem componit.

Sed paulo diligentius est considerandum, quomodo ipsa moueatur inspatio d e f g. Nempe illa eius pars, quae uenit ab A, recta pergitusque ad d, ubi globulis secundi elementi occurrens, illos uersus Bpropellit; eodemque modo alia pars, quae uenit a B, recta pergit usquead f, ubi occurrit globulis secundi elementi, quos repellit uersusA. Et statim tam quae est uersus d, quam quae uersus f, reflectitur inomnes partes uersus eclipticam e g, omnesque globulos secundi elementicircumiacentes aequaliter pellit; ac denique per meatus, qui suntinter istos globulos circa eclipticam e g, uersus M et Yelabitur. Praeterea, dum ista materia primi elementi proprio motu sicrecta fertur ab A et B uersus d et f, fertur etiam circulariter motutotius uorticis circa axem AB, adeo ut singula eius ramenta lineasspirales, siue in modum cochleae contortas, describant; quae spiralespostea, cum ad d et f peruenerunt, inde utrimque reflectuntur uersuseclipticam eg. Et quia spatium defg maius est quam meatus, per quosmateria primi elementi in illud ingreditur, uel ex ipso egreditur,idcirco semper ibi aliqua eius materiae pars manet, corpusquefluidissimum componit, quod perpetuo circa axem fd se ipsum rotat.

[3.073] Varias esse inaequalitates in situ corporis Solis.

Notandumque est in primis, hoc corpus sphaericum /126/ essedebere. Quamuis enim ob inaequalitatem uorticum non putandum sit,omnino aequalem copiam materiae primi elementi summitti uersus S, auorticibus uicinis unius poli atque a uicinis alterius; nec etiam/127/ istos uortices ita esse sitos, ut materiam illam in partesdirecte oppositas mittant; nec alios uortices, primum coelum uersuseius eclipticam tangentes, certum aliquem ipsius circulum, qui proecliptica sumi possit, eodem modo respicere, materiamque ex S peromnes partes istius circuli, aliasque ipsi uicinas egredientem, parifacilitate in se admittere: non tamen inde ullae inaequalitates infigura Solis argui possunt, sed tantum in eius situ, motu etquantitate. Nempe si uis materiae primi elementi, uenientis a polo Auersus S, maior sit quam uenientis a polo B, illa quidem materiapriusquam alterius occursu repelli possit, longius progredietur uersusB, quam haec altera uersus A; sed ita longius progrediendo, eius uisminuetur; ac iuxta leges naturae, se mutuo tandem ambae repellent illoin loco, in quo earum uires erunt inter se plane aequales, atque ibicorpus Solis constituent: quod proinde remotius erit a polo A, quam apolo B. Sed non maiori ui pellentur globuli secundi elementi, in eiuscircumferentiae parte d, quam in parte f, nec ideo circumferentia istaminus erit rotunda. Item, si materia primi elementi faciliusegrediatur ex S uersus O, quam uersus C (illic scilicet liberiusspatium inueniendo), hoc ipso corpus S nonnihil accedet uersus O, etisto accessu spatium interiectum minuendo, ibi tandem sistetur, ubiuis erit utrimque aequalis. Atque ita, quamuis ad solos quatuoruortices L, C, K, O, respiceremus, modo tantum eos supponamus esseinter se inaequales, inde sequitur, Solem S, nec in spatio medio interO et C, nec etiam in medio inter L et K, esse debere. Maiorque adhucin eius situ inaequalitas potest intelligi /128/ ex eo, quod aliiplures uortices ipsum circumstent.

[3.074] Varias etiam esse in eius materiae motu.

Praeterea, si materia primi elementi, ueniens ex uorticibus K et L,non secundum lineas tam rectas feratur [&] uersus S, quam uersus aliasaliquas partes, exempli /129/ causa, quae uenit ex K uersus e, quaeautem ex L uersus g: hinc fiet ut poli fd, circa quos tota Solismateria uertetur, non sint in lineis rectis a K et L ad S ductis, sedAustralis f aliquanto magis uersus e accedat, et Borealis d uersusg. Item, si linea recta SM, per quam materia primi elementi facillimeegreditur ab S uersus C, transeat per punctum circumferentiae fed,uicinius puncto d quam puncto f; ac linea SY, per quam ista materiapraecipue tendit ab S uersus O, transeat per punctum circumferentiaefgd, uicinius puncto f quam puncto d: hinc fiet ut e g Solisecliptica, siue planum in quo mouetur illa eius materia, quae maximumcirculum describit, paulo magis inclinetur a parte e uersus polum d,quam uersus polum f, sed tamen non tantum quam linea recta SM; atqueex parte g magis inclinetur uersus f quam uersus d, sed etiam nontantum quam recta SY. Unde sequetur axem, circa quem tota Solismateria uertitur, et cuius extremitates sunt poli fd, non esse lineamaccurate rectam, sed nonnihil [&] curuam siue inflexam; materiamqueistam aliquanto celerius gyrare inter e et d, uel inter f et g, quaminter e et f, uel d et g; ac forte etiam, non omnino aequaliceleritate gyrare inter e et d, atque inter f et g.

[3.075] Eas tamen non impedire ne eius figura sit rotunda.

Quod tamen non potest impedire, ne ipsius corpus sit quam-proximerotundum: quia interim alius eius motus, a polis uersus eclipticam,inaequalitates istas compensat. Eademque ratione, qua uidemus ampullamuitream ex eo solo fieri rotundam, quod aÎr in eius materiam igneliquefactam per tubum ferreum immittatur; quia nempe iste aÎr nonmaiori ui ab /130/ ampullae orificio in eius fundum tendit, quam indein omnes alias partes reflectitur, et aeque facile illas omnes pellit:ita materia primi elementi, corpus Solis per eius polos ingressa,debet omnes globulos secundi /131/ elementi circumiacentes, aequaliterundequaque repellere; non minus illos in quos oblique tantumreflectitur, quam illos in quos directe impingit.

[3.076] De motu primi elementi, dum uersatur inter globulos secundi.

Notandum deinde materiam istam primi elementi, quamdiu uersatur interglobulos secundi, habere quidem motum rectum, a polis AB ad Solem, eta Sole ad eclipticam YM, ac circularem circa polos toti coelo AMBYcommunem; sed praeterea etiam, maximam et praecipuam partem suaeagitationis impendere in minutiarum suarum figuris assidue mutandis,ut omnes exiguos angulos, per quos transit, accurate possitimplere. Unde fit, ut eius uis, ualde diuisa, debilior sit; acsingulae eius minutiae motibus globulorum secundi elementi sibiuicinorum obsequantur, semperque paratae sint ad exeundum ex illisangustiis, in quibus ad tam obliquos motus coguntur, atque ad rectapergendum uersus quascumque partes. Eam autem materiam, quae est incorpore Solis coaceruata, ualde multum [&] uirium ibi habere, propterconsensum suarum omnium partium in eosdem celerrimos motus, omnesqueillas suas uires impendere in globulis secundi elementicircumiacentibus hinc inde propellendis.

[3.077] Quomodo Solis lumen non modo uersus Eclipticam, sed etiamuersus polos se diffundat.

Atque ex his potest intelligi, quantum materia primi elementi conferatad illam actionem, in qua lucem consistere ante monuimus; et quomodoilla actio non modo uersus eclipticam, sed etiam uersus polos in omnespartes se diffundat. Nam primo, si putemus esse aliquod spatium in H,sola materia primi elementi repletum, et tamen satis magnum ad unumaut plures ex globulis secundi recipiendos, non /132/ dubium est quin,uno et eodem temporis momento, globuli omnes contenti in cono dHf,cuius basis est concauum hemisphaerium def, uersus illudaccedant. /133/

[3.078] Quomodo uersus Eclipticam se diffundat.

Iamque id supra ostensum est de globulis contentis in triangulo, cuiusbasis erat semicirculus eclipticae solaris, quamuis nondum ulla actioprimi elementi spectaretur; sed nunc hoc ipsum de iisdem, simulqueetiam de reliquis in toto cono contentis, huius primi elementi opeclarius patebit. Ea enim eius pars, quae corpus Solis componit, tamglobulos secundi elementi qui sunt uersus eclipticam e, quam etiam eosqui sunt uersus polos d, f, ac denique omnes qui sunt in cono dHf,uersus H propellit; neque enim ipsa maiori ui mouetur uersus e, quamuersus d et f, aliasque partes intermedias: illa uero quae iamsupponitur esse in H, tendit uersus C, unde per K et L uersus Stanquam in circulum regrediatur. Ideoque non impedit ne globuli istiad H accedant, et eorum accessu spatium quod prius ibi erat, corporiSolis accrescat, impleaturque materia primi elementi, a centris K, L,et similibus eo confluente.

[3.079] Quam facile ad motum unius exigui corporis, alia quammaxime abeo remota moueantur.

Quin ipsa potius ad hoc iuuat; cum enim omnis motus tendat in lineamrectam, materia maxime agitata in H existens, magis propendet ad indeegrediendum quam ad remanendum: quo enim spatium in quo uersatur estangustius, eo magis inflectere cogitur suos motus. Et idcirco minimemirum esse debet, quod saepe, ad motum alicuius minutissimi corporis,alia corpora, per quantumuis magna spatia diffusa, simul moueantur;nec proinde etiam, cur non tantum Solis, sed et Stellarum quam-maximeremotarum, actio ad terram usque in minimo temporis momentoperueniat. /134/

[3.080] Quomodo lumen Solis tendat uersus polos.

Si deinde putemus spatium N sola materia primi elementi plenum esse,facile intelligemus omnes globulos secundi, qui continentur in conogNe, a materia primi, quae, in Sole existens, a d uersus f, simulque/135/ uersus totum hemisphaerium e f g, magna ui mouetur, eo uersuspelli debere, quamuis ex se ipsis nullam forte habeant propensionem adistum motum; neque enim etiam ei repugnant, ut neque materia primielementi, quae est in N; ipsa enim paratissima est ad eundum uersus S,ibique spatium implendum, quod, ex eo quod globuli hemisphaeriiconcaui efg uersus N ferentur, corpori Solis accrescet. Nec ulla estdifficultas, quod, uno et eodem tempore, globuli secundi elementi ab Suersus N, et materia primi ab N uersus S, tanquam motibus contrariisdebeant ferri: cum enim haec materia primi non transeat nisi per illaangustissima interualla, quae globuli secundi non replent, eius motusab ipsis non impeditur; ut neque uidemus in illis horologiis, quibusclepsydrarum loco nunc utimur, arenam ex uase superiori descendentemimpedire quominus aÎr ex inferiori per interstitia eius granulorumadscendat.

[3.081] An aequalis sit eius uis in polis et in ecliptica.

Quaeri tantum potest, an tanta ui pellantur globuli contenti in conoeN g uersus N, a sola materia Solis, quam globuli fHd uersus H abeadem materia Solis, ac simul a proprio motu; quod non uidetur, si Het N ab S aequidistent. Sed quemadmodum, ut iam notatum est, minor estdistantia uersus polos, inter Solem et circumferentiam coeli quodillum ambit, quam uersus eclipticam: ita tunc ad summum illa uis essepotest aequalis, cum eadem est proportio inter lineas HS et NS, quaeest inter MS et AS. Unumque tantum habemus in natura phaenomenum, exquo eius rei /136/ experimentum capi possit: nempe, cum forte aliquisCometa tantam coeli partem pererrat, ut primo uisus in ecliptica,uideatur deinde uersus unum ex polis, ac postea rursus in ecliptica;tunc enim habita ratione /137/ eius distantiae, potest aestimari, aneius lumen (quod a Sole esse infra ostendam), caeteris paribus, maiusappareat uersus eclipticam quam uersus polum.

[3.082] Globulos secundi elementi Soli uicinos minores esse, accelerius moueri quam remotiores, usque ad certam distantiam, ultraquam sunt omnes magnitudine aequales, et eo celerius mouentur, quosunt a Sole remotiores.

Superest adhuc notandum, circa globulos secundi elementi, eos quiproximi sunt centro cuiusque uorticis, minores esse ac celeriusmoueri, quam illos qui paulo magis ab eo distant, idque usque adcertum terminum, ultra quem superiores inferioribus celerius mouentur,et quantum ad magnitudinem, sunt aequales. Ut hic, exempli causa, inprimo coelo putandum est, omnium minutissimos globulos secundielementi esse iuxta superficiem Solis defg, et paulo remotioresgradatim esse maiores, usque ad superficiem sphaeroidis HNQR, ultraquam omnes sunt aequales; atque illos qui sunt in hac superficie HNQR,omnium tardissime moueri; adeo ut forte globuli H, Q, triginta annosuel etiam plures impendant in absoluendo uno circuitu circa polos A,B, superiores autem uersus M et Y, itemque inferiores uersus e et gcelerius moueantur, et tam supremi quam infimi, circuitus suos intrapaucas hebdomadas absoluant.

[3.083] Cur remotissimi celerius moueantur quam aliquanto minusremoti.

Et primo quidem, quod superiores uersus M et Y celerius ferri debeant,quam inferiores uersus H et Q, facile demonstratur. Ex eo enim quodsupposuerimus, omnes in principio fuisse magnitudine aequales (ut parfuit, quia nullum habuimus ipsarum inaequalitatis argumentum), et quodspatium in quo tanquam in uortice circulariter aguntur, non sitaccurate rotundum; tum /138/ quia alii uortices circumiacentes nonsunt aequales, tum etiam quia illud debet esse angustius, e regionecentri cuiusque ex istis uorticibus uicinis, quam e regione aliarumeius partium: necesse est ut aliquando quaedam ex ipsis celerius quamaliae moueantur, cum nempe ordinem debent mutare, ut ex uia latioritranseant in angustiorem. Sic, exempli causa, duo globi qui sunt interpuncta A et B, non possunt transire inter duo uiciniora C et D, nisiunus alium praecedat; et manifestum est eum qui praecedit, alterocelerius moueri. Deinde, quia omnes globuli primi coeli tota sua uirecedere conantur a centro S, statim atque aliquis ex ipsis celeriusquam uicini mouetur, ille, hoc ipso maiorem habens uim, magis a centroillo recedit; et ita semper superiores illi sunt qui celeriusmouentur. Quanta autem sit ista eorum celeritas, sola experientiadocere potest; nullamque habemus eius experientiam, nisi in Cometis,quos ex uno coelo in aliud migrare infra ostendam; ut neque possumusdeterminare tarditatem circuli HQ, nisi ex motu Saturni, quem in illouel infra illum esse demonstrabo.

[3.084] Cur solis proximi celerius etiam ferantur, quam pauloremotiores.

Quod uero, infra terminum HQ, globuli propiores centro S celeriuscirculum suum absoluant quam remotiores, /139/ probatur excircumuolutione materiae solaris, omnem illam coeli partem sibiuicinam secum rapientis: neque enim potest dubitari, cum ipsa sitcelerrime agitata, et semper aliquid sui per angustos meatus, /140/qui sunt inter globulos secundi elementi, uersus eclipticam emittat etuersus polos recipiat, quin habeat uim secum rapiendi globulos istosusque ad certam distantiam. Huiusque distantiae terminum designamusellipsi HNQR, non circulo: quamuis enim Sol sit sphaericus, ac nonminori ui pellat materiam coeli circumiacentem uersus polos quamuersus eclipticam, illa actione in qua eius lucem consistere diximus,non potest tamen idem intelligi de hac altera actione, qua istam coelimateriam secum in orbem rapit, quia pendet a solo eius motu circularicirca suum axem; qui motus procul dubio potentior est in ecliptica,quam uersus polos; et ideo hic H et Q magis distare debent ab S, quamN et R. Atque hinc infra ratio reddetur, cur Cometarum caudaealiquando rectae, aliquando curuae appareant.

[3.085] Cur iidem Solis proximi, sint remotioribus minores.

Cum autem hic, intra terminum HQ, inferiores globuli materiaecoelestis celerius moueantur quam superiores, debent etiam esseminores; si enim essent maiores uel aequales, hoc ipso haberent plusuirium, ideoque superiores euaderent. Sed ubi semel contingit, aliquemtanto esse minorem iis qui supra ipsum sunt, ut magis ab iismagnitudine superetur, quam illos celeritate superet, semper posteaillis inferior manere debet. Etsi uero globulos istos in principioquam accuratissime aequales a Deo factos fuisse supponamus, fieritamen non potuit, lapsu temporis, ob inaequalitatem spatiorum quaepercurrunt, et inaequalitatem eorum /141/ motus inde ortam, ut pauloante demonstratum est, quin aliqui aliis minores euaderent, iiqueessent satis multi ad spatium HNQR implendum. Neque enim /142/consideramus hoc spatium, cum magnitudine totius uorticis AYBMcomparatum, nisi tanquam admodum paruum; ut etiam magnitudo Solis, adipsum comparata, perexigua est intelligenda; quamuis ista eorumproportio non potuerit hic in figura exhiberi, quia nimis uasta essedebuisset. Notandum etiam est uarias esse alias inaequalitates inmotibus partium coeli, praesertim earum quae sunt inter S et H uel Q,de quibus paulo post commodius agetur.

[3.086] Globulos secundi elementi uariis modis simul moueri, quo fitut plane sphaerici reddantur.

Denique non est omittendum, materiam primi elementi, uenientem exuorticibus K,L, et similibus, praecipue quidem ferri uersus Solem, sedplurimas tamen etiam eius partes per totum uorticem AYBM dispergi,atque inde ad alios C, O, et similes transire, ac fluendo circaglobulos secundi elementi, efficere ut ipsi tum circa propria centra,tum forte etiam aliis modis moueantur. Cumque sic isti globuli non unatantum ratione, sed multis diuersis eodem tempore agitentur, hincclare percipitur ipsos, cuiuscumque figurae fuerint in principio, nuncdebere esse plane sphaericos, non instar cylindri, aut cuiusuissphaeroidis, una tantum ex parte rotundos.

[3.087] Varios esse gradus celeritatis in minutiis primi elementi.

Postquam autem naturam primi et secundi elementi sic utcumqueexplicuimus, ut tandem de tertio agere possimus, considerandum est,materiam primi non esse aequaliter agitatam secundum omnes suasminutias, sed saepe in perexigua eius quantitate innumeros reperiridiuersos gradus celeritatis. Quod perfacile demonstratur, tum ex modoquo eius generationem supra descripsimus, tum etiam ex continuo eiususu: /143/ finximus enim eam genitam esse ex eo, quod particulaesecundi elementi, nondum sphaericae, sed angulosae, ac totum spatiumin quo erant implentes, moueri non potuerint, quin earum anguliattererentur, ac minutiae, ab iis attritu isto separatae, figuras suasdiuersimode mutarent, pro ratione diuersi loci occupandi, sicque primielementi formam assumerent; nuncque adhuc eodem modo putamus, illudprimum elementum inseruire implendis omnibus spatiorum angustiis, quaecirca alia corpora reperiuntur. Unde manifestum est unasquasque exeius minutiis maiores initio non fuisse quam anguli particularum exquibus exscindebantur; siue quam spatium, quod tres globuli, se mutuocontingentes, in medio sui relinquunt; atque ideo quasdam ex ipsisplane indiuisas manere potuisse, dum aliae interim egredientes exangustis spatiis, quorum figura mutabatur magis et magis, indefinitediuidi debuerunt. Sint, exempli causa, tres globuli A, B, C, quorumduo primi A et B, se mutuo tangentes in G, circa propria centra tantumuertantur, dum interim tertius C, tangens primum in E, uoluetur supraipsum ab E uersus I, donec puncto D tangat secundum in puncto F:manifestum est materiam primi elementi, quae continetur in spatiotriangulari FGI, siue ex pluribus ramentis constet, siue tantum exuno, posse interim manere immotam; sed illam quae est in spatio FIEDnecessario moueri, et nullum tam exiguum eius ramentum inter puncta Det F posse designari, quod non sit maius eo /144/ quod inde aufertursingulis momentis. Quia globulus C, accedendo ad B, efficit ut lineaDF transeat per innumeros diuersos gradus breuitatis.

[3.088] Eas eius minutias quae minimum habent celeritatis, [&] facileid ipsum quod habent aliis transferre, ac sibi mutuo adhaerere.

Sic igitur in materia primi elementi, quaedam sunt ramenta reliquisminus diuisa, et minus celeriter agitata; quae cum supponantur excisafuisse ex angulis particularum secundi, cum nondum in globulostornatae erant, et omnia spatia sola implebant, non possunt non haberefiguras ualde angulosas, et ad motum ineptas. Unde fit ut facile sibimutuo adhaereant, magnamque partem suae agitationis transferant inilla alia ramenta, quae minutissima sunt, et celerrimeagitantur. Quia, iuxta leges naturae, maiora corpora, caeterisparibus, facilius id quod habent agitationis in minora transferunt,quam nouam ullam agitationem ab istis aliis recipiant.

[3.089] Tales minutias sibi mutuo adhaerentes, praecipue inueniri inea materia primi elementi, quae a polis ad centra uorticum fertur.

Et quidem talia ramenta praecipue reperiuntur in ea materia primielementi, quae a polis uersus medium coeli secundum lineas rectasmouetur: eius enim partes quamminimum agitatae sufficiunt ad istummotum rectum, non autem ad alios magis obliquos et uarios, qui fiuntin aliis locis; ex quibus idcirco expelli solent in uiam istius motusrecti, et ibi congregantur in exiguas massas, quarum figuram hic uelimdiligenter considerari.

[3.090] Qualis sit figura istarum minutiarum, quae particulae striataedeinceps uocabuntur.

Nempe, cum saepe transeant per angusta illa spatia triangularia, quaein medio trium globulorum secundi elementi, se mutuo tangentium,reperiuntur, debent induere figuram in sua latitudine et profunditatetriangularem. Quantum autem ad longitudinem, non facile /145/ estipsam determinare, quia non uidetur ab alia causa pendere, quam acopia materiae ex qua istae massulae conflantur; sed sufficit illasconcipere tanquam exiguas columnas, tribus striis in modum cochlearumintortis excauatas, ita ut gyrando transire possint per illos angustosmeatus, figuram habentes trianguli curuilinei FGI, qui semper intertres globulos secundi elementi se mutuo tangentes reperiuntur. Quippeex eo quod sint oblongae, ac motu celerrimo transeant inter istosglobulos secundi elementi, dum interim ipsi alio motu circa poloscoeli rotantur, clare intelligitur illarum strias in modum cochlearumdebere esse intortas; et quidem magis uel minus intortas, prouttranseunt per partes axi uorticis remotiores aut uiciniores: quiaglobuli secundi elementi celerius in illis quam in istis rotantur, utante dictum est.

[3.091] Istas particulas ab oppositis polis uenientes, contrario modoesse intortas.

Ac etiam ex eo quod ipsae ueniant uersus medium coeli ex partibuscontrariis, unae scilicet ab Australi, aliae a Boreali, dum interimtotus uortex circa suum axem in unas et easdem partes mouetur:manifestum est illas quae ueniunt a polo Australi, non in easdempartes debere intortas esse, ac illas quae ueniunt a polo Boreali, sedplane in contrarias. Quod animaduersione ualde dignum puto, quia hincuires magnetis infra explicandae praecipue dependent.

[3.092] Tres tantum strias in ipsis esse.

Sed ne quis forte existimet, me sine ratione affirmare, tres tantumstrias in istis primi elementi particulis esse posse, cum tamenglobuli secundi non ita /146/ semper omnes se mutuo possintcontingere, ut tantum triangularia spatia circa se relinquant, uelimhic notari, alia quaeuis loca ampliora, quae inter globulos istossaepe reperiuntur, habere semper suos angulos plane aequales iistrianguli FGI, ac, quantum ad caetera, esse in perpetua mutatione:adeo ut particulae striatae primi elementi, per illa transeuntes, eametiam figuram quam descripsimus, debeant induere. Nam, exempli causa,quatuor globuli A, B, C, H, se tangentes in punctis K, L, G, E,relinquunt in medio sui spatium quadrangulare, cuius quisque angulusest omnino aequalis unicuique ex angulis trianguli FGI; cumque quatuoristi globuli mouentur, spatium istud assidue figuram mutat, fitquenunc quadratum, nunc oblongum, ac etiam interdum in duo alia spatiatriangularia diuiditur; unde fit ut materia primi elementi minusagitata, quae in eo exsistit, ad unum uel duos ex eius angulis debeatconfluere, ac residuum spatii relinquerem ateriae mobiliori, etfiguras suas facilius mutanti, ut eas ad omnes istorum globulorummotus accommodet. Atque si forte unum ex eius ramentis, in uno existis angulis existens, extendat se ibi uersus partem illi angulooppositam, ultra spatium aequale triangulo FGI, debebit inde expelli,ac proinde imminui, cum accidet ut tertius globulus tangat duos illos,qui angulum in quo uersatur conficiunt. Nempe, si materia minusagitata, occupans angulum G, extendat se uersus D ultra lineam FI,inde extrudetur a globulo C, atque eatenus minuetur, cum hic globulusC accedet ad B, /147/ ut claudat triangulum GFI. Et quia particulaeprimi elementi, quae in eo maximae sunt, et reliquis minus agitatae,per longos coeli tractus transeundo, non possunt non saepe ita uersariinter tres globulos ad se inuicem accedentes, non uidentur posseinduere ullam figuram determinatam, et aliquandiu in ipsispermanentem, praeter illam quam descripsimus.

[3.093] Inter particulas striatas, et omnium minutissimas, uarias essealiarum magnitudines in primo elemento.

Etsi autem hae particulae oblongae ac striatae ualde differant areliqua materia primi elementi, non tamen illas ab hac distinguimus,quandiu tantum inter globulos secundi uersantur: tum quia nullumpeculiarem earum effectum ibi aduertimus; tum etiam, quia multasalias, non multo minores, nec celerius agitatas, in ea contineriarbitramur, ita ut inter omnium minutissimas et istas striatas,innumeri sint aliarum gradus, ut facile ex inaequalitate uiarum quasperlabuntur, agnosci potest.

[3.094] Quomodo ex iis maculae in Solis uel stellarum superficiegenerentur.

Sed quando materia ista primi elementi ad corpus Solis alteriusuesideris peruenit, ibi omnes eius minutiae maxime agitatae, cum nullisglobulorum secundi elementi obicibus impediantur, in similes motusconsentire laborant. Unde fit ut illae striatae, nec non etiam aliaemultae paulo minores, quae ob figuras nimis angulosas, molemue nimismagnam, tantam agitationem refugiunt, ab aliis minutissimisseparentur, ac sibi mutuo facile adhaerentes, propter inaequalitatemsuarum figurarum, moles aliquando permagnas componant, quae, intimaecoeli superficiei contiguae, sideri ex quo emerserunt adiunguntur, etibi resistentes illi actioni, in qua uim luminis consistere supradiximus, /148/ similes sunt illis maculis quae in Solis superficieconspici solent. Eadem enim ratione, qua uidemus aquam liquoresquealios quoscumque, cum igni admoti efferuescunt, atque aliquasparticulas diuersae a reliquis naturae ac minus ad motum aptas in secontinent, densam spumam ex particulis istis conflatam emittere, quaesupra ipsorum superficiem natare, figurasque admodum irregulares etmutabiles habere solet: ita perspicuum est materiam Solis, utrimque exeius polis uersus eclipticam ebullientem, debere particulas suasstriatas, aliasque omnes quae facile sibi mutuo adhaerent, acdifficulter communi ipsius motui obsequuntur, ex se tanquam spumamexpellere.

[3.095] Hinc cognosci praecipuas harum macularum proprietates.

Atque hinc facile est cognoscere, cur Solis maculae non soleantapparere circa eius polos, sed potius in partibus eclipticae uicinis;et cur figuras habeant ualde uarias et incertas; et denique cur inorbem circa Solis polos, si non tam celeriter quam eius substantia,saltem simul cum ea parte coeli quae illi proxima est, moueantur.

[3.096] Quomodo istae maculae dissoluantur, ac nouae generentur.

At uero, quemadmodum plerique liquores eandem spumam, quam initioefferuescendo emittunt, rursus postea diutius ebulliendo resorbent etabsumunt: ita putandum est, eadem facilitate qua materia macularum ecorpore Solis emergit, atque in eius superficie cumulatur, paulo postetiam imminui, et partim in eius substantiam refundi, partimque percoelum uicinum dispergi. (Non enim ex toto Solis corpore, sed tantumex materia quae recens in illum ingressa est, maculae istaeformantur.) Ac reliqua materia quae diutius /149/ in eo permansit,iamque, ut ita loquar, excocta est et defaecata, summa ui sempergyrans, partim eas quae iam factae sunt abradit, dum interim alia inparte nouae generantur ex noua materia Solem ingrediente: unde fit utnon omnes in iisdem locis appareant. Et sane tota Solis superficies,partibus circumpolaribus exceptis, materia ex qua componuntur tegisolet. Atqui maculae tantum esse dicuntur, ubi materia illa est tamdensa et stipata, ut uim luminis a Sole uenientis notabiliterobtundat.

[3.097] Cur in quarundam extremitate colores iridis appareant.

Praeterea potest contingere, ut maculae istae, cum sunt paulocrassiores et densiores, prius in sua circumferentia quam in medioatterantur a puriore materia Solis eas circumfluente; sicque utextremitates earum circumferentiae, in acutum desinentes, eius luminiperuiae sint: unde sequitur ipsas ibi Iridis coloribus pingi debere,ut antehac de prismate uitreo in Meteoris, cap 8, explicui. Et talesaliquando colores in illis obseruantur.

[3.098] Quomodo maculae in faculas uertantur, uel contra.

Saepe etiam contingit, ut materia Solis, circa maculas istas fluendo,supra ipsarum extremitates assurgat; tuncque, inter illas et coeliuicini superficiem intercepta, cogitur ad motum solito celeriorem:eodem modo quo fluminum rapiditas semper est maior in locis uadosis etangustis, quam in latis et profundis. Unde sequitur Solis lumen ibialiquanto fortius esse debere. Atque ita maculae in faculas conuertisolent, hoc est, quaedam solaris superficiei partes, quae prius aliiserant obscuriores, postea fiunt lucidiores. Ac uice uersa faculae inmaculas mutari uidentur, cum, his /150/ una ex parte in subtilioremSolis materiam demersis, magna copia nouae materiae alia ex parteipsis accedit et adhaeret.

[3.099] In quales particulas maculae dissoluantur.

Cum autem istae maculae dissoluuntur, non abeunt in minutias planesimiles iis ex quibus fuerant conflatae: sed partim in tenuiores, acsimul solidiores, siue figuras minus angulosas habentes; quo nomine admotum sunt aptiores, et ideo facile per meatus, qui sunt interglobulos coeli circumiacentis, uersus alios uortices tendunt; partimin tenuissimas, quae ex aliarum angulis erasae, uel in purissimamSolis substantiam conuertuntur, uel abeunt etiam uersus coelum; partimdenique in crassiores, quae ex pluribus striatis, aliisue simuliunctis compositae, uersus coelum expelluntur, ubi, cum sint nimismagnae ad transeundum per illos angustos meatus, quos globuli secundielementi circa se relinquunt, ipsa etiam globulorum istorum locasubingrediuntur, et quia figuras habent ualde irregulares et ramosas,non tam facile ac illi globuli moueri possunt.

[3.100] Quomodo ex ipsis aether circa Solem et stellasgeneretur. Huncque aetherem et istas maculas ad tertium elementumreferri.

Sed sibi mutuo nonnihil adhaerentes, componunt ibi magnam quandammolem, rarissimam, et aÎri (siue potius aetheri) terrae circumfusonon absimilem, quae a sole circumquaque forte usque ad sphaeramMercurii, uel etiam ultra illam, se extendit. Nec tamen aether iste inimmensum crescere potest, etiamsi nouae semper particulae ex macularumdissolutione ipsi accedant, quia globulorum secundi elementi per illudet circa illud continua agitatio facile potest totidem aliasdissoluere, ac rursus in materiam primi elementi conuertere. Quippeomnes Solis aliorumque siderum /151/ maculas, ut et totum aetheremipsis circumfusum, quoniam eius partes ad motum minus aptae sunt quamglobuli secundi elementi, ad tertium elementum referimus.

[3.101] Macularum productionem et dissolutionem a causis ualdeincertis pendere.

Sed uero macularum productio uel dissolutio a tam minutis et tamincertis causis dependet, ut minime sit mirandum, si quando nullaeprorsus in Sole appareant, uel si e contra nonnunquam sint tam multae,ut totum eius lumen obscurent. Ex hoc enim quod pauca aliqua exramentis primi elementi sibi inuicem adhaerescant, fit unius maculaerudimentum, cui facile postea plura alia iunguntur, quae, nisi inpriora illa impingendo partem suae agitationis amitterent, sibi mutuonon possent adhaerere.

[3.102] Quomodo eadem macula totum aliquod sidus tegere possit.

Notandumque est maculas istas, cum primum generantur, esse corporamollissima et rarissima, ideoque facile frangere impetum ramentorumprimi elementi, quae in ipsas impingunt, et illa sibiadiungere. Paulatim autem postea interiorem earum superficiem,continuo motu substantiae solaris cui contigua est, non tantum abradiet perpoliri, sed etiam condensari et indurari, alia interim earumsuperficie, quae coelo obuersa est, molli et rara remanente. Ideoqueipsas non facile dissolui, ex eo quod materia Solis interiorem earumsuperficiem lambat, nisi simul etiam earum oras circumfluat ettranscendat, sed contra potius semper augeri, quamdiu istae earumorae, supra Solis superficiem eminentes, eius materiae occursu nondensantur. Hincque potest contingere, ut aliquando una et eadem maculasupra totam superficiem alicuius sideris se extendat, /152/ ibique diupermaneat, priusquam dissolui possit.

[3.103] Cur Sol aliquando uisus sit obscurior; et cur quarundamstellarum magnitudines apparentes mutentur.

Sic referunt quidam historici, Solem aliquando per plures diescontinuos, aliquando etiam per integrum annum, solito pallidiorem,Lunae instar, sine radiis lucem tristem praebuisse. Notarique potestmultas stellas nunc minores maioresue apparere, quam olim abAstronomis descriptae sunt. Cuius non alia ratio esse uidetur, quamquod pluribus paucioribusue maculis earum lux obtundatur.

[3.104] Cur aliquae fixae dispareant, uel ex improuiso appareant.

Quinetiam fieri potest, ut aliquod sidus tot et tam densis maculisinuoluatur, ut uisum nostrum prorsus effugiat: sicque olim Pleiadesnumeratae sunt septem, quae iam sex tantum conspiciuntur. Itemquefieri potest, ut aliquod sidus, nobis antea non uisum, breuissimotempore atque ex improuiso, magna luce affulgeat. Nempe, si totum eiuscorpus ingenti et crassa macula fuerit hactenus contectum, iamqueaccidat ut materia primi elementi, solito copiosius ad illud affluens,supra exteriorem istius maculae superficiem se diffundat, breuissimotempore totam conteget; atque tunc istud sidus non minorem lucem ex seemittet, quam si nulla plane macula inuolueretur. Potestque postea,uel diu aeque fulgidum remanere, uel paulatim rursus obscurari. Sicquecontigit, in fine anni 1 5 7 2, quandam stellam, prius non uisam, insigno Cassiopeiae apparuisse, quae maximam initio habuit lucem, etsensim postea obscurata, initio anni 1 5 7 4 disparuit. Ac etiam aliaenonnullae in coelo iam lucent, quae olim non apparebant: quarum rerumcausa hic fusius est explicanda. /153/

[3.105] Multos esse meatus in maculis, per quos libere transeuntparticulae striatae.

Sit, exempli causa, sidus I circumquaque tectum macula defg, quae nonpotest esse tam densa, quin poros siue meatus habeat permultos, perquos omnis materia primi elementi, etiam illa quae constat particulisstriatis supra descriptis, transire possit. Cum enim in principio suaegenerationis fuerit mollissima et rarissima, tales pori facile in ipsaformati sunt; cumque postea densabatur, particulae istae striatae,aliaeque primi elementi, continuo per illos transeundo, nonpermiserunt ut plane clauderentur; sed tantum eousque angustati sunt,ut nullae materiae particulae, striatis primi elementi crassiores,uiam per ipsos habere possint; ac etiam ut ii meatus, qui particulasstriatas ab uno polo uenientes admittunt, non aptae sint ad easdem, siregrederentur, nec etiam ad illas /154/ quae ueniunt ab alio polo etcontrario modo sunt intortae, recipiendas.

[3.106] Quae sit dispositio istorum meatuum, et cur particulaestriatae per illos retrogredi non possint.

Nempe particulae striatae primi elementi, uenientes non ab uno aliquopuncto duntaxat, sed a tota coeli regione quae est uersus polum A, ettendentes non uersus unicum punctum I, sed uersus totum medium coeliHIQ, formant sibi meatus in macula defg, secundum lineas rectas axi fdparallelas, uel nonnihil utrimque uersus d conuergentes, horumquemeatuum aditus in tota eius superficiei medietate efg sparsi sunt, etexitus in alia medietate edg: ita scilicet ut particulae striatae,uenientes a parte A, facile quidem ipsos ingredi possint per partemefg, et egredi per aduersam edg, non autem unquam regredi per hancedg, nec egredi per efg. Quia, cum tota ista macula non constet nisiex ramentis primi elementi minutissimis, quae, sibi mutuo adhaerentia,quosdam quasi ramulos componunt, particulae striatae, uenientes aparte f, istorum ramulorum extremitates, sibi in meatibus istisoccurrentes, inflectere debuerunt uersus d; ideoque, si per eosdemmeatus eis esset regrediendum a d uersus f, istae ramulorumextremitates nonnihil assurgentes ipsarum transitumimpedirent. Eodemque modo particulae striatae, uenientes a parte B,meatus alios sibi excauarunt, quorum ingressus in tota superficie edgsparsi sunt, et egressus in aduersa efg.

[3.107] Cur etiam quae ueniunt ab uno polo, non transeant per eosdemmeatus, quam quae ueniunt ab alio.

Notandumque est istos etiam meatus cochlearum instar esse excauatos,ad formam particularum striatarum quas admittunt, ideoque illos quiunis patent, non patere aliis a polo opposito uenientibus, etcontrario modo intortis. /155/

[3.108] Quomodo materia primi elementi per istos meatus fluat.

Ita igitur materia primi elementi utrimque ex polis per istos meatusad sidus I potest peruenire; ac quia eius particulae striatae caeterissunt crassiores, ideoque maiorem habent uim ad pergendum secundumlineas rectas, non solent in eo manere, sed ingressae per f, protinusegrediuntur per d, atque ibi occurrentes globulis secundi elementi,uel materiae primi a B uenienti, non possunt ulterius pergere secundumlineas rectas, sed, in omnes partes reflexae, per aetherem circumfusumxx uersus hemisphaerium efg reuertuntur; et quotquot ingredi possuntmeatus maculae, uel macularum, quae ibi sidus istud tegunt, per illosrursus progrediuntur ab f ad d; sicque assidue per medium sidustranseundo, et per aetherem circumfusum /156/ redeundo, quendam ibiquasi uorticem componunt. Quae uero ab istis meatibus capi nonpossunt, uel occursu particularum huius aetheris dissoluuntur, uel perpartes uicinas eclipticae QH in coelum abire coguntur. Quippe notandumest particulas striatas, quae singulis momentis ad superficiem siderisI appellunt, non esse tam multas, ut repleant omnes meatus ad mensuramsuam excauatos in maculis efg: quia etiam in coelo non replent omniainterualla, quae sunt inter globulos secundi elementi; sed magna copiasubtilioris materiae illis admixta esse debet, propter uarios istorumglobulorum motus; quae materia subtilior cum ipsis ingrederetur istosmeatus, nisi particulae striatae, ab alio sideris hemisphaerioreflexae, maiorem haberent uim ad illos occupandos. Quae uero hic departiculis striatis per hemisphaerium efg ingredientibus sunt dicta,de iis etiam quae ingrediuntur per hemisphaerium edg suntintelligenda: quod nempe sibi alios meatus, a prioribus planediuersos, excauarint, per quos semper plurimae fluunt a d uersus f insidere I ac maculis ipsum circumdantibus; et deinde, in omnes partesreflexae, per aetherem xx reuertuntur ad d, cum interim totdissoluuntur, uel exeunt uersus eclipticam, quot nouae a polo Baccedunt.

[3.109] Quod alii etiam meatus illos decussatim intersecent.

Residuum autem materiae primi elementi, quod in spatio I continetur,circa axem fd gyrando, semper inde recedere conatur; ideoque quosdamexiguos meatus sibi ab initio formauit, semperque postea conseruat inmacula defg, qui priores decussatim intersecant, et per quos aliquidistius materiae solet effluere, /157/ quia semper aliquid per priores,simul cum particulis striatis, ingreditur. Cum enim omnes maculaepartes sibi inuicem adhaereant, non potest circumferentia defg nuncmaior fieri, nunc minor: ideoque semper aequalis quantitas materiaeprimi elementi debet in sidere I contineri.

[3.110] Quod lumen stellae per maculam uix possit transire.

Et ideo etiam illa uis, in qua lumen consistere supra diximus, uelnulla prorsus in ipso, uel non nisi admodum debilis esse potest. Nam,quatenus eius materia circa axem fd rotatur, uis omnis qua recedereconatur ab isto axe, in macula frangitur, et ad globulos secundielementi non pertingit; nec etiam illa, qua eius particulae striatae,ab uno polo uenientes, recta uersus alium tendunt, quicquam potestpraestare: non modo /158/ quia istae particulae ualde exiguae sunt,respectu globulorum coelestium in quos impingunt, ac etiam aliquantotardius, quam reliqua materia primi elementi, mouentur; sed praecipuequia illae quae ab uno polo ueniunt, non magis istos globulos in unampartem propellunt, quam aliae, ex alio polo uenientes, in aduersam.

[3.111] Descriptio stellae ex improuiso apparentis.

Materia autem coelestis in toto uortice, hoc sidus I circumiacente,comprehensa, suas interim uires potest retinere, quamuis forte illaenon sufficiant ad sensum luminis in oculis nostris excitandum:fierique potest ut interim iste uortex praeualeat aliis uorticibussibi uicinis, et fortius illos premat quam ab ipsis prematur. Undesequeretur sidus I augeri debere, nisi macula defg, illudcircumscribens, id impediret. Nam, si iam circumferentia uorticis Isit AYBM, putandum est eius globulos, circumferentiae isti proximos,eandem habere uim ad progrediendum ultra ipsam, uersus alios [&]uortices circumpositos, ac globulos horum uorticum ad progrediendumuersus I, non maiorem nec minorem: haec enim unica ratio est, cur eiuscircumferentia ibi potius quam alibi terminetur. Si autem, caeterisimmutatis, contingat ut minuatur illa uis, qua, exempli causa, materiauorticis O tendit uersus I (hocque uariis ex causis potest contingere,ut si eius materia in alios uortices transeat, uel multae maculaecirca sidus in O existens generentur, etc), necesse est, ex legibusnaturae, ut globuli uorticis I, qui sunt in circumferentia Y, ultraipsam pergant uersus P; et quia reliqui omnes, qui sunt inter I et Y,eo uersus etiam tendunt, inde augeretur spatium in quo est sidus I,nisi macula /159/ defg ipsum terminaret; sed quia haec macula nonpermittit illud augeri, globuli coelestes ei proximi paulo maiorasolito interualla circa se relinquent, et plus materiae primi elementiin iis interuallis continebitur, quae, quandiu in ipsis erit dispersa,non magnas uires habere potest. Si autem contingat particulas primielementi, per poros maculae exeuntes et in globulos illos impingentes,uel aliam quamuis causam, aliquos ex istis globulis a maculaesuperficie seiungere, materia primi elementi, spatium intermediumstatim replens, satis uirium habebit ad alios globulos istis uicinosab eadem maculae superficie seiungendos; et quo plures ab illa itaseiunget, eo plus uirium acquiret: ideoque breuissimo tempore, actanquam in momento, supra totam istam superficiem se diffundet; /160/ibique non aliter gyrans, quam ea quae intra maculam continetur, nonminori ui pellet globulos coeli circumpositos, quam eosdem pelleretipsum sidus I, si nulla macula illud inuoluens eius actionemimpediret: atque ita magna luce ex improuiso fulgebit.

[3.112] Descriptio Stellae paulatim disparentis.

Iam uero, si forte contingat, istam maculam esse tam tenuem et raram,ut a materia primi elementi, supra eius exteriorem superficiem siceffusa, dissoluatur, non facile postea sidus I rursus disparebit: adhoc enim opus esset, ut noua macula ipsum totum rursus inuolueret. Sedsi crassior sit quam ut ita queat dissolui, densabitur exterior eiussuperficies, ob impulsum /161/ materiae ipsam circumfluentis: atqueinterim si mutentur causae, ob quas prius minuta fuerat illa uis, quamateria uorticis O tendit uersus I, iamque e contra augeatur,repelletur rursus materia uorticis I a P uersus Y, et hoc ipso materiaprimi elementi, supra maculam defg diffusa, minuetur, et simul nouaemaculae in eius superficie generabuntur, quae paulatim ipsius lumenobtundent; et denique, si causa perseueret, plane tollent, atque omnemlocum istius materiae primi elementi occupabunt. Cum enim globuliuorticis I, qui sunt in exteriori eius circumferentia APBM, magissolito prementur, magis etiam prement illos, qui sunt in interioricircumferentia xx, quique ita pressi, et ramosis particulis aetherisillius, quem circa sidera generari diximus, intertexti, non facilemtransitum praebebunt particulis striatis, aliisue non minutissimismateriae primi elementi, supra maculam defg diffusae: unde fiet, utipsae ibi perfacile in maculas congregentur.

[3.113] In omnibus maculis multos meatus a particulis striatisexcauari.

Obiterque hic est notandum, particulas striatas in omnibus istismacularum corticibus continuos sibi meatus excauare, ac per omnessimul, tanquam per unam solam maculam, transire. Formantur enim istaemaculae ex ipsa materia primi elementi, et ideo initio suntmollissimae, istisque striatis particulis facilem uiam praebent. Quodidem de aethere circumfuso dici non potest; quamuis enim crassioreseius particulae nonnulla etiam istorum meatuum uestigia retineant,quoniam ex macularum dissolutione genitae sunt: quia tamen motuiglobulorum secundi elementi obsequuntur, /162/ non semper eundem situmseruant, nec ideo particulas striatas recta pergentes, nisi admodumdifficulter, admittunt.

[3.114] Eandem stellam posse per uices apparere ac disparere.

Sed facile fieri potest, ut eadem stella fixa per uices appareat etdispareat, singulisque uicibus quibus disparebit, nouo corticemacularum inuoluatur. Talis enim alternatio est naturae ualdefamiliaris, in corporibus quae mouentur: ita scilicet ut, cum abaliqua causa uersus certum terminum impulsa sunt, non in eosubsistant, sed ulterius pergant, donec rursus ab alia causa uersusipsum repellantur. Ita, dum pondus funi appensum, ui grauitatis ab unolatere ad perpendiculum suum descendit, impetum acquirit, a quo ultraistud perpendiculum in oppositum latus fertur, donec rursus grauitas,isto impetu superato, illud uersus perpendiculum moueat, et inde nouusin eo impetus oriatur. Ita, uase semel moto, liquor in eo contentusmultoties it et redit, antequam ad quietem reducatur. Et ita, cumomnes coelorum uortices in quodam aequilibrio consistant, ubi uniusmateria semel ab isto aequilibrio recessit, potest multoties nunc inunam, nunc in aduersam partem excurrere, antequam ab isto motuquiescat.

[3.115] Totum aliquando uorticem, in cuius centro est stella, destruiposse.

Fieri etiam potest ut totus uortex, in quo talis aliqua stella fixacontinetur, ab aliis circumiacentibus uorticibus absorbeatur, et eiusstella, in aliquem ex istis uorticibus abrepta, mutetur in Planetamuel Cometam. Nempe duas tantum causas supra inuenimus, /163/ quaeimpediant ne uni uortices ab aliis destruantur; harumque una, quaeconsistit in eo, quod materia unius uorticis obiectu uicinorumimpediatur ne uersus alium quem possit euagari, non potest in omnibuslocum habere. Nam si, exempli causa, materia uorticis S a uorticibus Let N ita utrimque prematur, ut hoc impediat /164/ ne uersus D ulteriusprogrediatur, non potest eadem ratione impediri a uortice D, ne sediffundat uersus L et N, nec etiam ab ullis aliis, nisi qui sint eiuiciniores, pro ratione suae magnitudinis; atque adeo in omnium maximeuicinis non habet locum. Altera autem causa, quod nempe materia primielementi, in centro cuiusque uorticis sidus componens, globulossecundi circa illud existentes a se repellat uersus alios uorticesuicinos, locum quidem habet in omnibus iis uorticibus, quorum sideranullis maculis inuoluuntur; sed non dubium est, quin densiorummacularum interuentus eam tollat; praesertim earum, quae pluriumcorticum instar sibi mutuo incumbunt.

[3.116] Quomodo destrui possit, antequam multae maculae circa eiusstellam sint congregatae.

Atque hinc patet non esse quidem periculum, ne ullus uortex ab aliisuicinis destruatur, quamdiu sidus quod in centro suo habet, nullismaculis est inuolutum; sed, cum illis tegitur et obruitur, penderetantum a situ, quem iste uortex inter alios obtinet, ut uel citius ueltardius ab ipsis absorbeatur. Nempe si talis sit eius situs, utuicinorum aliorum uorticum cursui ualde resistat, citius ab illisdestruetur, quam ut multi macularum cortices circa eius sidus densaripossint; sed si minori sit ipsis impedimento, lente tantum minuetur;interimque maculae, sidus in eius medio positum obsidentes, densioresfient, pluresque ac plures tam supra quam etiam intra illudcongregabuntur. Sic, exempli causa, uortex N ita situs est, ut apertecursum uorticis S magis impediat quam ulli alii uicini; quapropterfacile ab hoc uortice S abripietur, statim atque aliquot maculisillius sidus erit inuolutum: ita /165/ scilicet, ut circumferentiauorticis S, quae iam terminatur linea OPQ, terminetur postea lineaORQ; totaque materia, quae continetur intra lineas OPQ et ORQ, eiaccedat, eiusque cursum sequatur, reliqua materia, quae est interlineas ORQ et OMQ, in alios uicinos uortices abeunte. Nihil enim aliuduorticem N /166/ in eo situ, in quo nunc esse supponitur, potestconseruare, quam magna uis materiae primi elementi, in eius centroexistentis, quae globulos secundi circumquaque ita propellit, ut eiusimpulsui potius quam motibus uicinorum uorticum obsequantur: quae uisinteruentu macularum debilitatur et frangitur.

[3.117] Quomodo permultae maculae circa aliquam stellam esse possint,antequam eius uortex destruatur.

Vortex autem C inter quatuor S, F, G, H, duosque alios M et N, quisupra istos quatuor intelligendi sunt, ita est constitutus, ut quamuisdensae maculae circa eius sidus congregentur, nunquam tamen totuspossit euerti, quandiu isti sex sunt uiribus inter se aequale. Quippesuppono uortices S, F, et tertium M, ipsis incumbentem supra punctumD, circa propria centra gyrare a D uersus C: itemque tres alios G, H,et sextum N, supra ipsos positum, uerti ab E uersus C; uorticem autemC ita inter hos sex esse constitutum, ut ipsos solos tangat, et eiuscentrum ab eorum sex centris aequidistet, axisque, circa quem gyratur,sit in linea DE. Qua ratione istorum septem uorticum motus inter seoptime conueniunt; et quantumuis multis maculis sidus uorticis Cobruatur, adeo ut perexiguas, uel etiam plane. nullas habeat uires adglobulos coeli circa se positos secum in orbem rapiendos, non tamenulla est ratio, cur alii sex illud e loco suo expellant, quamdiu interse sunt aequales.

[3.118] Quomodo istae multae maculae generentur.

Sed ut sciamus quo pacto tam multae maculae circa illud generaripotuerint, putemus ipsum initio non /167/ minorem fuisse, quam unum exaliis sex ei circumiacentibus, ita ut circumferentiam suam usque adpuncta 1, 2, 3, 4 extenderet; sidusque permagnum in centro suohabuisse, utpote quod componebatur ex materia primi elementi, quae perD ex tribus uorticibus S, F, M, et per E ex tribus aliis G, H, N,uersus C recta tendebat, et inde non regrediebatur, nisi in eosdemillos uortices uersus K et L; adeo ut istud sidus satis uirium haberepotuerit, ad totam materiam coeli 1 2 3 4 secum in gyrum agendam. Sedquia, propter inaequalitatem et incommensurabilitatem quantitatum etmotuum, quae in aliis partibus uniuersi reperitur, nihil in perpetuoaequilibrio stare potest, ubi forte uortex C minus uirium haberecoepit quam alii circumiacentes, pars eius materiae in ipsos migrauit,et quidem cum impetu; ita ut ea pars quae sic migrauit, fuerit maiorquam ista inaequalitas exigebat, ideoque rursus postea nonnihilmateriae in ipsum ex aliis remigrauit, atque ita per uices. Cumqueinterim multi macularum cortices circa eius sidus generarentur, magisac magis illius uires minuebantur, et idcirco, singulis uicibus, minusmateriae in illum regrediebatur quam ab ipso exiisset, donec tandemperexiguus euaserit, uel etiam totus fuerit absorptus, solo eiussidere excepto, quod, multis maculis circumuallatum, in materiamaliorum uorticum abire non potest, nec etiam ab istis aliis uorticibuse loco, in quo est, extrudi, quamdiu isti uortices sunt inter seaequales. Sed interim eius maculae magis ac magis densari debent, actandem, ubi unus aliquis ex uicinis uorticibus, aliis /168/ maior etpotentior euadet, ut si uortex H extendat suam superficiem usque adlineam 5 6 7, tunc facile uortex H totum sidus C, non hic ampliusfluidum et lucidum, sed, Cometae uel Planetae instar, durum et opacum,secum abducet.

[3.119] Quomodo Stella fixa mutetur in Cometam uel in Planetam.

Iam uero considerandum est, qua ratione debeat moueri talis globusopacus et durus, ex multarum macularum congerie compositus, cum primumab aliquo uortice sibi uicino abreptus est. Nempe ita gyrat cum [&]materia a qua abripitur, ut quandiu minus habet agitationis quam ipsa,uersus centrum circa quod gyrat detrudatur. Et quia omnes parteseiusdem uorticis non eadem celeritate mouentur, nec sunt eiusdemmagnitudinis; sed a circumferentia usque ad certum terminum earummotus gradatim fit tardior, ac deinde ab isto termino usque ad centrumgradatim fit celerior, et ipsae sunt minutiores, ut supra dictum est:si globus in illo uortice descendens adeo sit solidus, ut priusquamperuenerit ad terminum in quo partes uorticis omnium tardissimemouentur, acquirat agitationem aequalem agitationi earum partium,inter quas uersatur, non ulterius descendit, sed ex illo uortice inalios transit, et est Cometa. Si uero minus habeat soliditatis, atqueidcirco infra terminum illum descendat, ibi postea ad certamdistantiam a sidere, quod illius uorticis centrum occupat, sempermanens, circa ipsum rotatur, et est Planeta. /169/

[3.120] Quo feratur talis Stella, cum primum desinit fixa esse.

Putemus, exempli causa, materiam uorticis AEIO, nunc primum secumabripere sidus N, et consideremus uersus quam partem illudferet. Nempe cum omnis ista materia gyret circa centrum S, ideoqueinde recedere conetur, ut supra explicui, non dubium est /170/ quin eaquae iam uersatur in O, pergendo per R ad Q, detrudat hoc sidussecundum lineam rectam uersus S: atque ex natura grauitatis infraexplicanda, intelligetur istum motum sideris N, alteriusue cuiusuiscorporis, uersus centrum uorticis in quo uersatur, dici posse eiusdescensum. Sic, inquam, ipsum detrudit initio, cum nondum intelligimusin eo esse alium motum; sed statim etiam illud circumquaque ambiendo,secum defert motu circulari ab N uersus A; cumque hic motus circularisei det uim recedendi a centro S, pendet tantum ab eius soliditate, utuel multum descendat uersus S, nempe si perexigua sit eius soliditas;uel contra, si magna sit, ab S recedat.

[3.121] Quid per corporum soliditatem, et quid per eorum agitationemintelligamus.

Per soliditatem hic intelligo quantitatem materiae tertii elementi, exqua maculae hoc sidus inuoluentes componuntur, cum eius mole etsuperficie comparatam. Quippe uis, qua materia uorticis AEIO id defertcirculariter circa centrum S, aestimanda est a magnitudinesuperficiei, secundum quam ipsi occurrit; quia quo maior est istasuperficies, eo plus materiae in hoc agit. Vis autem, qua ista materiauersus idem centrum S ipsum pellit, aestimanda est a magnitudinespatii quod ab eo occupatur. Quamuis enim omnis illa materia, quae estin uortice AEIO, conetur recedere ab S, non tamen omnis agit in sidusN, sed tantum ea eius pars, quae reipsa inde recedit, cum hoc accedit;haecque est aequalis spatio quod ab eo fuit occupatum. Denique uisquam idem sidus N a proprio suo motu acquirit ad perseuerandum ineodem illo motu, quam ipsius agitationem uoco, non aestimanda est abeius superficie, /171/ nec a tota eius mole, sed tantum ab ea eiusmolis parte, quae constat materia tertii elementi, hoc est, particulismateriae sibi mutuo adhaerentibus, ex quibus maculae ipsum inuoluentescomponuntur. Quantum enim ad materiam primi, uel etiam secundielementi, quae in eo est, cum assidue ex ipso egrediatur, /172/ etnoua redeat in locum exeuntis, non potest noua ista materia accedensuim retinere quae priori iam egressae fuit impressa, et praeterea uixulla ei fuit impressa, sed tantum motus, qui aliunde in ea erat,determinatus est uersus certam partem; atque haec determinatio auariis causis assidue potest mutari.

[3.122] Soliditatem non a sola materia, sed etiam a magnitudine acfigura pendere.

Sic uidemus hic supra terram aurum, plumbum et alia metalla, cum semelmota sunt, maiorem agitationem siue maiorem uim ad perseuerandum insuo motu retinere, quam ligna et lapides eiusdem magnitudinis etfigurae; ac etiam idcirco magis solida esse putantur, siue plus haberein se materiae tertii elementi, ac pauciores poros qui materia primiet secundi replentur. Sed auri globulus esse potest tam minutus, utnon tantam uim habiturus sit, ad motum sibi impressum retinendum, quamglobus lapideus uel ligneus multo maior. Potestque etiam massa auritales figuras induere, ut globus ligneus ipsa minor maiorisagitationis sit capax: nempe si extendatur in fila aut bracteas, autspongiae instar multis minutis foraminibus excauetur, aut quocumquealio modo plus superficiei acquirat, pro ratione suae materiae etmolis, quam ille ligneus globus.

[3.123] Quomodo globuli caelestes integro aliquo sidere solidioresesse possint.

Atque ita fieri potest ut sidus N, quamuis mole permagnum, et satismultis macularum corticibus inuolutum, minus tamen habeat soliditatis,siue minus aptitudinis ad motus suos retinendos, quam globuli materiaesecundi elementi ipsum circumiacentes. Hi enim globuli, pro rationesuae magnitudinis, sunt omnium solidissimi qui esse possint, quianullos in ipsis /173/ meatus, alia materia solidiori repletos,intelligimus; et figuram obtinent sphaericam, quae omnium minimumhabet superficiei, pro ratione molis sub se contentae, ut Geometrisest satis notum. Et praeterea, quamuis sit permagna disparitas interipsorum exiguitatem et magnitudinem alicuius sideris, haec tamen exparte compensatur, eo quod non uires singulorum ex istis globulis, sedplurium simul, istius sideris uiribus opponantur. Cum enim illi cumaliquo sidere circa centrum S rotantur, tenduntque omnes, nec nonetiam istud sidus, ut ab S recedant, si uis inde recedendi, quae estin sidere, superet uires simul iunctas, quae sunt in tot ex istisglobulis, quot requiruntur ad spatium quod sidus occupat replendum:tunc ipsum recedet ab S, efficietque ut isti globuli in locum suumdescendant; et contra, si illi plus habeant uirium, ipsum uersus Sexpellent.

[3.124] Quomodo etiam esse possint minus solidi.

Fieri enim etiam facile potest, ut sidus N multo plus habeat uirium adperseuerandum in suo motu secundum lineas rectas, quam globulimateriae coelestis ipsum circumiacentes, etiamsi minus materiae tertiielementi in eo contineatur, quam secundi, in tot ex istis globulis,quot requiruntur ad spatium ipsi aequale occupandum. Quia cum sint ase mutuo disiuncti, et uarios habeant motus, quamuis iunctis uiribusin illud agant, non possunt tamen omnes suas uires ita simul iungere,ut nulla earum pars inutilis fiat: contra autem omnis materia tertiielementi, ex qua maculae hoc sidus inuoluentes aÎrque ipsum ambienscomponuntur, unam tantum massam facit, quae cum tota simul moueatur,tota etiam uis, quam habet ad perseuerandum /174/ in suo motu, uersuseasdem partes tendit. Similemque ob causam, uidere licet in fluminibusfragmenta glaciei, uel ligna quae aquae innatant, maiori ui persequicursum suum, secundum lineas rectas, quam ipsam aquam, et ideo soleremulto fortius in riparum sinus impingere, quamuis minus materiaetertii elementi in iis contineatur, quam in mole aquae ipsis aequali.

[3.125] Quomodo quidam sint aliquo sidere magis solidi, alii minus.

Denique fieri potest, ut idem sidus minus habeat soliditatis, quamquidam globuli coelestes, et magis quam alii paulo minores; tumpropter iam dictam rationem, tum etiam quia, licet non magis nec minussit materiae secundi elementi in istis globulis minoribus simulsumptis, quam in maioribus, cum aequale spatium occupant, est tamen inipsis multo plus superficiei; et propter hoc a materia primi elementi,quae angulos iis interiectos replet, nec non etiam a quibuslibet aliiscorporibus, facilius a cursu suo reuocantur, atque uersus alias partesdeflectuntur, quam alii maiores.

[3.126] De principio motus Cometae.

Iam itaque, si ponamus sidus N plus habere soliditatis quam globulossecundi elementi, satis remotos a centro uorticis S, quos supponimusomnes esse inter se aequales, poterit quidem initio in uarias partesferri, et magis uel minus accedere uersus S, pro uaria dispositionealiorum uorticum, a quorum uicinia discedet; potest enim diuersimodeab ipsis retineri uel impelli; ac etiam pro ratione suae soliditatis,quae quo maior est, eo magis impedit ne aliae causae postea ipsumdeflectant de ea parte in quam primum directum est. Verumtamen nonualde magna ui potest impelli a /175/ uicinis uorticibus, quiasupponitur iuxta illos prius quieuisse; nec ideo etiam ferri contramotum uorticis AEIO, uersus eas partes quae sunt inter I et S, sedtantum uersus illas quae sunt inter A et S; ubi tandem debet perueniread aliquod punctum, in quo linea quam motu suo describit, tangat unumex iis circulis, /176/ secundum quos materia coelestis circa centrum Sgyrat; et postquam eo peruenit, ita cursum suum ulterius persequitur,ut semper magis ac magis recedat a centro S, donec ex uortice AEIO inalium migret. Ut si moueatur initio secundum lineam NC, postquamperuenit ad C, ubi haec linea curua NC tangit circulum, qui ibidescribitur a globulis secundi elementi circa centrum S: non potestnon statim recedere ab S per lineam curuam C 2, sitam inter hunccirculum, et rectam eum in puncto C tangentem. Cum enim delatum sit adC, a materia secundi elementi magis remota ab S quam ea quae est in C,ac proinde celerius acta, sitque ipsa solidius, ut supponimus: nonpotest non habere maiorem uim ad perseuerandum in suo motu secundumlineam rectam tangentem istum circulum; sed statim atque recessit apuncto C, occurrit materiae secundi elementi celerius motae, quaeillum nonnihil auertit a linea recta, simulque augendo eiusceleritatem efficit ut ulterius ascendat secundum lineam curuam C 2,quae eo minus distat a recta tangente, quo hoc sidus solidus est, etquo maiori cum celeritate delatum est ab N ad C.

[3.127] De continuatione motus Cometae per diuersos uortices.

Cum autem per hunc uorticem AEIO hac ratione progreditur, tantam uimagitationis acquirit, ut facile inde in alios uortices migret, atqueex his in alios. Notandumque est, cum peruenit ad 2, egrediturquelimites uorticis in quo est, ipsum adhuc aliquandiu retinere eiusmateriam circa se fluentem, nec plane ab ea liberari, donec satis altein alium uorticem AEV penetrarit: nempe donec peruenerit ad3. Eodemque modo ducit secum materiam huius secundi uorticis /177/uersus 4 in fines tertii, et huius tertii uersus 8 in fines quarti;sicque semper idem facit, quoties ex uno uortice in alium migrat. Etlinea quam motu suo describit, diuersimode incuruatur, pro diuersomotu materiae uorticum per quos transit. Ita eius pars 2 3 4 planealio modo inflexa est quam praecedens NC 2: /178/ quia materiauorticis F uertitur ab A per E uersus V, et materia uorticis S ab Aper E uersus I; istius autem lineae pars 5 6 7 8 est fere recta, quiamateria uorticis in quo est, supponitur gyrare circa axem XX. Etsidera ex unis uorticibus in alios hoc pacto migrantia sunt Cometae:ipsorumque omnia phaenomena hic explicare conabor.

[3.128] Phaenomena Cometarum.

In primis obseruatur illos, sine ulla regula nobis nota, unum perhanc, alium per illam coeli regionem transmeare, ac intra paucosmenses aut dies a conspectu nostro abire, nec unquam plus, aut certenon multo plus, sed saepe multo minus quam mediam coeli partempercurrere. Ac quidem cum primum apparere incipiunt, solere satismagnos uideri, nec postea ualde augeri, nisi cum ualde magnam coelipartem percurrunt; cum autem desinunt, gradatim semper imminui; atqueinitio, uel saltem circa initia sui motus, uideri celerrime moueri,sub finem autem lentissime. Ac de uno duntaxat memini me legisse, quodcirciter mediam coeli partem peragrarit: de illo scilicet qui dicituranno 1 4 7 5, primo tenui capite ac tardi motus, inter stellasVirginis apparuisse, ac paulo post mirae magnitudinis factus, perpolum Borealem tam celeriter incessisse, ut portionem circuli magnitriginta uel quadraginta graduum, una die, descripserit; ac /179/tandem prope stellas Piscis septentrionalis, siue in signo Arietispaulatim uideri desiisse.

[3.129] Horum phaenomen %gre w %end n explicatio.

Quae omnia hic facile intelliguntur. Videmus enim eundem Cometam,aliam coeli partem in uortice F, aliamque in uortice Y permeare, acnullam esse per quam non possit hoc pacto aliquandotransire. Putandumque est ipsum fere eandem celeritatem semperretinere: illam scilicet quam acquirit transeundo per uorticumextremitates, ubi materia coelestis tam cito mouetur, ut intra paucosmenses integrum gyrum absoluat, quemadmodum supra dictum est. Et quiahic Cometa in uortice Y mediam tantum partem istius gyri, et multominus in uortice F, nunquamque in ullo multo plus percurrit: idcircotantum per paucos menses in eodem uortice manere potest. Atque siconsideremus illum a nobis uideri non posse, nisi quamdiu est in illouortice, prope cuius centrum uersamur; atque etiam non prius ibiapparere, quam materia alterius uorticis, ex quo uenit, ipsum sequi etcircumfluere plane desierit: cognoscemus quo pacto, quamuis idemCometa maneat semper eiusdem magnitudinis et fere semper aequeceleriter moueatur, debeat tamen uideri maior et celerior, initio suicursus apparentis, quam in fine; ac interdum in medio maximus etcelerrimus putari. Nam si putemus oculum spectatoris esse propecentrum F, Cometa illi multo maior et celerior apparebit in 3, ubiprimum uideri incipiet, quam in 4 ubi desinet: quia linea F 3 multobreuior /180/ est quam F 4, et angulus F 4 3 acutior quam angulus F 34. Si autem spectator sit uersus Y, Cometa quidem illi aliquanto maioret celerior apparebit in 5, ubi uideri incipiet, quam in 8, ubidesinet; sed maximus et celerrimus apparebit, dum erit inter 6 et 7,ubi erit spectatori proximus. Adeo ut, dum erit in 5, apparere possitinter stellas Virginis; dum inter 6 et 7, prope polum Borealem, et ibiuna die triginta uel quadraginta gradus percurrere; ac tandemoccultari in 8, prope stellas Piscis septentrionalis: eodem modo atqueille mirabilis Cometa anni 1 4 7 5, qui dicitur a Regiomontanoobseruatus.

[3.130] Quomodo fixarum lumen ad Terram usque perueniat.

Quaeri quidem potest cur Cometae non appareant, nisi cum in nostrocoelo uersantur, cum tamen Fixae conspicuae sint, licet ab ipsolongissime distent. Sed in eo differentia est, quod Fixae, lumen a seipsis emittentes, multo fortius illud uibrent quam Cometae, qui tantumillud, quod a Sole mutuantur, ad nos reflectunt. Et quidem, aduertendolumen cuiusque stellae esse actionem illam, qua tota materia uorticisin quo uersatur, ab ea recedere conatur, secundum lineas rectas abomnibus eius superficiei punctis eductas, sicque omnem materiamuorticum circumiacentium premit, secundum easdem lineas rectas uelalias aequipollentes: (cum nempe istae lineae, per alia corporaoblique transeuntes, in ipsis refringuntur, ut in Dioptrica explicui),facile credi potest non modo lumen proximarum stellarum, ut F et f,sed etiam remotiorum, ut Y, uim habere mouendi oculos incolarumterrae, qui putandi sunt non longe abesse a centro S. Cum enimillarum, simulque uorticum ipsas circumiacentium /181/ uires, inperpetuo aequilibrio uersentur, uis radiorum ab F uenientium uersus Sminuitur quidem a materia uorticis AEIO ipsis renitente, sed tamen nontota deletur, nisi in centro S; ideoque nonnulla peruenire potestusque ad terram, quae aliquantulum /182/ distat ab istocentro. Itemque, radii ab Y ad terram uenientes, transeundo peruorticem AEV, nihil in eo suarum uirium amittunt, nisi rationedistantiae; non enim eorum uim magis minuit materia huius uorticis, exeo quod ab F recedere conetur, uersus partem suae circumferentiae VX,quam auget ex eo quod etiam tendat ab F uersus aliam partemcircumferentiae AE: atque ita de caeteris.

[3.131] An Fixae in ueris locis uideantur: et quid sit Firmamentum.

Hicque obiter est aduertendum, radios ab Y ad terram uenientes,oblique incidere in lineas AE et VX, quae designant superficies, inquibus uortices isti terminantur, et ideo in ipsis refringi. Undesequitur, stellas fixas non uideri omnes ex terra, tanquam in locis inquibus reuera exsistunt, sed tanquam si essent in locis superficieiuorticis AEIO, per quae transeunt illi earum radii, qui perueniunt adterram, siue ad uiciniam Solis; ac forte etiam unam et eandem stellamin duobus aut pluribus eiusmodi locis apparere. Quae loca cum nondeprehendantur fuisse mutata, ex quo ab Astronomis notata sunt, nonputo aliud quam istas superficies per nomen Firmamenti esseintelligendum.

[3.132] Cur Cometae a nobis non uideantur, cum sunt extra nostrumcoelum: et obiter, cur carbones sint nigri, et cineres albi.

Cometarum autem lumen, cum sit multo debilius quam Fixarum, non satishabet uirium ad oculos nostros mouendos, nisi sub angulo satis magnouideantur, et ideo ratione distantiae non apparent, cum a coelo nostrosunt nimis remoti; notum enim est, quo magis aliquod corpus a nobisremotum est, eo sub minori angulo uideri. Cum autem ad ipsum propiusaccedunt, uariae esse possunt rationes, ob quas priusquam in illudingrediantur, conspicui non sint: quarum /183/ quaenam sit praecipua,non facile est definire. Nam, exempli caussa, si oculus spectatorissit uersus F, nondum uidebit Cometam in 2, quia ibi cingetur adhucmateria uorticis ex quo egreditur; et tamen uidebit illum in 4, ubierit remotior. Cuius rei ratio esse potest, quod radii sideris Ftendentes uersus 2, ibi refringantur /184/ in superficie conuexamateriae uorticis AEIO, quae Cometam adhuc inuoluit, et refractio illaipsos remoueat a perpendiculari, iuxta ea quae in Dioptrica explicui:quia nempe radii isti multo difficilius transeunt per hanc materiamuorticis AEIO, quam per illam uorticis AEVX: unde fit, ut longepauciores perueniant ad Cometam, quam si refractio ista non fieret;hique pauciores, inde ad oculum reflexi, possunt esse nimis debiles adeum mouendum. Alia uero ratio est, quod ualde sit credibile,quemadmodum eadem semper Lunae facies terram respicit, ita sempereandem cuiusque Cometae partem uersus centrum uorticis in quouersatur, conuerti, eamque solam radiis reflectendis aptam esse. Sicnempe, cum Cometa est in 2, illa eius pars quae radios potestremittere, opposita est centro S, nec ideo uideri potest ab iis quisunt iuxta F; sed progrediendo a 2 ad 3, inuertit se breui temporeuersus F, atque ideo ibi tunc incipit uideri. Nam rationi ualdeconsentaneum est, primo, ut putemus, dum Cometa transit ab N per Cuersus 2, illam eius partem quae sideri S obuersa est, magis agitariet rarefieri propter actionem istius sideris, quam aliam partem ab eoauersam. Secundo, ut putemus agitatione ista, tenuiores et (ut italoquar) molliores particulas tertii elementi, quae sunt in eiussuperficie, ab ea separari: unde fit ut radiis reflectendis aptioreuadat, quam superficies alterius partis. Quemadmodum ex iis quae deigne infra dicuntur, poterit intelligi, /185/ rationem ob quamcarbones extincti uidentur nigri, non aliam esse quam quod omnis eorumsuperficies, tam interna quam externa, particulis istis tertiielementi mollioribus contecta sit; quae particulae molliores cum ignisui a reliquis separantur, carbones, qui nigri erant, in cineres, nonnisi ex duris et solidis particulis conflatos atque ideo albos,mutantur; et nulla sunt corpora reflectendis radiis magis apta quamalba, nulla minus quam nigra. Tertio, ut putemus partem illam rarioremCometae, alia minus aptam esse ad motum, et ideo, iuxta legesMechanicae, debere semper esse in concaua parte lineae curuae, quamCometa motu suo describit: quia sic alia paulo tardius incedit, et cumlineae istius cauitas semper respiciat centrum uorticis in quo estCometa (ut hic cauitas eius partis NC 2 respicit centrum S, cauitaspartis 2 3 4 respicit F etc), ideo illum ex uno uortice in aliumtranseundo conuerti. Ut uidemus in sagittis per aÎrem uolantibus,pennatam earum partem esse semper alia inferiorem cum ascendunt, etsuperiorem cum descendunt. Denique plures aliae rationes dari possent,cur Cometae a nobis non uideantur, nisi quamdiu transeunt per nostrumcoelum: ex minimis enim momentis pendet, ut idem corpus radiisreflectendis aptum sit uel ineptum: et de eiusmodi particularibuseffectis, de quibus satis multa experimenta non habemus, sufficeredebent uerisimiles causae, licet eae forte non sint uerae.

[3.133] De cometarum coma, et uariis eius phaenomenis.

Praeter haec autem, obseruatur etiam circa Cometas, longam radiorumueluti comam fulgere, a qua nomen suum acceperunt; atque istam comamsemper /186/ in parte a Sole praeterpropter auersa uideri: adeo ut siTerra stet in linea recta inter Cometam et Solem, crines in omnespartes dispersi circa illum appareant. Et Cometa anni 1 4 7 5, cumprimum uisus est, comam praeferebat; in fine autem suae apparitionis,quia in opposita coeli regione uersabatur, comam post setrahebat. Haec etiam coma longior est uel breuior: tum rationemagnitudinis Cometae, in minoribus enim nulla apparet, nec etiam inmagnis, cum a nostro aspectu recedentes perexigui esse uidentur; tumetiam ratione loci, caeteris enim paribus, quo terra remotior est alinea recta, quae duci potest a Cometa ad Solem, eo ipsius comalongior est; et interdum latente Cometa sub radiis Solis, eius comaeextremitas instar trabis igneae sola conspicitur. Ac denique coma istainterdum paullo latior est, interdum angustior; interdum recta,interdum curua; et interdum a Sole directe auersa, interdum non itapraecise.

[3.134] De quadam refractione, a qua ista coma dependet.

Quorum omnium rationes ut intelligantur, nouum quoddam genusrefractionis, de quo in Dioptrica non actum est, quia in corporibusterrestribus non notatur, hic est considerandum. Nempe, ex eo quodglobuli coelestes non sint omnes inter se aequales, sed paullatimminuantur a certo termino, intra quem continetur sphaera Saturni,usque ad Solem, sequitur radios luminis, qui per maiores ex istisglobulis communicantur, cum ad minores deueniunt, non modo secundumlineas rectas progredi debere, sed etiam ex parte ad latera refringiet dispergi.

[3.135] Explicatio istius refractionis.

Consideremus, exempli caussa, hanc figuram, in qua multis globulisperexiguis incumbunt alii multo ma /187/ iores, putemusque ipsos esseomnes in continuo motu, quemadmodum globulos secundi elementi supradescripsimus: adeo ut, si unus ex ipsis uersus aliquam partempellatur, exempli caussa, A uersus B, eius actio aliis omnibus quireperientur in linea recta, ab ipso uersus illam partem protensa, sinemora communicetur. Ubi notandum est, actionem quidem istam ab A usquead C integram peruenire, sed aliquam tamen eius partem a C ad Btransire posse, ac residuum uersus D et E dispergi. Globus enim C nonpotest pellere globulum 2 uersus B, quin simul etiam pellat globulos 1et 3 uersus D et E. Neque est par ratio, cum globus A pellit duosglobos 4 et 5 uersus C; quamuis enim haec eius actio a duobus illisglobis 4 et 5 ita excipiatur, ut uideatur etiam deflecti uersus D etE, recta tamen tendit ad C: tum quia globi isti 4 et 5, aequaliterutrimque ab aliis sibi uicinis suffulti, totam illam restituunt globo6; tum etiam quia continuus eorum motus efficit, ut nunquam per ullamtemporis moram haec actio a duobus simul excipiatur, sed tantum, utsuccessiue nunc ab uno et mox ab altero transmittatur. Cum autemglobus C pellit tres simul 1, 2, 3 uersus B, non ita potest eius actioab illis ad unum aliquem remitti; et, quantumuis moueantur, semperaliqui ex /188/ ipsis actionem illam oblique excipiunt; ideoque,quamuis praecipuum eius radium recta uersus B deducant, innumerostamen alios debiliores utrimque uersus D et E dispergunt. Eodemquemodo, si pellatur globus F uersus G, cum eius actio peruenit ad H, ibicommunicatur globulis 7, 8, 9, qui praecipuum quidem eius radiummittunt ad G, sed alios etiam uersus D et B dispergunt. Hicque notandaest differentia, quae oritur ex obliquitate incidentiae istarumactionum in circulum [&] CH: actio enim ab A ad C, cumperpendiculariter incidat in illum circulum, radios suos aequaliterutrimque dispergit uersus D et E; actio autem ab F ad H, quae ineundem oblique incidit, non dispergit suos nisi uersus ipsius centrum,saltem si obliquitas incidentiae supponatur esse graduum 9 0; si uerosupponatur minor, nonnulli quidem eius actionis radii etiam in aliampartem mittentur, sed aliis multo debiliores, et ideo uix sensibiles,nisi cum ista obliquitas est ualde parua: contra autem radii, quiuersus centrum circuli oblique sparguntur, eo sunt fortiores, quodista obliquitas est maior.

[3.136] Explicatio apparitionis comae.

Quorum omnium demonstratione percepta, facile est illam transferre adglobulos coelestes: quamuis enim nullus sit locus, in quo sicmaiusculi ex istis globulis alios multo minores tangant, quia tamenipsi gradatim sunt minores et minores, a certo termino usque ad Solem,ut dictum est, facile credi potest non minorem esse differentiam,inter illos qui sunt supra orbitam Saturni, et illos qui sunt iuxtaorbitam Terrae, quam inter maiores et minores mox descriptos: atque/189/ inde intelligi effectum istius inaequalitatis non alium essedebere in hac Terrae orbita, quam si minimi maiusculis immediatesuccederent; nec alium etiam in locis intermediis, nisi quod lineaesecundum quas isti radii disperguntur, non sint rectae, sed paulatiminflexae. Nempe, si S sit Sol, 2 3 4 5 orbita per quam Terra annispatio defertur secundum ordinem notarum 2, 3, 4, DEFG %<H% terminusille a quo globuli coelestes incipiunt gradatim esse minores etminores usque ad Solem (quem terminum supra diximus non habere figuramsphaerae perfectae, sed sphaeroidis irregularis, uersus polos multodepressioris, quam uersus eclipticam), et C sit Cometa in nostro coeloexistens: putandum est radios Solis in hunc Cometam impingentes, itainde reflecti uersus omnes partes sphaeroidis DEFGH, ut ii quiperpendiculariter incidunt in F, maxima quidem /190/ ex parte, rectapergant usque ad 3, sed tamen etiam nonnulli ex ipsis hinc indespargantur; et qui oblique incidunt in G, non tantum recta pergantuersus 4, sed etiam ex parte refrangantur uersus 3; et denique quiincidunt in H, recta non perueniant ad orbitam Terrae, sed tantumreflexi uersus 4 et 5, sicque de caeteris. Unde patet, si Terra sit inorbitae suae parte 3, hunc Cometam ex ea uisum iri cum coma in omnespartes dispersa; quod genus Cometae Rosam uocant: radii enim directi aC ad 3, eius caput; alii autem debiliores, qui ex E et G uersus 3reflectuntur, eius crines exhibebunt. Si uero Terra sit in 4, idemCometa ex ea uidebitur per radios rectos CG 4, et eius coma, siuepotius cauda, uersus unam tantum partem protensa, per radios ex H etaliis locis, quae sunt inter G et H, uersus 4 reflexos. Eodemque modo,si Terra sit in 2, Cometa ex ea uidebitur ope radiorum rectorum CE 2,et eius coma ope obliquorum qui sunt inter CE 2 et CD 2, nec alia eritdifferentia, nisi quod, oculo existente in 2, Cometa mane uidebitur,et coma ipsum praecedet; oculo autem existente in 4, Cometa uidebituruesperi, et caudam suam post se trahet.

[3.137] Quomodo etiam trabes appareant.

Denique, si oculus sit uersus punctum S, impedietur a radiis Solis neCometam ipsum uidere possit, sed uidebit tantum eius comae partem,instar igneae trabis, quae apparebit uel uesperi uel mane, proutoculus propior erit puncto 4 uel puncto 2; atque forte una mane etalia uesperi poterit apparere, si oculus in ipso puncto medio 5exsistat.

[3.138] Cur Cometarum cauda, non semper in parte a Sole directeauersa, nec semper recta uideatur.

Et quidem haec coma uel cauda interdum recta, interdum nonnihilincurua esse debet; interdumque in /191/ recta linea, quae transit percentra Cometae et Solis, interdum nonnihil ab ea deflectens; acdenique interdum latior, interdum angustior, uel etiam lucidior, cumnempe radii laterales uersus oculum conuergunt. Haec enim omniasequuntur ab irregularitate sphaeroidis DEFGH: quippe uersus polos,ubi eius figura depressior est, caudas Cometarum exhibere debet magisrectas et latas; in flexu qui est inter polos et eclipticam, magiscuruas, et a Solis opposito deflectentes; et secundum istius flexuslongitudinem, magis lucidas et angustas. Nec puto quicquam hactenuscirca Cometas fuisse obseruatum, saltem quod nec pro fabula, nec promiraculo sit habendum, cuius caussa hic non habeatur.

[3.139] Cur tales comae circa Fixas aut Planetas non appareant.

Quaeri tantum potest, cur non etiam comae circa stellas fixas, accirca altiores planetas Iouem et Saturnum, appareant. Sed facilisresponsio est. Primo, ex eo quod non soleant uideri in Cometis, cumeorum diameter apparens non est maior quam fixarum, quia tunc istiradii secundarii non habent satis uirium ad oculos mouendos. Acdeinde, quantum ad fixas, quia cum lumen a Sole non mutuentur, sedillud ex se ipsis emittant, ista earum coma, si quae sit, hinc inde inomnes partes spargi debet, atque esse perbreuis; iamque reuera circaipsas talis coma esse uidetur: neque enim uniformi lineacircumscriptae, sed uagis radiis undique cinctae apparent; et non maleforsan earum etiam scintillationem (cuius tamen plures aliae causaeesse possunt) huc referemus. Quantum autem ad Iouem et Saturnum, nondubito quin, ubi aÎr est admodum purus, breues etiam interdumcomae, in partem a Sole /192/ auersam protensae, circa ipsosuideantur; et scio me tale quid alicubi olim legisse, quamuis auctorisnon recorder. Quodque ait Aristoteles, I Meteorologia cap 6, de Fixis,eas etiam ab Aegyptiis comatas nonnunquam uisas fuisse, puto de hisplanetis potius esse intelligendum; quod autem refert de coma cuiusdamex stellis quae sunt in femore Canis, a se conspecta, uel ab aliqua inaÎre ualde obliqua refractione, uel potius ab illius oculorum uitioprocessit: addit enim minus fuisse conspicuam, cum oculorum aciem inipsam intendebat, quam cum remittebat.

[3.140] De principio motus Planetae.

Nunc uero, expositis iis omnibus quae ad Cometas spectant, reuertamurad Planetas, putemusque sidus N minoris agitationis esse capax, siueminus habere soliditatis, quam globulos secundi elementi qui suntuersus circumferentiam nostri coeli, sed tamen aliquanto plus habere,quam aliquos ex iis qui sunt uersus Solem. Unde intelligemus illud,statim atque a uortice Solis abreptum est, continuo uersus eiuscentrum descendere debere, donec deuenerit ad eos globulos coelestes,quibus in soliditate, siue in aptitudine ad perseuerandum in suo motuper lineas rectas, est aequale. Cumque tandem ibi erit, non amplius adSolem magis accedet, nec etiam ab eo recedet, nisi quatenus abaliquibus aliis caussis nonnihil hinc inde propelletur; sed interistos globulos coelestes libratum, circa Solem assidue gyrabit, eterit Planeta. Quippe si propius accederet uersus Solem, ibi uersareturinter globulos /193/ coelestes paullo minores, ac proinde quossuperaret ui ad recedendum a centro circa quod gyrat; et celeriusmotos, ac proinde a quibus ista eius uis simul cum agitationeaugeretur, sicque inde rursus regredi deberet. Si uero a Sole magisrecederet, ei occurrerent globuli coelestes aliquanto minus celeritermoti, ac proinde qui eius agitationem minuerent; et paullo maiores, acproinde qui uim haberent ipsum uersus Solem repellendi.

[3.141] Caussae, a quibus eius errores pendent. Prima.

Aliae autem caussae, quae Planetam circa Solem ita libratum nonnihilhinc inde propellunt, sunt: primo, quod spatium, in quo simul cum totamateria coeli rotatur, non sit perfecte sphaericum; necesse est enim,ubi hoc spatium latius est, ut ista materia coeli lentius fluat, quamubi angustius.

[3.142] Secunda.

Secundo, quod materia primi elementi, ex quibusdam uicinis uorticibusuersus centrum primi coeli fluendo, et inde ad quosdam aliosrefluendo, tum globulos secundi elementi, tum etiam Planetam interipsos libratum, diuersimode possit commouere.

[3.143] Tertia.

Tertio, quod meatus qui sunt in corpore istius Planetae, aptiores essepossint ad particulas striatas, aliasue primi elementi quae ex certiscoeli partibus ueniunt, quam ad reliquas, recipiendas: unde fit, utistorum meatuum orificia, quae circa polos macularum siderainuoluentium formari supra diximus, uersus istas coeli partes potiusquam uersus alias obuertantur. /194/

[3.144] Quarta.

Quarto, quod iam ante aliqui motus in isto Planeta esse potuerint, quidiutissime in eo perseuerant, licet aliae caussae repugnent. Ut enimuidemus turbinem, ab hoc solo quod semel a puero intorqueatur, satisuirium acquirere ad perseuerandum in suo motu per aliquot horaeminuta, interimque aliquot millia gyrorum absoluere, quamuis mole sitexiguus, et tum aÎr circumiacens, tum etiam terra, cui insistit,eius motui aduersentur: ita facile credi potest, ex hoc solo quodaliquis Planeta, cum primum factus est, fuerit motus, eum a primamundi origine ad hoc usque tempus, absque ulla notabili imminutioneceleritatis, circuitus suos continuare potuisse: quia multo breuiusest tempus quinque uel sex millium annorum, a quibus mundus stetit, sicum magnitudine alicuius Planetae comparetur, quam tempus unius horaeminuti cum exigui turbinis mole collatum.

[3.145] Quinta.

Quinto denique, quod uis ita perseuerandi in suo motu sit multofirmior et constantior in Planeta, quam in materia coelesti eumcircumiacente; ac etiam firmior in magno Planeta quam inminore. Quippe ista uis in materia coelesti pendet ex eo, quod eiusglobuli simul conspirent in eundem motum; cumque sint a se mutuodisiuncti, paruis ex momentis fieri potest, ut modo plures, modopauciores ita simul conspirent. Unde sequitur Planetam nunquam tamceleriter moueri, quam globulos coelestes eum circumiacentes: etsienim aequet illum eorum motum, quo simul cum ipsis fertur, illiinterim habent alios plures, quatenus a se mutuo disiuncti sunt. Indeetiam sequitur, cum /195/ horum globulorum coelestium motusacceleratur, uel tardatur, uel inflectitur, non tantopere, nec tamcito accelerari, uel tardari, uel inflecti motum Planetae inter ipsosuersantis.

[3.146] De prima productione omnium Planetarum.

Quae omnia si considerentur, nihil occurret circa phaenomenaPlanetarum, quod non plane conueniat cum legibus naturae a nobisexpositis, cuiusque ratio ex iam dictis non facile reddatur. Nihilenim uetat quominus arbitremur, uastissimum illud spatium in quo iamunicus uortex primi coeli continetur, initio in quatuordecim pluresueuortices fuisse diuisum, eosque ita fuisse dispositos, ut sidera quaein centris suis habebant, multis paulatim maculis tegerentur, etdeinde isti uortices uni ab aliis destruerentur, modo iam a nobisdescripto: unus citius, alius tardius, pro diuerso eorum situ. Adeout, cum illi tres, in quorum centris erant Sol, Iupiter et Saturnus,coeteris essent maiores, sidera, quae in centris quatuor minorum Iouemcircumstantium uersabantur, uersus Iouem delapsa sint; et quae incentris duorum aliorum Saturno uicinorum, uersus Saturnum (saltem siuerum est duos iam Planetas circa ipsum uersari); et Mercurius, Venus,Terra, Luna et Mars (quae sidera etiam singula suum uorticem priushabuerunt), uersus Solem; ac tandem etiam Iupiter et Saturnus, una cumminoribus sideribus iis adiunctis, confluxerint uersus eundem Solem,ipsis multo maiorem, postquam eorum uortices fuerunt absumpti; Sideraautem reliquorum /196/ uorticum, si unquam plura fuerint quamquatuordecim in hoc spatio, in Cometas abierint.

[3.147] Cur quidam Planetae sint aliis a Sole remotiores: idque abeorum magnitudine sola non pendere.

Sicque iam uidentes primarios Planetas, Mercurium, Venerem, Terram,Martem, Iouem et Saturnum, ad diuersas distantias circa Solem deferri,iudicabimus id ex eo contingere, quod eorum qui Soli uiciniores sunt,soliditas sit minor quam remotiorum. Nec mirabimur Martem, Terraminorem, ipsa tamen magis a Sole distare, quia solidior nihilominusesse potest, cum soliditas a sola magnitudine non pendeat.

[3.148] Cur Soli uiciniores celerius aliis moueantur; et tamen eiusmaculae sint tardissimae.

Et uidentes inferiores ex istis Planetis, altioribus celerius in orbemferri, putabimus id ex eo fieri, quod materia primi elementi, quaeSolem componit, celerrime gyrando, uiciniores coeli partes magis secumabripiat quam remotiores. Nec interim mirabimur, quod maculae quae ineius superficie apparent, multo tardius ferantur quam ullus Planeta:(quippe in breuissimo suo circuitu uiginti sex dies impendunt,Mercurius autem in suo plusquam sexagies maiori, uix tres menses, etSaturnus in suo forte bis millies maiori, annos tantum triginta; quinisi celerius ipsis moueretur, plus centum deberet impendere). Hocenim putabimus accidere ex eo, quod particulae tertii elementi, ortaea continua macularum dissolutione, congregatae sint circa Solem, atqueibi magnam quandam molem aÎris siue aetheris componant, forte usquead sphaeram Mercurii uel etiam ulterius extensam; cuius aetherisparticulae, cum sint ualde irregulares et ramosae, sibi inuicem sicadhaerent, ut non disiunctim concitentur, quemadmodum globuli materiaecoelestis, sed omnes /197/ simul a Sole rapiantur, et cum ipsis tummaculae solares, tum etiam pars coeli Mercurio uicina: unde fit, utnon multo plures circuitus quam Mercurius, eodem tempore absoluant,nec proinde tam cito moueantur.

[3.149] Cur Luna circa Terram gyret.

Deinde, uidentes Lunam non modo circa Solem, sed simul etiam circaTerram gyrare, iudicabimus id uel ex eo contingere, quod, ut IouisPlanetae uersus Iouem, sic ipsa uersus Terram confluxerit, priusquamhaec circa Solem ferretur; uel potius quod, cum non minorem habeat uimagitationis quam Terra, in eadem sphaera circa Solem debeat uersari;et, cum mole sit minor, aequalem habens uim agitationis, celeriusdebeat ferri. Nam, Terra existente circa Solem S, in circulo NTZ, cumquo defertur ab N per T uersus Z, si Luna celerius acta eodemdeueniat, in quacumque parte circuli NZ eam initio esse contingat,breui accedet ad A, ubi a uicinia Terrae impedita ne recta /198/ulterius pergat, deflectet cursum suum uersus B: dico uersus B, potiusquam uersus D, quia sic a linea recta minus deflectet. Dum autem itaperget ab A uersus B, omnis materia coelestis contenta in spatio ABCD,quae ipsam defert, contorquebitur in modum uorticis circa centrum T;sicque etiam efficiet ut Terra circa suum axem gyret, dum interim haecomnia simul per circulum NTZ circa centrum S ferentur.

[3.150] Cur Terra circa suum axem uertatur.

Quanquam aliae praeterea sint caussae, cur Terra circa proprium axemuertatur: si enim antea fuerit sidus lucidum, in alicuius uorticiscentro consistens, ibi procul dubio sic gyrabat; et nunc materia primielementi, in eius centro congregata, similes adhuc motus habet,ipsamque impellit.

[3.151] Cur Luna celerius feratur quam Terra.

Nec mirabimur, hanc Terram fere tricies circa suum axem conuolui, dumLuna tantum semel circumferentiam circuli ABCD percurrit. Cum enimhaec circumferentia ABCD sit circiter sexagies maior Terrae ambitu,sic Luna duplo celerius adhuc fertur quam Terra; et cum ambae aganturab eadem materia coelesti, quam credibile est non minus celeritermoueri prope Terram quam prope Lunam, non uidetur alia causa essemaioris in Luna celeritatis, quam quod minor sit quam Terra.

[3.152] Cur semper Lunae facies, quamproxime eadem sit Terrae obuersa.

Non etiam mirabimur, quod semper eadem pars Lunae sit Terrae obuersa,uel certe non multum ab ea deflectat; facile enim iudicabimus id ex eocontingere, quod alia eius pars aliquanto sit solidior, et ideo Terramcircumeundo maiorem ambitum debeat percurrere; /199/ ad exemplum eiusquod paulo ante notatum est de Cometis. Et certe innumerae illaeinaequalitates instar montium et uallium, quae in eius facie obuersaperspicillorum ope deprehenduntur, minorem ipsius soliditatem uidenturarguere; huiusque minoris soliditatis causa esse potest, quod aliaeius facies, quae nunquam in conspectum nostrum uenit, solum lumendirecte a Sole missum excipiat, haec autem etiam illud quod ex terrareflectitur.

[3.153] Cur Luna celerius incedat, et a suo motu medio minus aberretin coniunctionibus, quam in quadris; et cur eius coelum non sitrotundum.

Neque magis mirabimur, quod Luna uideatur aliquanto celerius moueri,et in omnes partes a cursu suo minus aberrare, cum plena est uel noua,quam cum dimidia tantum apparet; siue cum est uersus partes coeli Buel D, quam cum est uersus A uel C. Quia cum globuli coelestes, quicontinentur in spatio ABCD, ratione magnitudinis et motus diuersisint, tam ab iis /200/ qui sunt infra D uersus K, quam ab iis qui suntsupra B uersus L, iis autem qui sunt uersus N et Z sint similes,liberius se diffundunt uersus A et C, quam uersus B et D. Undesequitur ambitum ABCD non esse circulum perfectum, sed magis adellipsis figuram accedere; ac materiam coeli lentius ferri inter C etA, quam inter B et D; ideoque Lunam, quae ab ista materia coelidefertur, et propius accedere debere uersus Terram, si sit in motu adaccedendum, et magis remoueri, si sit in motu ad recedendum, cum ipsamcontingit esse uersus A uel C, quam cum est uersus B uel D.

[3.154] Cur secundarii Planetae qui sunt circa Iouem, tam celeriter;qui uero sunt circa Saturnum, tam tarde uel nullo modo moueantur.

Neque mirabimur quod Planetae, qui iuxta Saturnum esse dicuntur,lentissimo uel nullo motu circa ipsum ferantur, contra autem qui suntiuxta Iouem, circa /201/ illum gyrent, et quisque tanto celeriusquanto Ioui est uicinior. Huius enim diuersitatis causa esse potest,quod Iupiter, ut Sol et Terra, circa proprium axem agatur; Saturnusautem, ut Luna et Cometae, semper eandem sui partem conuertat uersuscentrum uorticis in quo continetur.

[3.155] Cur poli Aequatoris et Eclipticae multum distent ab inuicem.

Praeterea non mirabimur, quod axis, circa quem Terra diei spatioconuoluitur, non sit perpendiculariter erectus supra planumeclipticae, in quo anni spatio circa Solem rotatur, sed plusquamuiginti tribus gradibus a perpendiculo declinet: unde oriturdiuersitas aestatis et hyemis in terra. Nam motus annuus Terrae inecliptica praecipue determinatur a consensu totius materiae coelestiscirca Solem gyrantis, ut patet ex eo, quod omnes Planetae in eoquamproxime consentiant; directio autem eius axis, circa quem fitmotus diurnus, magis pendet a partibus coeli, a quibus materia primielementi uersus ipsam fluit. Quippe cum imaginemur omne spatium, quodiam a primo coelo occupatur, fuisse olim diuisum in quatuordecimpluresue uortices, in quorum centris erant illa sidera, quae nuncconuersa sunt in Planetas, fingere non possumus illorum omnium siderumaxes uersus easdem partes fuisse conuersos; hoc enim cum legibusnaturae non conueniret. Sed ualde credibile est materiam primielementi, quae in Terrae sidus confluebat, ex iisdem fere partibusfirmamenti uenisse, quas nunc adhuc eius poli respiciunt; atque dummulti macularum cortices supra hoc sidus paulatim generabantur,particulas striatas istius materiae primi elementi multos sibi meatusin his corticibus efformasse, ipsosque ad magnitudinem et figuram/202/ suam sic aptasse, ut uel nullum uel non nisi difficilemtransitum praebere possint particulis striatis, quae ex aliisfirmamenti partibus accedunt: sicque illas, quae sibi aptos meatus perglobum Terrae secundum eius axem efformarunt, cum nunc adhuc per ipsumperpetuo fluant, efficere, ut eius poli uersus easdem partes coeli aquibus ueniunt, dirigantur.

[3.156] Cur paullatim ad inuicem accedant.

Interim tamen, quia duae conuersiones Terrae, annua scilicet etdiurna, commodius peragerentur, si fierent circa axes parallelos,caussae hoc impedientes paulatim utrimque immutantur; unde fit, utsuccessu temporis declinatio Eclipticae ab Aequatore minuatur.

[3.157] Ultima et maxime generalis causa omnium inaequalitatum, quaein motibus corporum mundanorum reperiuntur.

Denique non mirabimur, quod omnes Planetae, quamuis motus circularessemper affectent, nullos tamen circulos perfectos unquam describant,sed modis omnibus, tam in longitudinem quam in latitudinem, semperaliquantulum aberrent. Cum enim omnia corpora, quae sunt in uniuerso,contigua sint, atque in se mutuo agant, motus uniuscuiusque a motibusaliorum omnium dependet, atque ideo innumeris modis uariatur. Necullum plane phaenomenum in coelis eminus conspectis obseruatur, quodnon putem hic satis fuisse explicatum. Superest, ut deinceps agamus deillis, quae cominus supra Terram uidemus. /203/

[4.001] Falsam hypothesim, qua iam ante usi sumus, esse retinendam, adueras rerum naturas explicandas.

Etsi credi nolim, corpora huius mundi adspectabilis genita unquamfuisse illo modo qui supra descriptus est, ut iam satis praemonui,debeo tamen eandem hypothesim adhuc retinere, ad ea quae supra Terramapparent explicanda; ut tandem si, quemadmodum spero, clare ostendamcausas omnium rerum naturalium hac uia, non autem ulla alia, dariposse, inde merito concludatur, non aliam esse earum naturam, quam sitali modo genitae essent.

[4.002] Quae sit generatio Terrae, secundum istam hypothesim.

Fingamus itaque Terram hanc, quam incolimus, fuisse olim ex solamateria primi elementi conflatam, instar Solis, quamuis ipso essetmulto minor; et uastum uorticem circa se habuisse, in cuius centroconsistebat: sed, cum particulae striatae, aliaeque non omniumminutissimae minutiae istius materiae primi elementi, sibi mutuoadhaererent, sicque in materiam tertii elementi uerterentur, ex iisprimo maculas opacas in Terrae /204/ superficie genitas esse, similesiis quas uidemus circa Solem assidue generari ac dissolui. Deindeparticulas tertii elementi, quae ex continua istarum macularumdissolutione remanebant, per coelum uicinum diffusas, magnam ibi molemaÎris, siue aetheris, successu temporis composuisse; ac denique,postquam iste aether ualde magnus fuit, densiores maculas, circaTerram genitas, eam totam contexisse atque obtenebrasse. Cumquc ipsaenon possent amplius dissolui, ac forte permultae sibi mutuoincumberent, simulque uis uorticis Terram continentis minueretur,tandem ipsam, una cum maculis et toto aÎre quo inuoluebatur, inalium maiorem uorticem, in cuius centro est Sol, delapsam esse.

[4.003] Distinctio Terrae in tres regiones: et primae descriptio.

Nunc uero, si consideremus illam nondum ita uersus Solem delapsam, sedpaulo post delapsuram, tres in ea regiones ualde diuersasdignoscemus. Harum prima et intima I continere tantum uidetur materiamprimi elementi, se ibi non alia ratione quam in Sole commouentis, necalterius naturae, nisi quod forte sit minus pura; quia quod assidue exSole in maculas abit, non ita potest ex ea expurgari. Et sane idcircomihi facile persuaderem, iam totum spatium I sola fere materia tertiielementi plenum esse, nisi inde sequi uideretur, corpus Terrae nonposse manere tam /205/ uicinum Soli, quam nunc est, propter nimiamsuam soliditatem.

[4.004] Descriptio secundae.

Media regio M tota occupatur a corpore ualde opaco et denso: cum enimhoc corpus factum sit ex particulis minutissimis (utpote quae prius adprimum elementum pertinebant), sibi inuicem adiunctis, nulli uidenturin eo meatus relicti esse, nisi tam exigui, ut solis illis particulisstriatis supra descriptis, ac reliquae materiae primi elementi,transitum praebere possint. Hocque experientia testatur in maculisSolis, quae cum sint eiusdem naturae atque hoc corpus M, nisi quodsint multo tenuiores et rariores, transitum tamen luminis impediunt;quod uix possent, si earum meatus essent satis lati ad globulossecundi elementi admittendos. Cum enim isti meatus initio in materiafluida uel molli formati sint, haud dubie essent etiam satis recti etlaeues ad actionem luminis non impediendam.

[4.005] Descriptio tertiae.

Sed istae duae interiores Terrae regiones parum ad nos spectant, quianemo unquam ad ipsas uiuus accessit. Sola tertia superest, ex quaomnia corpora quae hic circa nos reperiuntur, oriri posse deincepsostendemus. Nunc autem nihil adhuc aliud in ipsa esse supponimus, quammagnam congeriem particularum tertii elementi, multum materiaecoelestis circa se habentium, quarum intima natura ex modo, quogenitae sunt, potest agnosci.

[4.006] Particulas tertii elementi, quae sunt in hac tertia regione,esse debere satis magnas.

Nempe, cum ortae sint ex dissolutione macularum, quae minutissimisprimi elementi ramentis, sibi mutuo adiunctis, constabant: unaquaequeex plurimis istiusmodi ramentis componi debet, atque esse satis magna,/206/ ut impetum globulorum secundi elementi, circa se motorum,sustineat; quia quaecumque id non potuerunt, rursus in primum uel insecundum elementum sint resolutae.

[4.007] Ipsas a primo et secundo elemento posse immutari.

Verumenimuero, quamuis illae globulis secundi elementi totaeresistant, quia tamen singula ramenta ex quibus sunt conflatae ipsiscedunt, semper eorum occursu nonnihil possunt immutari.

[4.008] Esse maiores globulis secundi elementi, sed iisdem esse minussolidas et minus agitatas.

Cumque ramenta ista primi elementi uarias habeant figuras, nonpotuerunt plurima simul tam apte coniungi, ad unamquamque ex istisparticulis tertii elementi componendam, quin multos angustissimosmeatus, soli subtilissimae materiae eiusdem primi elementipermeabiles, in illa relinquerent; unde sit, ut quamuis hae particulaesint multo maiores quam globuli coelestes, non possint tamen esse tamsolidae, nec tantae agitationis capaces. Ad quod etiam facit, quodfiguras habeant ualde irregulares, et ad motum minus aptas, quam sintsphaericae istorum globulorum. Cum enim ramenta ex quibus componuntur,innumeris modis diuersis coniuncta sint, inde sequitur ipsas etmagnitudine et soliditate et figuris plurimum ab inuicem differre, acfere omnes earum figuras esse admodum irregulares.

[4.009] Eas ab initio sibi mutuo incubuisse circa Terram.

Hicque notandum est, quandiu Terra instar fixarum in peculiari suouortice uersata est, necdum uersus Solem delapsa erat, istasparticulas tertii elementi, quae ipsam inuoluebant, quamuis a seinuicem essent disiunctae, non tamen hinc inde per coelum temeresparsas fuisse, sed omnes circa sphaeram M conglobatas, unas aliisincubuisse; quia pellebantur uersus centrum /207/ I a globulis secundielementi, qui, maiorem ipsis uim agitationis habentes, ab eo centrorecedere conabantur.

[4.010] Varia circa ipsas interualla materiae primi et secundielementi relicta esse.

notandum etiam, quamuis sibi mutuo sic incumberent, non tam apte tamensimul iunctas fuisse, quin permulta interualla circa se relinquerent,quae non modo a materia primi elementi, sed etiam a globulis secundioccupabantur: hoc enim sequi debuit ex eo, quod figuras haberent ualdeirregulares ac diuersas, et sine ordine unae aliis adiunctae essent.

[4.011] Globulos secundi elementi, eo minores initio fuisse, quocentro Terrae uiciniores.

Notandum praeterea inferiores ex globulis, qui particulis istisimmisti erant, paullo minores fuisse quam superiores: eodem modo quosupra ostensum est, eos qui prope Solem uersantur, gradatim esseminores, prout ei sunt uiciniores. Ac etiam istos omnes globulos nonmaiores fuisse, quam iam illi sint qui reperiuntur circa Solem, infrasphaeram Mercurii; sed forte fuisse minores, quia Sol maior est, quamfuerit unquam Terra; et proinde ipsos minores etiam fuisse, quam nuncii sint, qui hic circa nos uersantur. Hi enim superant illos, qui suntinfra sphaeram Mercurii, quoniam a Sole sunt remotiores.

[4.012] Meatusque inter ipsas habuisse angustiores.

Et notandum istos globulos, uias sibi retinuisse inter /208/particulas tertii elementi, ad mensuram suae magnitudinisaccommodatas: ita ut non tam facile alii globuli paullo maiores pereasdem transire possent.

[4.013] Non semper crassiores. tenuioribus inferiores fuisse.

Notandum denique tunc frequenter accidisse, ut maiores et solidioresex istis particulis tertii elementi, alias minores et tenuiores sub sehaberent, quia, cum uniformi tantum motu circa Terrae axemuoluerentur, atque ob irregularitates suarum figurarum sibi mutuofacile adhaererent, etsi unaquaeque, quo solidior et crassior erat, eomaiori ui a globulis secundi elementi circumiacentibus uersus centrumpelleretur, non tamen semper poterant solidiores se a minus solidisita extricare, ut infra ipsas descenderent; sed non raro eundemordinem, quem cum primum formarentur obtinuerant, retinebant.

[4.014] De prima formatione diuersorum corporum, in tertia Terraeregione.

Cum autem postea globus Terrae, in tres istas regiones distinctus,uersus Solem deuolutus est (uortice scilicet in quo antea eratabsumto), non magna quidem mutatio in intima et media eius regionepotuit inde oriri; sed quantum ad exteriorem, primum duo, deinde tria,postmodum quatuor, et plura alia corpora diuersa, in ea distinguidebuerunt.

[4.015] De actionibus, quarum ope ista corpora genita sunt; ac primode generali globulorum coelestium motu.

Quorum corporum productionem paullo post explicabo; sed priusquam hocaggrediar, tres quatuorue praecipuae actiones, a quibus pendet, hicsunt considerandae. Prima est globulorum coelestium motus, generaliterspectatus. Secunda, grauitas. Tertia, lumen. Et quarta, calor. Perglobulorum coelestium generalem motum, intelligo continuam eorumagitationem, quae tanta est, ut non modo sufficiat ad ipsos motu annuocirca Solem et diurno circa Terram deferendos, sed /209/ etiam adeosdem interea modis aliis quamplurimis agendos. Et quia, inquamcumque partem ita moueri coeperint, pergunt postea quantumpossunt, secundum lineas rectas, uel a rectis quam-minimumdeflectentes: hinc fit ut hi globuli coelestes, particulis tertiielementi, corpora omnia tertiae Terrae regionis componentibus,immisti, uarios in iis effectus producant, quorum tres praecipuos hicnotabo.

[4.016] De primo huius primae actionis effectu, quod reddat corporapellucida.

Primus est, quod pellucida reddant ea omnia corpora terrestria quaeliquida sunt, et constant particulis tertii elementi tam tenuibus, utglobuli isti circa ipsas in omnes partes ferantur. Cum enim peristorum corporum meatus hinc inde assidue moueantur, uimque habeanteorum particulas situ mutandi, facile sibi uias rectas, siue rectisaequipollentes, et proinde transferendae actioni luminis idoneas, inillis efformant. Sicque omnino experimur, nullum esse in Terraliquorem purum, et tenuibus particulis constantem, qui non sitpellucidus. Quantum enim ad argentum uiuum, crassiores sunt eiusparticulae, quam ut globulos secundi elementi ubique circa seadmittant; quantum uero ad atramentum, lac, sanguinem, et talia, nonsunt liquores puri, sed plurimis puluisculis durorum corporuminspersi. Et quantum ad corpora dura, obseruari potest ea omnia essepellucida, quae dum formabantur et adhuc liquida erant, pellucidafuerunt, quorumque partes retinent eundem situm, in quo positae sunt aglobulis materiae coelestis, dum circa ipsas nondum sibi mutuoadhaerentes mouebantur. Contra uero illa omnia esse opaca, quorumparticulae simul iunctae et connexae sunt a ui aliqua externa, motuiglobulorum coelestium ipsis immistorum /210/ non obsequente: quamuisenim multi meatus in his etiam corporibus relicti sint, per quosglobuli coelestes hinc inde assidue discurrunt, quia tamen hi meatusuariis in locis sunt interrupti et interclusi, transmittendae actioniluminis, quae nonnisi per uias rectas uel rectis aequipollentesdefertur, idonei esse non possunt.

[4.017] Quomodo corpus solidum et durum satis multos meatus haberepossit, ad radios luminis transmittendos.

Utque hic intelligatur, quomodo corpora dura satis multos meatushabere possint, ad transitum praebendum radiis luminis, ex quauisparte uenientibus, poma, uel alii quiuis globi satis magni, et quorumsuperficies sit laeuis, reticulo includantur, eoque arcte constricto,ita ut ista poma, sibi mutuo adhaerentia, unicum quasi corpuscomponant: in quamcumque partem hoc corpus conuertetur, meatus in secontinebit, per quos globuli plumbei supra ipsum iniecti, uersuscentrum terrae, ui grauitatis suae facile descendent, secundum lineasrectis aequipollentes; sicque speciem corporis pellucidi, solidi etduri exhibebit. Non enim opus est ut globuli coelestes, magis rectoset plures meatus inueniant in corporibus terrestribus, per quae radiosluminis transmittunt, quam sint ii per quos globuli plumbei inter pomaista descendunt.

[4.018] De secundo istius primae actionis effectu: quod una corpora abaliis secernat, et liquores expurget.

Secundus effectus est, quod cum particulae duorum uel plurium corporumterrestrium, praesertim liquidorum, confuse simul iunctae sunt,globuli coelestes quasdam ex ipsis unas ab aliis soleant separare,sicque in uaria corpora distinguere; quasdam autem alias accuratiuspermiscere, ipsasque ita disponere, ut unaquaeque guttula liquoris exiis conflati, caeteris omnibus eiusdem liquoris guttulis omninosimilis exsistat. Quippe, cum globuli coelestes mouentur in meatibus/211/ corporum terrestrium liquidorum, particulas tertii elementi sibiobuias assidue loco expellunt, donec eas inter aliquas alias itadisposuerint et ordinarint, ut non magis quam istae aliae ipsorummotibus obsistant, uel, cum ita disponi non possunt, donec eas areliquis segregarint. Sic uidemus ex musto faeces quasdam, non modosursum et deorsum (quod grauitati et leuitati tribui posset), sedetiam uersus uasis latera expelli, uinumque postea defaecatum, quamuisadhuc ex uariis particulis constans, esse pellucidum, et non densiusaut crassius in imo quam in summo apparere. Idemque de caeterisliquoribus puris est existimandum.

[4.019] De tertio effectu: quod liquorum guttas reddat rotundas.

Tertius effectus globulorum coelestium est, quod aquae aliorumueliquorum guttas in aÎre, alioue liquore ab iis diuerso, pendentes,reddant rotundas, ut iam in Meteoris explicui. cum enim isti globulicoelestes longe alias habeant uias in aquae gutta quam in aÎrecircumiacente, semperque quantum possunt secundum lineas rectas, uelad rectas quam-proxime accedentes, moueantur: manifestum est illos quisunt in aÎre, obiectu aqueae guttae minus impediri a motibus suis,secundum lineas a rectis quam-minimum deflectentes, continuandis, siea sit perfecte sphaerica, quam si quamcumque aliam figuramsortiatur. Si quae enim sit pars in superficie istius guttae, quaeultra figuram sphaericam promineat, maiori ui globuli coelestes peraÎrem discurrentes in illam impingent, quam in caeteras, ideoqueipsam uersus centrum guttae protrudent; ac si quae pars eius,superficiei centro uicinior sit quam reliquae, globuli coelestes, inipsa gutta contenti, maiori ui eam a /212/ centro expellent; atque itaomnes ad guttam sphaericam faciendam concurrent. Et cum anguluscontingentiae, quo solo linea circularis a recta distat, omni angulorectilineo sit minor, et in nulla linea curua praeterquam in circularisit ubique aequalis: certum est, lineam rectam nunquam posse magisaequaliter, et minus in unoquoque ex suis punctis inflecti, quam cumdegenerat in circularem.

[4.020] Explicatio secundae actionis, quae grauitas uocatur.

Vis grauitatis a tertia ista globulorum coelestium actione non multumdiffert. Ut enim illi globuli per solum suum motum, quo sinediscrimine quaquauersus feruntur, omnes cuiusque guttae particulasuersus eius centrum aequaliter premunt, sicque ipsam guttam faciuntrotundam: ita per eundem motum, totius molis terrae occursu impediti,ne secundum lineas rectas ferantur, omnes eius partes uersus mediumpropellunt: atque in hoc grauitas corporum terrestrium consistit.

[4.021] Omnes Terrae partes, si solae spectentur, non esse graues, sedleues.

Cuius natura ut perfecte intelligatur, notandum est primo, si omniaspatia circa Terram, quae ab ipsius Terrae materia non occupantur,uacua essent, hoc est, si nihil continerent nisi corpus, quod motusaliorum corporum nulla ratione impediret nec iuuaret (sic enim tantumintelligi potest uacui nomen), et interim haec terra circa suum axem,spatio uiginti quatuor horarum, proprio motu uolueretur, fore ut illaeomnes eius partes, quae sibi mutuo non essent ualde firmiteralligatae, hinc inde uersus coelum dissilirent: eodem modo, quo uiderelicet, dum turbo gyrat, si arena supra ipsum coniiciatur, eam statimab illo recedere atque in omnes partes dispergi; et ita Terra nongrauis, sed contra potius leuis esse dicenda. /213/

[4.022] In quo consistat leuitas materiae coelestis.

Cum autem nullum sit tale uacuum, nec Terra proprio motu cieatur, seda materia coelesti, eam ambiente, omnesque eius poros peruadente,deferatur, ipsa habet rationem corporis quiescentis; materia autemcoelestis, quatenus tota consentit in illum motum quo Terram defert,nullam habet uim grauitatis, nec leuitatis; sed quatenus eius partesplus habent agitationis quam in hoc impendant, ideoque semper terraeoccursu a motibus suis secundum lineas rectas persequendisimpediuntur, semper ab ea quantum possunt recedunt, et in hoc earumleuitas consistit.

[4.023] Quomodo partes omnes Terrae, ab ista materia coelesti deorsumpellantur, et ita fiant graues.

Notandum deinde, uim quam habent singulae partes materiae coelestis adrecedendum a Terra, suum effectum sortiri non posse, nisi, dum illaeascendunt, aliquas partes terrestres in quarum locum succedunt, infrase deprimant et propellant. Cum enim omnia spatia quae sunt circaTerram, uel a particulis corporum terrestrium, uel a materia coelestioccupentur; atque omnes globuli huius materiae coelestis aequalemhabeant propensionem ad se ab ea remouendos, nullam singuli habentuim, ad alios sui similes loco pellendos. Sed cum talis propensio nonsit tanta in particulis corporum terrestrium, quoties aliquas ex ipsissupra se habent, omnino in eas uim istam suam debent exercere. Atqueita grauitas cuiusque corporis terrestris non proprie efficitur abomni materia coelesti illud circumfluente, sed praecise tantum ab eaipsius parte, quae, si corpus istud descendat, in eius locum immediateascendit, ac proinde quae est illi magnitudine /214/ planeaequalis. Sit, exempli caussa, B corpus terrestre in medio aÎreexsistens, et constans pluribus particulis tertii elementi, quam molesaÎris ipsi aequalis, ac proinde pauciores uel angustiores habensporos, in quibus materia coelestis contineatur: manifestum est, si hoccorpus B uersus I descendat, molem aÎris ei aequalem in eius locumascensuram. Et quia in ista mole aÎris, plus materiae coelestisquam in eo continetur, manifestum etiam est, in ipsa esse uim ad illuddeprimendum.

[4.024] Quanta sit in quoque corpore grauitas.

Atque ut hic calculus recte ineatur, considerandum est, in meatibusistius corporis B esse etiam aliquid materiae coelestis, quaeopponitur aequali quantitati similis materiae coelestis, quae inaÎris mole continetur, eamque reddit otiosam; itemque in moleaÎris esse aliquas partes terrestres, quae opponuntur totidem aliispartibus terrestribus corporis B, nihilque in eas efficiunt. His autemutrimque detractis, quod reliquum est materiae coelestis in ista moleaÎris, agere in id quod reliquum est partium terrestrium in corporeB; atque in hoc uno eius grauitatem consistere.

[4.025] Eius quantitatem non respondere quantitati materiae cuiusquecorporis.

Utque nihil omittatur, aduertendum etiam est, per materiam coelestemnon hic intelligi solos globulos secundi elementi, sed etiam materiamprimi iis admistam, /215/ et ad ipsam quoque esse referendas illasparticulas terrestres, quae cursum eius sequutae, caeteris celeriusmouentur, quales sunt eae omnes quae aÎrem componunt. Aduerterndumpraeterea, materiam primi elementi, caeteris paribus, maiorem uimhabere ad corpora terrestria deorsum pellenda, quam globulos secundi,quia plus habet agitationis; et hos maiorem, quam particulasterrestres aÎris quas secum mouent, ob similem rationem. Unde fit,ut ex sola grauitate non facile possit aestimari, quantum in quoquecorpore materiae terrestris contineatur. Et fieri potest, ut quamuis,exempli caussa, massa auri uicies plus ponderet, quam moles aquae ipsiaequalis, non tamen quadruplo uel quintuplo plus materiae terrestriscontineat: tum, quia tantundem ab utraque subducendum est, propteraÎrem in quo ponderantur; tum etiam, quia in ipsa aqua, ut et inomnibus aliis liquidis corporibus, propter suarum particularum motum,inest leuitas, respectu corporum durorum.

[4.026] Cur corpora non grauitent in locis suis naturalibus.

Considerandum etiam, in omni motu esse circulum corporum quae simulmouentur, ut iam supra ostensum est, nullumque corpus a grauitate suadeorsum ferri, nisi eodem temporis momento aliud corpus magnitudineipsi aequale, ac minus habens grauitatis, sursum feratur. Unde fit, utin uase, quantumuis profundo et lato, inferiores aquae alteriusueliquoris guttae, a superioribus non premantur; nec etiam premantursingulae partes fundi, nisi a totidem guttis, quot ipsisperpendiculariter incumbunt. Nam, exempli /216/ caussa, in uase ABC,aquae gutta 1 non premitur ab aliis 2, 3, 4, supra ipsam existentibus,quia si haec deorsum ferrentur, deberent aliae guttae, 5, 6, 7, autsimiles, in earum locum ascendere; quae, cum sint aeque graues,illarum descensum impediunt. Hae autem guttae 1, 2, 3, 4, iunctisuiribus, premunt partem [&] fundi B; quia, si efficiant ut descendat,descendent etiam ipsae, ac in earum locum partes aÎris 8, 9, quaesunt ipsis leuiores, ascendent. Sed eandem uasis partem B non pluresguttae premunt quam haec 1, 2, 3, 4, uel aliae ipsis aequipollentes;quia eo temporis momento, quo haec pars B potest descendere, nonplures eam sequi possunt. Atque hinc innumera experimenta circacorporum grauitatem, uel potius, si sic loqui licet, grauitationem,quae male philosophantibus mira uidentur, perfacile est explicare.

[4.027] Grauitatem corpora deprimere uersus centrum Terrae.

Notandum denique, quamuis particulae materiae coelestis eodem temporemultis diuersis motibus cieantur, omnes tamen earum actiones ita simulconspirare, ac tanquam in aequipondio consistere, unasque aliisopponi, ut ex hoc solo quod terrae moles obiectu suo earum motibusaduersetur, quaquauersus aequaliter propendeant ad se ab eius uicinia,et tanquam ab eius centro, remouendas; nisi forte aliqua exteriorcaussa diuersitatem hac in re constituat. Talesque aliquot /217/caussae possunt excogitari; sed an earum effectus sit tantus, ut sensudeprehendatur, nondum mihi compertum est.

[4.028] De tertia actione, quae est lumen; quomodo particulas aÎriscommoueat.

Vis luminis, quatenus a Sole ac stellis in omnes coeli partes sediffundit, iam satis supra fuit explicata: superest tantum ut hicnotemus, eius radios a Sole delapsos, Terrae particulas diuersimodeagitare. Quippe, quamuis in se spectata, nihil aliud sit quam pressioquaedam, quae fit secundum lineas rectas, a Sole in Terram extensas:quia tamen ista pressio non aequaliter omnibus particulis tertiielementi, quae supremam terrae regionem componunt, sed nunc unis, nuncaliis, ac etiam, nunc uni eiusdem particulae extremitati, nunc alteriapplicatur: facile potest intelligi, quo pacto ex ipsa uariae motionesin particulis istis excitentur. Exempli caussa, si AB sit una exparticulis tertii elementi, supremam terrae regionem componentibus,quae incumbat alteri particulae C, atque inter ipsam et Solem aliaemultae interiaceant, ut D, E, F: hae interiacentes nunc impedient, neradii Solis G, G, premant extremitatem B, non autem ne premant A:sicque extremitas A deprimetur, atque alia B attolletur. Et quia istaeparticulae assidue situm mutant, paullo post opponentur radiis Solistendentibus uersus A, non autem aliis tendentibus uersus [&] B, sicqueextremitas A rursus attolletur, et B deprimetur. /218/ Quod idem inomnibus terrae particulis, ad quas Solis radii pertingunt, habetlocum; et ideo. omnes a Solis lumine agitantur.

[4.029] De quarta, quae est calor; quid sit, et quomodo sublato lumineperseueret.

Haec autem particularum terrestrium agitatio, siue orta sit a lumine,siue ab alia quauis caussa, calor uocatur; praesertim cum est maiorsolito et mouet sensum; caloris enim denominatio ad sensum tactusrefertur. Notandumque est unamquamque ex particulis terrestribus sicagitatam, perseuerare postea in suo motu iuxta leges naturae, donec abaliqua alia caussa sistatur; atque ideo calorem a lumine ortum, semperaliquamdiu post sublatum lumen remanere.

[4.030] Cur altius penetret, quam lumen.

Notandum praeterea particulas terrestres, a radiis Solis sic impulsas,alias sibi uicinas, ad quas isti radii non perueniunt, agitare; hasquerursus alias, et sic consequenter. Cumque semper tota Terrae medietasa Sole illustretur, tot eiusmodi particulas simul commoueri, utquamuis lumen in prima opaca superficie subsistat, calor tamen ab eogenitus usque ad intimas partes mediae Terrae regionis debeatperuenire.

[4.031] Cur corpora fere omnia rarefaciat.

Notandum denique istas particulas terrestres, cum a calore plus solitoagitantur, in tam angusto spatio uulgo non posse contineri, quam cumquiescunt uel minus mouentur; quia figuras habent irregulares, quaeminus loci occupant, cum certo aliquo modo iunctae quiescunt, quam cumassiduo motu disiunguntur. Unde fit, ut calor omnia fere corporaterrestria rarefaciat, sed una magis, alia minus, pro uario situ etfigura particularum, ex quibus constant.

[4.032] Quomodo suprema Terrae regio, in duo diuersa corpora fueritprimum diuisa.

His uariis actionibus animaduersis, si rursus consideremus /219/Terram, iam primum ad uiciniam Solis accedentem, et cuius supremaregio constat particulis tertii elementi, sibi mutuo non firmiterannexis, quibus immisti sunt globuli coelestes, aliquanto minores iis,qui reperiuntur in ea coeli parte per quam transit, uel etiam in ea adquam uenit: facile intelligemus minores istos globulos, maiusculis quieam circumplectuntur, loca sua relinquere, hosque maiusculos, in illacum impetu ruentes, in multas tertii elementi particulas impingere,praesertim in crassiores, ipsasque infra caeteras detrudere, iuuanteetiam ad hoc ui grauitatis, atque ita efficere ut istae crassioresinfra caeteras depulsae, figurasque habentes irregulares et uarias,arctius inter se nectantur quam superiores, et motus globulorumcoelestium interrumpant. Quo fit, ut suprema Terrae regio, qualis hicexhibetur uersus A, in duo corpora ualde diuersa distinguatur, qualiaexhibentur uersus B et C: quorum superius B est rarum, fluidum /220/et pellucidum, inferius autem C est aliquatenus densum, durum etopacum.

[4.033] Distinctio particularum terrestrium in tria summa genera.

Deinde ex eo quod existimemus corpus C a corpore B distinctum fuisseper hoc solum, quod eius partes a globulis coelestibus deorsumpressae, sibi inuicem adhaererent, intelligemus etiam aliud adhuccorpus, quale est D, inter ista duo debere postea generari. Etenimfigurae particularum tertii elementi, ex quibus constant corpora B etC, admodum uariae sunt, ut supra notatum est, ipsasque hic in triapraecipua genera licet distinguere. Nempe quaedam sunt in uaria quasibrachia diuisae, atque hinc inde expansae tanquam rami arborum, etalia id genus; atque hae sunt potissimum, quae a materia coelestideorsum expulsae, sibi mutuo adhaerescunt, et corpus Ccomponunt. Aliae sunt solidiores, figurasque habent, non quidem omnesglobi uel cubi, sed etiam cuiuslibet ruderis angulosi; atque hae, simaiusculae sint, infra caeteras ui grauitatis descendunt; si autemsint minusculae, manent prioribus immistae, occupantque interuallaquae ab ipsis relinquuntur. Aliae denique sunt oblongae, ac ramisdestitutae, instar bacillorum; atque hae prioribus etiam seinterserunt, cum satis magna inter ipsas interualla reperiunt, sed nonillis facile annectuntur.

[4.034] Quomodo tertium corpus inter duo priora factum sit.

Quibus animaduersis, rationi consentaneum est ut credamus, cum primumparticulae ramosae corporis C sibi mutuo coeperunt implicari,plerasque ex oblongis fuisse ipsis interiectas, easque postea, dumramosae illae, /221/ magis et magis pressae, paullatim arctiusiungebantur, supra ipsas ascendisse uersus D, atque ibi simulcongregatas fuisse, in corpus a duobus aliis B et C ualdediuersum. Eadem ratione qua uidemus in paludosis locis, terramcalcando, aquam ex ea exprimi, quae postea ipsius superficiemtegit. Nec dubium etiam, quin interim aliae plures ex corpore Bdelapsae sint, quae duorum inferiorum corporum C et D molem auxerunt.

[4.035] Particulas tantum unius generis in isto corpore contineri.

Quamuis autem initio, non solae istae particulae oblongae ramosisinteriectae fuerint, sed aliae etiam, quae tanquam rudera autfragmenta lapidum solidae erant, notandum tamen has solidiores non tamfacile supra ramosas ascendisse, quam illas oblongas; uel, si quaeascenderint, facilius postea infra ipsas rursus descendisse: oblongaeenim, caeteris paribus, plus habent superficiei pro ratione suaemolis; atque ideo a materia coelesti per meatus corporis C fluente,facilius expelluntur: /222/ et postquam ad D peruenerunt, ibitransuersim iacentes supra superficiem istius corporis C, non facilemeatibus occurrunt, per quos in ipsum regredi possint.

[4.036] Duas tantum in eo esse species istarum particularum.

Sic itaque multae oblongae particulae tertii elementi uersus Dcongregatae sunt; et quamuis initio non fuerint inter se perfecteaequales, nec similes, hoc tamen commune habuerunt, quod nec sibimutuo, nec aliis tertii elementi particulis facile possent adhaerere,quodque a materia coelesti ipsas circumfluente mouerentur; propterhanc enim proprietatem a corpore C excesserunt, atque in D sunt simulcollectae; cumque ibi materia coelestis assidue circa illas fluat,efficiatque ut uariis motibus cieantur, et unae in aliarum locatransmigrent, successu temporis fieri debuerunt laeues et teretes, etquam-proxime inter se aequales, atque ad duas tantum speciesreduci. Nempe, quae fuerunt satis tenues, ut ab illo solo impetu, quoa materia coelesti agebantur, flecti possent, circa alias paullocrassires, quae sic flecti non poterant, conuolutae, ipsas secumdetulerunt. Atque hae duae particularum species, flexilium scilicetatque inflexilium, sic iunctae facilius perseuerarunt in suo motu,quam solae flexiles, uel solae inflexiles potuissent: unde factum est,ut ambae in corpore D remanserint; atque etiam ut illae quae initiocirca alias flecti potuerunt, postea successu temporis, assiduo usu seinflectendi, magis et magis flexiles redderentur, fierentque instaranguillarum aut breuium funiculorum; aliae autem, cum nunquamflecterentur, si quam ante flexilitatem habuerint, eam paullatimamitterent, ac telorum instar rigidae manerent. /223/

[4.037] Quomodo infimum corpus C, in plura alia fuerit diuisum.

Praeterea putandum est corpus D prius distingui coepisse a duobusaliis B et C, quam haec duo perfecte formata essent, hoc est,priusquam C esset tam durum, ut non amplius possent eius particulaearctius connecti, et inferius expelli a motu materiae coelestis, acpriusquam particulae corporis B ita essent omnes ordinatae, ut istimateriae coelesti faciles et aequales uias undique circa sepraeberent: ideoque postea multas particulas tertii elementi fuisseadhuc a corpore B uersus C expulsas. Atque hae particulae, sisolidiores fuerint iis quae congregatae erant in D, infra ipsasdescendentes corpori C se adiunxerunt, ac pro diuersa ratione suarumfigurarum, uel in eius superficie manserunt, uel infra ipsampenetrarunt: sicque hoc unum corpus C in plura alia diuisum est; acetiam forte in aliqua sua regione totum fluidum euasit, iis particulisibi congregatis, quarum figurae impediebant ne sibi /224/ mutuo facileadhaererent. Sed omnia hic explicari non possunt.

[4.038] De formatione alterius quarti corporis supra tertium.

Ubi autem etiam particulae, minus solidae iis quae corpus Dcomponebant, ex B deorsum lapsae sunt, haeserunt in superficie huiuscorporis D; ac quia pleraeque ex ipsis fuerunt ramosae, paullatim sibimutuo annexae, corpus durum E, a duobus B et D, quae sunt fluida,ualde diuersum, composuerunt. Atque hoc corpus E initio admodum tenueerat, instar crustae uel corticis superficiem corporis D contegentis:sed cum tempore crassius euasit, nouis particulis ex corpore B se illiadiungentibus; nec non etiam ex D, quia, cum reliquis eiusdem corporisD plane similes non essent, motu globulorum coelestium expellebantur,ut mox dicam. Et quia istae particulae aliter disponebantur, in iispartibus terrae ubi dies erat uel aestas, quam in /225/ iis ubi eratnox uel hyems, propter diuersas actiones luminis et caloris, quod huiccorpori accedebat in una die, uel in una aestate, aliquo mododistinguebatur ab eo, quod eidem accedebat in die uel aestatesequenti; sicque ex uariis quasi crustis uel corticibus, sibi mutuosuperinductis, fuit conflatum.

[4.039] De huius quarti corporis accretione, et tertii expurgatione.

Et quidem non longo tempore opus fuit, ut Terrae suprema regio A induo corpora B et C distingueretur; nec etiam ut multae particulaeoblongae coaceruarentur uersus D; nec denique, ut prima interiorcrusta corporis E formaretur. Sed non nisi spatio plurium annorumparticulae corporis D ad duas species paullo ante descriptas reduci,atque omnes crustae corporis E formari potuerunt. Neque enim initioratio fuit, cur [&] particulae quae confluebant uersus D, non essentunae aliis paullo crassiores et longiores, nec etiam cur essent planelaeues et teretes, sed aliquid adhuc scabritiei habere potuerint,quamuis non tantum haberent, ut ideo ramosis annecterentur;potueruntque etiam secundum longitudinem planae esse uel angulosae, accrassiores in una extremitate quam in altera. cum autem sibi mutuo nonadhaererent, ideoque materia coelestis assidue circumfluens, uimhaberet ipsas mouendi, pleraeque paullatim mutuo attritu laeues etteretes euaserunt, atque inter se aequales et secundum longitudinemaequaliter crassae; propterea quod per easdem uias transibant, etaliae in aliarum loca succedebant, quae loca non poterant maioresrecipere, nec a minoribus tota impleri. Sed pleraeque etiam, cum adcommunem aliarum normam reduci non possent, paullatim /226/ motuglobulorum coelestium ex hoc corpore D eiectae sunt; et harum quidemnonnullae se corpori C adiunxerunt, sed maxima pars sursum ascendituersus E et B, materiamque augendo corpori E subministrauit.

[4.040] Quomodo hoc tertium corpus fuerit mole imminutum, et spatiumaliquod inter se et quartum reliquerit.

Quippe tempore diei et aestatis, cum Sol unam medietatem corporis D uiluminis et caloris rarefaciebat, non poterat omnis materia istiusmedietatis inter duo corpora uicina C et E contineri; neque haeccorpora uicina, quae dura erant, locis expellere, atque ideo pleraequeeius materiae particulae per poros corporis E uersus B ascendebant,quae deinde tempore noctis et hyemis, cessante ista rarefactione, obgrauitatem suam rursus descendebant. Multae autem caussae erant,propter quas particulae tertii elementi, quae sic ex corpore Degrediebantur, non poterant omnes postea in illud reuerti. Nam maioreimpetu exibant, quam redibant; quia maior est uis dilatationis acalore ortae, quam grauitatis. Et idcirco multae per angustos meatuscorporis E sibi uiam faciebant ad ascendendum, quae postea nullaminuenientes ad reuertendum, in eius superficie consistebant; ac etiamnonnullae, meatibus istis impactae, ulterius ascendere non ualentes,aliis descensuris uias occludebant. Praeterea quaecumque caeteriserant tenuiores, et a figura laeui et tereti magis distabant, sologlobulorum coelestium motu extra corpus D pellebantur, ideoque primaese offerebant ad ascendendum uersus E et B; atque horum corporumparticulis occurrendo, non raro figuras suas mutabant, et uel illisadhaerebant, uel saltem desinebant aptae esse ad reuertendum uersusD. Unde sequi debuit post multos dies et annos, ut magna pars huiuscorporis D esset absumpta, /227/ et nullae amplius in eo particulaereperirentur, nisi duarum specierum ante descriptarum; ac etiam utcorpus E esset satis densum et crassum, quia fere omnes particulaequae ex D recesserant, uel eius poris impactae densius illudeffecerant, uel occursu particularum corporis B mutatae, illisqueannexae, uersus E relapsae erant, sicque crassitiem eius auxerant; acdenique ut spatium satis amplum F, inter D et F relinqueretur; quodnon alia materia potuit impleri, quam ea ex qua conflatur corpus B;cuius scilicet particulae tenuissimae per meatus corporis E faciletransierunt in loca quae ab aliis paullo crassioribus ex D exeuntibusrelinquebantur.

[4.041] Quomodo multae fissurae in quarto sactae sint.

Ita corpus E, quamuis grauius et densius quam F, ac forte etiam quamD, aliquandiu tamen ob suam duritiem, fornicis instar, supra D et Fsuspensum mansit. Sed notandum est ipsum, cum primum formari coepit,meatus habuisse quam-plurimos, ad mensuram corporis D excauatos. Cumenim eius superficiei tunc incumberet, non poterat non praeberetransitum istis /228/ particulis quae quotidie, ui caloris motae,interdiu uersus B ascendebant, ac noctu rursus descendebant, semperquese mutuo consequentes, istos meatus implebant. cum autem postea,corpore D mole imminuto, non amplius eius particulae omnes meatuscorporis E occuparunt, aliae minores particulae, ex B uenientes, inearum loca successerunt; cumque hae istos meatus corporis E non satisimplerent, et uacuum in natura non detur, materia coelestis, qua solaomnia exigua interualla, quae circa particulas corporum terrestriumreperiuntur, impleri possunt, in illos ruens, eorum figuras immutabat,impetumque faciebat ad quosdam ita diducendos, ut hoc ipso alii uiciniangustiores redderentur. Unde facile contingebat, ut, quibusdampartibus corporis E a se mutuo disiunctis, in eo fierent fissurae,quae postea successu temporis maiores et maiores euaserunt. Eademplane ratione, qua uidemus aestate in terra multas rimas aperiri, duma Sole siccatur, eamque magis et magis hiare quo diutius siccitasperseuerat.

[4.042] Quomodo ipsum in uarias partes sit confractum.

Cum autem multae tales rimae essent in corpore E, atque ipsae semperaugerentur, tandem eius partes tam parum sibi mutuo adhaeserunt, utnon amplius in modum fornicis inter F et B posset sustineri, et ideototum confractum, in superficiem corporis C grauitate sua delapsumest. Cumque haec superficies satis lata non esset, ad omnia illiusfragmenta sibi mutuo adiacentia, et situm quem prius habuerantseruantia, recipienda, quaedam ex ipsis in latus inclinari atque unain alia recumbere debuerunt. Nempe, si ex gr in eo tractu corporis E,quem haec figura repraesentat, praecipuae /229/ fissurae ita fuerintdispositae in locis 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, ut duo fragmenta 2 3 et 6 7paullo prius quam reliqua coeperint delabi; et aliorum quatuorfragmentorum extremitates 2, 3, 5, et 6 prius quam oppositae 1, 4 etu; itemque extremitas 5 fragmenti 4 5 aliquanto prius delapsa sit,quam extremitas u fragmenti u: non dubium est, quin ipsa iam debeanteo modo esse disposita, supra superficiem corporis C, quo hic depictasunt; ita scilicet, ut fragmenta 2 3 et 6 7 proxime iungantur corporiC, alia autem quatuor in latus sint reclinata, et una in aliarecumbant, etc. /230/

[4.043] Quomodo tertium corpus supra quartum ex parte ascenderit, etex parte infra remanserit.

Nec dubium etiam, quin corpus D, quod fluidum est et minus graue quamfragmenta corporis E, occupet quidem, quantum potest, inferiores omnescauitates sub istis fragmentis relictas, nec non eorum rimas etmeatus; sed praeterea etiam, quia totum in illis contineri non potest,quin supra inferiora ex istis fragmentis, ut 2 3 et 6 7, ascendat.

[4.044] Inde in superficie Terrae ortos esse montes, campos, maria,etc.

Iamque si consideremus, hic per corpus B et F aÎrem intelligi; perC, quandam terrae crustam interiorem crassissimam, ex qua metallaoriuntur; per D, aquam; ac denique per corpus E, terram exteriorem,quae ex lapidibus, argilla, arena et limo est conflata: facile etiamper aquam, supra fragmenta 2 3 et 6 7 eminentem, maria; per aliafragmenta molliter tantum inclinata, et nullis aquis tecta, ut 8 9, etux, camporum planities; ac per alia magis erecta, ut 1 2 et 9 4 u,montes intelligemus. Et denique aduertemus, cum fragmenta ista uipropriae grauitatis hoc pacto delapsa sunt, eorum extremitates, sibimutuo fortiter allisas, in alia multa minora fragmenta dissiluisse,quae saxa in quibusdam litoribus maris, ut in 1, et multipliciamontium /231/ iuga, partim altissima ut in 4, partim remissiora ut in9 et u, ac etiam scopulos in mari, ut in 3 et 6, composuerunt.

[4.045] Quae sit aÎris natura

Atque intimae horum omnium naturae ex iam dictis erui possunt. Namprimo ex iis cognoscimus, aÎrem nihil aliud esse debere, quamcongeriem particularum tertii elementi, tam tenuium et a se mutuodisiunctarum, ut quibuslibet motibus globulorum coelestiumobsequantur; ideoque illum esse corpus ualde rarum, fluidum etpellucidum, et ex minutiis cuiuslibet figurae posse componi. Quippe,nisi eius particulae a se mutuo essent plane disiunctae, iamdudumadhaesissent corpori E; cumque disiunctae sint, unaquaeque moueturindependenter a uicinis, occupatque totam illam exiguam sphaeram, quamad motum circularem circa proprium suum centrum requirit, et ex eauicinas omnes expellit. Quamobrem nihil refert, cuiusnam sint figurae.

[4.046] Cur facile rarefiat et densetur.

AÎr autem frigore facile densatur, et rarefit calore: cum enim eiusparticulae fere omnes sint flexiles, instar mollium plumularum, ueltenuium funiculorum, quo celerius aguntur, eo latius se extendunt, etidcirco maiorem spatii sphaeram ad motum suum requirunt; atque notumest ex dictis, per calorem nihil hic aliud quam accelerationem motusin istis particulis, et per frigus eiusdem imminutionem debereintelligi.

[4.047] De uiolenta eius compressione in quibusdam machinis.

Denique aÎr, in uase aliquo uiolenter compressus, uim habetresiliendi, ac per ampliorem locum se protinus extendendi. Unde fiuntmachinae, quae ope solius aÎris, aquas sursum uersus, instarfontium; et aliae quae tela cum magno impetu, arcuum instar,iaculantur. /232/ Huiusque caussa est, quod aÎre ita compresso,unaquaeque eius particula sphaericum illud spatiolum, quod ad motumsuum requirit, sibi soli non habeat, sed aliae uicinae in ipsumingrediantur; cumque interim idem [&] calor, siue eadem agitatioistarum particularum, conseruetur a motu globulorum coelestium,assidue circa ipsas fluentium, eae suis extremitatibus se mutuouerberent et loco expellant, sicque omnes simul impetum faciant admaius spatium occupandum.

[4.048] De aquae natura: et cur facile modo in aÎrem, modo inglaciem uertatur.

Quantum ad aquam, iam ostendi cur duae tantum particularum species inea reperiantur, quarum unae sunt flexiles, aliae inflexiles; atque siab inuicem separentur, hae salem, illae aquam dulcem componunt. Etquia iam omnes proprietates, cum salis tum aquae dulcis, ex hoc unofundamento deductas, fuse in Meteoris explicui, non opus est ut plurade ipsis hic scribam. Sed tantum notari uelim, quam apte omnia interse cohaereant, et quomodo ex tali generatione aquae sequatur, etiameam esse debere proportionem, inter eius particularum crassitiem etcrassitiem particularum aÎris; itemque inter ipsas, et uim quaglobuli secundi elementi eas mouent, ut cum isti globuli paullo minussolito agunt, aquam in glaciem mutent, et particulas aÎris inaquam; cum autem agunt paullo fortius, tenuiores aquae particulas, easnempe quae sunt flexiles, in aÎrem uertant.

[4.049] De fluxu et refluxu maris.

Explicui etiam in Meteoris caussas uentorum, a quibus mare uariisirregularibus modis agitatur. Sed /233/ superest alius regularis eiusmotus, quo bis in die singulis in locis attollitur et deprimitur,interimque semper ab Oriente in Occidentem fluit. Ad cuius motuscaussam explicandam, ponamus nobis ob oculos exiguum illum coeliuorticem, qui Terram pro centro habet, quique cum illa et cum Luna inmaiori uortice circa Solem fertur. Sitque ABCD ille exiguus uortex;EFGH Terra; 1 2 3 4 superficies maris, a quo, maioris perspicuitatiscaussa, Terram ubique tegi supponimus; et 5 6 7 8 superficies aÎrismare ambientis. Iamque consideremus, si nulla in isto uortice Lunaesset, punctum T, quod est centrum Terrae, fore in puncto M, quod estuorticis centrum; sed Luna (( exsistente uersus B, /234/ hoc centrum Tesse debere inter M et D: quia, cum materia coelestis huius uorticisaliquanto celerius moueatur quam Luna uel Terra, quas secum defert,nisi punctum T aliquanto magis distaret a B quam a D, Lunae praesentiaimpediret, ne illa tam libere fluere posset inter B et T, quam inter Tet D; cumque locus Terrae in isto uortice non determinetur, nisi abaequalitate uirium materiae coelestis eam circumfluentis, euidens estipsam idcirco nonnihil accedere debere uersus D. Atque eodem modo, cumLuna erit in C, Terrae centrum esse debebit inter M et A: sicquesemper Terra nonnihil a Luna recedit. Praeterea, quoniam hoc pacto, exeo quod Luna sit uersus B, non modo spatium per quod materia coelestisfluit inter B et T, sed etiam illud per quod fluit inter T et D,redditur angustius: inde sequitur istam materiam coelestem ibicelerius fluere, atque ideo magis premere, tum superficiem aÎris in6 et 8, tum superficiem aquae in 2 et 4, quam si Luna non esset inuorticis diametro BD; cumque corpora aÎris et aquae sint fluida, etfacile pressioni isti obsequantur, ipsa minus alta esse debere supraTerrae partes F et H, quam si Luna esset extra hanc diametrum BD; ac econtra esse altiora uersus G et E, adeo ut superficies aquae 1, 3, etaÎris 5, 7, ibi protuberent.

[4.050] Cur aqua horis 6 1/5 ascendat, et horis 6 1/5 descendat.

Iam uero, quia pars Terrae quae nunc est in F, e regione puncti B, ubimare est quam-minime altum, post sex horas erit in G, e regione punctiC, ubi est altissimum, et post sex alias horas in H, e regione punctiD, atque ita consequenter; uel potius, quia Luna etiam interimnonnihil progreditur a B uersus C, utpote quae mensis spatio circulumABCD percurrit, pars Terrae /235/ quae nunc est in F, e regionecorporis Lunae, post sex horas cum 1 2 minutis, praeterpropter, eritultra punctum G, in ea diametro uorticis ABCD, quae illam eiusdemuorticis diametrum, in qua tunc Luna erit, ad angulos rectosintersecat; tuncque aqua erit ibi altissima; et post sex alias horascum duodecim minutis, erit ultra punctum H, in loco ubi aqua eritquamminime alta, etc. Unde clare intelligitur aquam maris, singulisduodecim horis cum 2 4 minutis, in uno et eodem loco fluere acrefluere debere.

[4.051] Cur aestus maris sint maiores, cum Luna plena est uel noua.

Notandum est hunc uorticem ABCD non esse accurate rotundum, sed eameius diametrum, in qua /236/ Luna uersatur cum est noua uel plena,breuiorem esse illa quae ipsam secat ad angulos rectos, ut insuperiore parte ostensum est; unde sequitur fluxus et refluxus marisdebere esse maiores, cum Luna noua est uel plena, quam in temporibusintermediis.

[4.052] Cur in aequinoctiis sint maximi.

Notandum etiam, Lunam semper esse in plano Eclipticae uicino, Terramautem motu diurno secundum planum aequatoris conuerti; quae duo planain aequinoctiis se intersecant, in solstitiis autem multum ab inuicemdistant: unde sequitur, maximos aestus maris esse debere circa initiaVeris et Autumni.

[4.053] Cur aÎr et aqua semper ab Oriente ad Occidentem fluant.

Praeterea notandum est, dum Terra fertur ab E per /237/ F uersus G,siue ab Occidente in Orientem, aquae tumorem 4 1 2, itemque aÎristumorem 8 5 6, qui nunc parti Terrae E incumbunt, paullatim ad aliaseius partes magis Occidentales migrare; ita ut post sex horasincumbant parti Terrae H, et post horas duodecim parti TerraeG. Idemque etiam de tumoribus aquae et aÎris 2 3 4 et 6 7 8 estintelligendum. Unde fit, ut aqua et aÎr ab Orientalibus Terraepartibus, in eiusdem partes Occidentales fluxu continuo ferantur.

[4.054] Cur in eadem poli altitudine, regiones quae mare habent adOrientem, sint aliis magis temperatae.

Qui fluxus, licet non admodum celer, manifeste tamen deprehenditur exeo quod magnae nauigationes sint multo tardiores et difficilioresuersus partes Orientales quam uersus Occidentales; et quod inquibusdam maris angustiis, aqua semper fluat uersus occasum; etdenique quod, caeteris paribus, eae regiones quae mare habent inOriente, ut Brasilia, non tantum Solis calorem sentiant, quam eae quaelongos terrae tractus habent ad Orientem et mare ad Occidentem, utGuinea; quoniam aÎr qui a mari uenit, frigidior est, quam qui aTerra.

[4.055] Cur nullus sit fluxus nec refluxus in lacubus et stagnis: autcur in uariis litoribus uariis horis fiat.

Notandum denique, totam quidem Terram mari non tegi, ut paullo anteassumpsimus; sed tamen, quia Oceanus per omnem eius ambitum sediffundit, idem de illo, quantum ad generalem aquarum motum, esseintelligendum, ac si totam inuolueret. Lacus autem et stagna, quorumaquae ab Oceano sunt disiunctae, nullos eiusmodi motus patiuntur: quiaeorum superficies tam latae non sunt, ut multo magis in una parte quamin alia, ob Lunae praesentiam, a materia coelesti premantur. /238/Atque propter inaequalitatem sinuum et anfractuum, quibus cingiturOceanus, eius aquarum incrementa et decrementa diuersis horis addiuersa litora perueniunt, unde innumerae eorum uarietates oriuntur.

[4.056] Quomodo eius caussae particulares, in singulis litoribus sintinuestigandae.

Quarum omnium uarietatum causae particulares deduci poterunt exdictis, si consideremus aquas Oceani, cum Luna noua est uel plena, inlocis a litoribus remotis uersus Eclipticam et Aequatorem hora sexta,tam matutina quam uespertina, esse altissimas, et ideo uersus litorafluere; hora autem duodecima, esse maxime depressas, et ideo alitoribus ad illa loca refluere: ac prout litora sunt uicina uelremota, prout aquae ad ipsa tendunt per uias magis rectas uelobliquas, latas uel angustas, profundas uel uadosas, ad ipsa citiusaut tardius, et in maiore aut minore copia deferri. Ac etiam, propteradmodum uarios et inaequales eorum anfractus, saepe contingere utaquae uersus unum littus tendentes, iis quae ab alio litore ueniuntoccurrant, utque ita earum cursus diuersimode mutetur. Ac deniqueuarios uentos, et quorum nonnulli quibusdam in locis ordinarii sunt,istas aquas diuersis modis impellere. Nihil enim puto ullibi obseruaricirca fluxum et refluxum maris, cuius caussae in his paucis noncontineantur.

[4.057] De natura Terrae interioris.

Circa terram interiorem C, notare licet eam constare particuliscuiusuis figurae, ac tam crassis, ut globuli secundi elementiordinario suo motu eas secum non abripiant, sed tantum deorsumpremendo graues reddant, ac per meatus, qui plurimi inter ipsasreperiuntur, /239/ transeundo, nonnihil commoueant. Quod etiam facitmateria primi elementi, eos ex istis meatibus, qui angustissimi sunt,replens; ac idem faciunt particulae terrestres superiorum corporum Det E, quae saepe in eos qui sunt omnium latissimi descendunt, atqueinde nonnullas ex crassis huius corporis particulis secumabducunt. Quippe credibile est, superiorem eius superficiem constarepartibus ramosis, sibi quidem mutuo ualde firmiter annexis; utpotequae, dum hoc corpus formaretur, impetum globulorum coelestium percorpora B et D discurrentium, primae sustinuerunt et fregerunt; sedinter quas nihilominus permulta sunt interualla satis lata, ut peripsa particulae aquae dulcis, et salis, nec non etiam aliae angulosaeaut ramosae, ex corpore E delapsae, transire possint.

[4.058] De natura argenti uiui.

Verum infra istam superficiem, partes corporis C minus arcte sibimutuo adhaerent; ac etiam forte in quadam ab ipsa distantia, multaesimul sunt congregatae, quae figuras habent tam teretes et tam laeues,ut, quamuis ob grauitatem suam sibi mutuo incumbant, nec, quemadmodumaquae partes, globulos secundi elementi undique circa se fluerepermittant, facile tamen agitentur, tum a minutioribus ex istisglobulis, qui nonnulla etiam spatia inter ipsas inueniunt, tumpraecipue a materia primi elementi, quae omnes angustissimos angulosibi relictos replet. Atque ideo liquorem componunt ualde ponderosum etminime pellucidum, cuiusmodi est argentum uiuum.

[4.059] De inaequalitate caloris interiorem Terram peruadentis.

Praeterea, quemadmodum uidemus eas maculas, quae quotidie circa Solemgenerantur, figuras habere admodum irregulares et uarias, itaexistimandum est /240/ mediam Terrae regionem M, quae ex materia istismaculis simili conflata est, non ubique esse aequaliter densam; etideo quibusdam in locis transitum praebere maiori copiae primielementi, quam in reliquis; atque hanc materiam primi elementi, percorpus C transeuntem, eius partes quibusdam in locis fortius quam inaliis commouere, sicuti etiam calor a Solis radiis excitatus, atque,ut supra dictum est, usque ad intima Terrae pertingens, nonuniformiter agit in hoc corpus C, quia facilius ei communicatur perfragmenta corporis E, quam per aquam D: atque altitudo montiumefficit, ut quaedam Terrae partes Soli obuersae, multo magisincalescant, quam ab illo auersae: ac denique aliter incalescuntuersus Aequatorem, aliter uersus polos, calorque iste per uicesuariatur propter uicissitudinem tum diei et noctis, tum praecipueaestatis et hyemis.

[4.060] De istius caloris actione.

Unde fit, ut omnes particulae huius terrae interioris C semperaliquantulum, et modo plus modo minus moueantur; non eae solum quaeuicinis non annexae /241/ sunt, ut particulae argenti uiui, et salis,et aquae dulcis, et aliae quaeuis in maioribus eius meatibuscontentae; sed etiam eae quae sunt omnium durissimae, ac sibi mutuoquam-firmissime adhaerent. Non quidem quod hae ab inuicem planeseparentur; sed eodem modo quo uidemus arborum ramos uentis impulsosagitari, et eorum interualla nunc maiora reddi, nunc minora, quamuisistae arbores idcirco radicibus suis non euellantur: ita putandum estcrassas et ramosas corporis C particulas ita connexas esse atqueimplexas, ut non soleant ui caloris ab inuicem plane disiungi, sedaliquantulum duntaxat concutiantur, et meatus circa se relictos modomagis modo minus aperiant. Cumque duriores sint aliis particulis, exsuperioribus corporibus D et E in meatus istos delapsis, ipsas facilemotu isto suo contundunt et comminuunt, sicque ad duo genera figurarumreducunt, quae hic sunt consideranda.

[4.061] De succis acribus et acidis, ex quibus siunt atramentum,sutorium, alumen, etc.

Nempe particulae quarum materia paullo solidior est, quales suntsalis, meatibus istis interceptae atque contusae, ex teretibus etrigidis planae ac flexiles redduntur: non aliter quam ferri candentisuirga rotunda crebris malleorum ictibus in laminam oblongam potestcomplanari. Cumque interim hae particulae, ui caloris actae, hinc indeper meatus istos serpant, duris eorum parietibus allisae atqueaffrictae, gladiolorum instar acuuntur, sicque in succos quosdamacres, acidos, erodentes uertuntur: qui succi postea cum metallicamateria concrescentes, atramentum sutorium; cum lapidea, alumen; etsic alia multa componunt. /242/

[4.062] De materia oleaginea bituminis, sulphuris, etc.

Particulae autem molliores, quales sunt pleraeque ex terra exteriori Edelapsae, nec non etiam eae aquae dulcis, ibi penitus elisae, tamtenues euadunt, ut motu materiae primi elementi discerpantur, atque inmultos minutissimos et quam-maxime flexiles ramulos diuidantur: quiramuli, terrestribus aliis particulis adhaerentes, componunt sulphur,bitumen, et alia omnia pinguia siue oleaginea, quae in fodinisreperiuntur.

[4.063] De Chymicorum principiis; et quomodo metalla in fodinasascendant.

Atque sic tria hic habemus, quae pro tribus uulgatis Chymicorumprincipiis, sale, sulphure ac Mercurio, sumi possunt: sumendo scilicetsuccum acrem pro sale, mollissimos ramulos oleagineae materiae prosulphure, ipsumque argentum uiuum pro illorum Mercurio. Crediquepotest omnia metalla ideo tantum ad nos peruenire, quod acres succi,per meatus corporis C fluentes, quasdam eius particulas ab iisdisiungant, quae deinde materia oleaginea inuolutae atque uestitae,facile ab argento uiuo calore rarefacto sursum rapiuntur, et prodiuersis suis magnitudinibus ac figuris, diuersa metallaconstituunt. Quae fortasse singula descripsissem hoc in loco, si uariaexperimenta, quae ad certam eorum cognitionem requiruntur, facerehactenus licuisset.

[4.064] De Terra exteriore, et de origine fontium.

Iam uero consideremus Terram exteriorem E, cuius fragmenta quaedam submari delitescunt, alia in campos extenduntur, alia in montesattolluntur. Et notemus inprimis, quam facile in ea possit intelligi,quo pacto fontes et flumina oriantur; et quamuis semper in marefluant, nunquam tamen ipsorum aqua deficiat, nec mare augeatur autdulcescat. Quippe, cum /243/ infra campos et montes magnae sintcauitates aquis plenae, non dubium est, quin multi quotidie uapores,hoc est, aquae particulae ui caloris ab inuicem disiunctae acceleriter motae, usque ad exteriorem camporum superficiem atque adsumma montium iuga perueniant; uidemus enim etiam plerosque istiusmodiuapores ulterius usque ad nubes attolli, ac facilius per terrae meatusascendunt, ab eius particulis suffulti, quam per aÎrem, cuiusfluidae ac mobiles particulae ipsos ita fulcire non possunt. Postquamautem isti uapores sic ascenderunt, frigore succedente torpescunt, etamissa uaporis forma rursus in aquam uertuntur; quae aqua descenderenon potest per eosdem illos meatus, per quos uapor ascendit, quia suntnimis angusti; sed aliquanto latiores uias inuenit, in interualliscrustarum siue corticum, quibus tota exterior terra conflata est; quaeuiae ipsam oblique secundum uallium et camporum decliuitatemdeducunt. Atque ubi istae subterraneae aquarum uiae in superficiemontis, uel uallis, uel campi terminantur, ibi fontes scaturiunt,quorum riui multi simul congregati flumina componunt, et perdecliuiores exterioris terrae superficiei partes in mare labuntur.

[4.065] Cur mare non augeatur ex eo, quod flumina in illud fluant.

Quamuis autem assidue multae aquae ex montibus uersus mare fluant,nunquam tamen idcirco cauitates ex quibus ascendunt, possuntexhauriri, nec mare augeri. Haec enim terra exterior non potuit modopaullo ante descripto generari, nempe ex fragmentis corporis E /244/in superficiem corporis C cadentibus, quin aqua D multos sibipatentissimos meatus sub istis fragmentis retinuerit: per quos tantasemper eius quantitas a mari uersus radices montium redit, quanta exmontibus egreditur. Atque ita, ut animalium sanguis in eorum uenis etarteriis, sic aqua in terrae uenis et in fluuiis circulariter fluit.

[4.066] Cur fontes non sint salsi, nec mare dulcescat.

Et quamuis mare sit salsum, solae tamen aquae dulcis particulae infontes ascendunt, quia nempe sunt tenues ac flexiles, particulae autemsalis, cum sint rigidae ac durae, nec facile in uapores mutari, necullo modo per obliquos terrae meatus transire possunt. Et quamuisassidue ista aqua dulcis in mare per flumina reuertatur, non ideo maredulcescit, quia semper aequalis quantitas salis in eo manet.

[4.067] Cur in quibusdam puteis aqua sit salsa.

Sed tamen non ualde mirabimur, si forte in quibusdam puteis, a mariualde remotis, multum salis reperiatur. Cum enim terra multis rimisfatiscat, fieri facile potest, ut aqua salsa non percolata usque adillos puteos perueniat: siue quia maris superficies aeque alta estatque ipsorum fundus; siue etiam quia, /245/ ubi uiae sunt satislatae, facile salis particulae a particulis aquae dulcis per corporisduri decliuitatem sursum attolluntur. Ut experiri licet in uase, cuiuslabra nonnihil sint repanda, quale est ABC: dum enim aqua salsa in eoeuaporatur, omnes eius orae salis crusta uestiri solent.

[4.068] Cur etiam ex quibusdam montibus sal effodiatur.

Atque hinc etiam potest intelligi, quo pacto in montibus nonnullis,magnae salis moles instar lapidum concreuerint. Quippe, aqua maris eoascendente, ac particulis flexilibus aquae dulcis ulteriuspergentibus, solum sal in cauitatibus, quae casu ibi fuerunt,remansit, ipsasque impleuit.

[4.069] De nitro aliisque salibus, a sale marino diuersis.

Sed et aliquando salis particulae nonnullos satis angustos terraemeatus peruadunt, atque ibi nonnihil de figura et quantitate suadeperdentes, in nitrum, uel sal ammoniacum, uel quid similemutantur. Quinetiam plurimae terrae particulae oblongae, non ramosae,ac satis rigidae, ab origine sua nitri et aliorum salium formashabuerunt. Neque enim in alio sitae sunt eae formae, quam quod illorumparticulae sint oblongae, non flexiles, nec ramosae, ac prout decaetero uariae sunt, uarias salis species componunt.

[4.070] De uaporibus, spiritibus, et exhalationibus a terra interioread exteriorem ascendentibus.

Praeter uapores ex aquis sub terra latentibus eductos, multi etiamspiritus acres, et oleagineae exhalationes, nec non uapores argentiuiui, aliorum metallorum particulas secum uehentes, ex terra interioriad exteriorem ascendunt: atque ex diuersis eorum misturis omniafossilia componuntur. Per spiritus acres /246/ intelligo particulassuccorum acrium, nec non etiam salium uolatilium, ab inuicemseiunctas, et tam celeriter se commouentes, ut uis qua in omnes partesmoueri perseuerant, praeualeat eorum grauitati. Per exhalationes autemintelligo particulas ramosas, tenuissimas, oleagineae materiae, sicetiam motas. Quippe in aquis, et aliis succis, et oleis, particulaetantum repunt; sed in uaporibus, spiritibus, et exhalationibus,uolant.

[4.071] Quomodo ex uaria eorum mistura, uaria lapidum, aliorumquefossilium genera oriantur.

Et quidem spiritus maiori ui sic uolant, et facilius angustos quosqueterrae meatus peruadunt, atque ipsis intercepti firmius haerent, etideo duriora corpora efficiunt, quam exhalationes aut uapores. Cumquepermagna inter haec tria sit diuersitas, pro diuersitate particularumex quibus constant, multa etiam ex ipsis lapidum, aliorumque fossiliumnon transparentium genera oriuntur, cum in angustis terrae meatibusinclusa haerent, ipsiusque particulis permiscentur; et multa generafossilium transparentium, atque gemmarum, cum in rimis et cauitatibusterrae primum in succos colliguntur, et deinde paulatim, maximelubricis et fluidis eorum particulis abeuntibus, reliquae sibi mutuoadhaerescunt.

[4.072] Quomodo metalla ex terra interiore ad exteriorem perueniant,et quomodo minium fiat.

Sic etiam uapores argenti uiui, terrae rimulas et maiusculos meatusperreptando, particulas aliorum metallorum sibi admistas in iisrelinquunt, et ita illam auro, argento, plumbo, aliisque impraegnant;ipsique deinde ob eximiam suam lubricitatem ulterius pergunt, autdeorsum relabuntur; aut etiam aliquando ibi haerent, cum meatus perquos regredi possent, sulphureis exhalationibus impediuntur. Atquetunc ipsae argenti uiui particulae, minutissima istarum exhalationum/247/ quasi lanugine uestitae, minium componunt. Ac denique spirituset exhalationes, nonnulla etiam metalla, ut aes, ferrum, stibium, exterra interiore ad exteriorem adducunt.

[4.073] Cur non in omnibus terrae locis metalla inueniantur.

Notandumque est, ista metalla fere tantum ascendere ex iis partibusterrae interioris, quibus fragmenta exterioris immediate coniunctasunt. Ut ex gr in hac figura, ex 5 uersus u, quia per aquas euehi nonpossunt. Unde fit, ut non passim omnibus in locis metalla reperiantur.

[4.074] Cur potissimum inueniantur in radicibus montium, uersusMeridiem et Orientem.

Notamdum etiam, haec metalla per terrae uenas uersus radices montiumsolere attolli, ut hic uersus u, ibique potissimum congregari, quiaibidem terra pluribus rimis quam in aliis locis fatiscit; et quidem iniis montium partibus, quae Soli meridiano uel Orienti obuersae sunt,magis quam in aliis congregari, quia maior ibi est calor, cuius uiattolluntur. Et ideo etiam in illis praesertim locis a fossoribusquaeri solent.

[4.075] Fodinas omnes esse in terra exteriore; nex posse unquam adinteriorem fodiendo perueniri.

Neque putandum est, ulla unquam fodiendi pertinacia, usque adinteriorem terram posse perueniri: tum quia exterior nimis est crassa,si ad hominum uires comparetur; tum praecipue propter aquasintermedias, quae eo maiore cum impetu salirent, quo profundior essetlocus in quo primum aperirentur earum uenae, fossoresque omnesobruerent.

[4.076] De sulphure, bitumine, argilla, oleo.

Exhalationum particulae tenuissimae, quales paullo ante descriptaesunt, nihil nisi purum aÎrem solae componunt, sed tenuioribusspirituum particulis facile /248/ annectuntur, illasque ex laeuibus etlubricis ramosas reddunt; ac deinde hae ramosae, succis acribus acmetallicis quibusdam particulis admistae, sulphur constituunt; etadmistae particulis terrae, multis etiam eiusmodi succis grauidae,faciunt bitumen; et cum solis particulis terrae coniunctae, faciuntargillam; et denique solae, in oleum uertuntur, cum earum motus italanguescit, ut sibi mutuo plane incumbant.

[4.077] Quomodo fiat terrae motus.

Sed cum celerius agitantur, quam ut ita in oleum uerti possint, siforte in rimas et cauitates terrae magna copia affluant, pingues ibiet crassos fumos componunt, non absimiles iis qui ex candela recensexstincta egrediuntur; ac deinde, si quae forte ignis scintilla inistis cauitatibus excitetur, illi fumi protinus accenduntur, atquesubito rarefacti, omnes carceris sui parietes magna ui concutiunt,praesertim cum multi spiritus ipsis sunt admisti: et ita oriunturterrae motus.

[4.078] Cur ex quibusdam montibus ignis erumpat.

Contingit etiam aliquando, cum hi motus fiunt, ut parte terraedisiecta et aperta, flamma per iuga montium coelum uersuserumpat. Idque ibi potius fit, quam in humilioribus locis: tum quiasub montibus plures sunt cauitates, tum etiam, quia magna illafragmenta, quibus constat terra exterior, in se inuicem reclinata,faciliorem ibi praebent exitum flammae, quam in ullis aliis locis. Etquamuis claudatur terrae hiatus, simul ac flamma hoc pacto ex eoerupit, fieri potest, ut tanta sulphuris aut bituminis copia ex montisuisceribus ad eius summitatem expulsa sit, ut ibi longo incendiosufficiat. Nouique fumi postea in iisdem cauitatibus rursus collecti,et accensi, facile per eundem hiatum /249/ erumpunt; unde fit, utmontes nonnulli crebris eiusmodi incendiis sint infames, ut AetnaSiciliae, Vesuuius Campaniae, Hecla Islandiae, etc.

[4.079] Cur plures concussiones fieri soleant in terrae motu: sicqueper aliquot horas aut dies interdum duret.

Denique, durat aliquando terrae-motus per aliquot horas, aut dies;quia non una tantum continua cauitas esse solet, in qua pingues etinflammabiles fumi colliguntur, sed plures diuersae, terra multosulphure aut bitumine satura disiunctae; cumque exhalatio in unisaccensa terram semel concussit, aliqua mora intercedit, priusquamflamma, per meatus sulphure oppletos, ad alias possit peruenire.

[4.080] De natura ignis, eiusque ab aÎre diuersitate.

Sed hic superest ut dicam, quo pacto in istis cauitatibus flammapossit accendi, simulque ut explicem ignis naturam. Particulaeterrestres, cuiuscumque sint magnitudinis aut figurae, cum singulaeseorsim primi elementi motum sequuntur, ignis formam habent; ut etiamhabent aÎris formam, cum inter globulos secundi elementiuolitantes, eorum agitationem imitantur. Sicque prima et praecipuainter aÎrem et ignem differentia est, quod multo celerius huiusquam illius par- ticulae agitentur. Iam enim supra satis ostensum est,motum materiae primi elementi multo celeriorem esse quam secundi. Sedalia etiam est permagna differentia, quod etsi crassiores tertiielementi particulae, quales sunt eae quibus constant uapores argentiuiui, possint aÎris formam induere, non tamen ad eiusconseruationem sint necessariae, ac contra ille purior sit, minusquecorruptioni obnoxius, cum solis minutissimis particulisconstat. Crassiores enim, nisi calore continuo agitentur, pondere suodeorsum labentes, sponte exuunt eius formam. Ignis autem, sinecrassiusculis corporum /250/ terrestrium particulis, quibus alatur etrenouetur, esse non potest.

[4.081] Quomodo primum excitetur.

Cum enim globuli secundi elementi occupent omnia interualla circaTerram, quae satis magna sunt ad illos capiendos, et sibi mutuo omnesita incumbant, ut uni absque aliis moueri non possint (nisi fortecirculariter circa proprium axem), quamuis materia primi elementi,omnes exiguos angulos a globulis istis relictos replens, in ipsisquam-celerrime moueatur, si tamen non habeat plus spatii, quam quod inistis angulis continetur, non potest ibi habere satis uirium adparticulas terrestres, quae omnes a se mutuo et a globulis secundielementi sustinentur, secum rapiendas, nec proinde ad ignemgenerandum. Sed ut ignis alicubi primum excitetur, debent aliqua uiexpelli globuli coelestes, ab interuallis nonnullarum particularumterrestrium, quae deinde ab inuicem disiunctae, atque in sola materiaprimi elementi natantes, celerrimo eius motu rapiantur et quaquauersusimpellantur.

[4.082] Quomodo conseruetur.

Utque ille ignis conseruetur, debent istae particulae terrestres essesatis crassae, solidae, atque ad motum aptae, ut a materia primielementi sic impulsae, uim habeant globulos coelestes, a loco illo inquo est ignis, et in quem redire parati sunt, repellendi; atque itaimpediendi ne globuli isti rursus ibi occupent interualla primoelemento relicta, sicque uires eius frangendo ignem exstinguant.

[4.083] Cur egeat alimento.

Ac praeterea particulae terrestres, in globulos istos impingentes, nonpossunt ab iis impediri, ne ulterius pergant, et egrediendo ex eo locoin quo primum elementum suas uires exercet, ignis formam amittant,/251/ abeantque in fumum. Quapropter nullus ibi ignis diu remaneret,nisi eodem tempore aliquae ex istis particulis terrestribus, inaliquod corpus aÎre crassius impingendo, alias satis solidasparticulas ab eo disiungerent, quae prioribus succedentes, et amateria primi elementi abreptae, nouum ignem continuo generarent.

[4.084] Quomodo ex silicibus excutiatur.

Sed ut haec accuratius intelligantur, consideremus primo uarios modosquibus ignis generatur, deinde omnia quae ad eius conseruationemrequiruntur, ac denique, quales sint eius effectus. Nihil usitatiusest, quam ut ex silicibus ignis excutiatur; hocque ex eo fieriexistimo, quod silices sint satis duri et rigidi, simulque satisfriabiles. Ex hoc enim quod sint duri et /252/ rigidi, si percutianturab aliquo corpore etiam duro, spatia quae multas eorum particulasinteriacent, et a globulis secundi elementi solent occupari, solitofiunt angustiora, et ideo isti globuli exsilire coacti, nihil praetersolam materiam primi elementi circa illas relinquunt; deinde ex eoquod sint friabiles, simul ac istae silicum particulae non ampliusictu premuntur, ab inuicem dissiliunt, sicque materiae primi elementi,quae sola circa ipsas reperitur, innatantes, ignem componunt. Ita, siA sit silex, inter cuius anteriores particulas globuli secundielementi conspicui sunt, B repraesentabit eundem silicem, cum abaliquo corpore duro percutitur, et eius meatus angustiores facti,nihil amplius nisi materiam primi elementi possunt continere; C ueroeundem iam percussum, cum quaedam eius particulae ab eo separatae, acsolam materiam primi elementi circa se habentes, in ignis scintillassunt conuersae.

[4.085] Quomodo ex lignis siccis.

Si lignum, quantumuis siccum, hoc pacto percutiatur, non idcircoscintillas ita emittet, quia cum non adeo durum sit, prima eius parsquae corpori percutienti occurrit, flectitur uersus secundam, eamqueattingit, priusquam haec secunda flecti incipiat uersustertiam. Sicque globuli secundi elementi non eodem tempore ex multiseorum interuallis, sed successiue nunc ex uno, nunc ex aliodiscedunt. Atqui si hoc lignum aliquandiu et satis ualide fricetur,inaequalis eius particularum agitatio et uibratio, quae oritur ex istafrictione, potest ex pluribus earum interuallis globulos secundielementi excutere, simulque ipsas ab inuicem disiungere, atque ita inignem mutare. /253/

[4.086] Quomodo ex collectione radiorum Solis.

Accenditur etiam ignis ope speculi concaui, uel uitri conuexi, multosSolis radios uersus eundem aliquem locum dirigentis. Quamuis enimistorum radiorum actio globulos secundi elementi pro subiecto suohabeat, multo tamen concitatior est ordinario eorum motu, et cumprocedat a materia primi elementi, ex qua Sol est conflatus, satishabet celeritatis ad ignem excitandum, radiique tam multi simulcolligi possunt, ut satis etiam habeant uirium, ad particulas corporumterrestrium eadem ista celeritate agitandas.

[4.087] Quomodo a solo motu ualde uiolento.

Quippe nihil refert, a qua caussa particulae terrestres celerrimemoueri primum incipiant. Sed quamuis antea fuerint sine motu, sitantum innatent materiae primi elementi, ex hoc solo protinuscelerrimam agitationem acquirunt: eadem ratione qua nauis, nullisfunibus alligata, in aqua torrente esse non potest, quin simul cumipsa feratur. Et quamuis eae terrestres particulae nondum primoelemento sic innatent, si tantum a qualibet alia causa satis celeriteragitentur, hoc ipso se mutuo, et globulos secundi elementi circa sepositos, ita excutient, ut statim ei innatare incipiant; et porro abillo in motu suo conseruabuntur. Quamobrem omnis motus ualdeconcitatus sufficit ad ignem excitandum. Et talis in fulmine acturbinibus solet reperiri, cum scilicet nubes excelsa, in aliamhumiliorem ruens, aÎrem interceptum explodit, ut in Meteorisexplicui.

[4.088] Quomodo a diuersorum corporum mistura.

Quanquam sane uix unquam iste solus motus ibi est ignis caussa; namfere semper aÎri admiscentur exhalationes, quarum talis est natura,ut facile uel in flammam, uel saltem in corpus lucidumuertantur. Atque /254/ hinc ignes fatui circa Terram, et fulgetrae innubibus, et stellae traiicientes et cadentes in alto aÎreexcitantur. Quippe iam dictum est exhalationes constare particulistenuissimis, et in multos quasi ramulos diuisis, quibus inuolutae suntaliae paullo crassiores, ex succis acribus aut salibus uolatilibuseductae. Notandumque est hos ramulos solere esse tam minutos etconfertos, ut nihil per illorum interstitia, praeter materiam primielementi transire possit; inter particulas autem istis ramulisuestitas, esse quidem alia maiora interualla, quae globulis secundielementi solent impleri, tuncque exhalatio non ignescit; sed interdumetiam accidere, ut occupentur a particulis alterius exhalationis autspiritus, quae inde secundum elementum expellentes, primo duntaxatlocum relinquunt, eiusque motu protinus abreptae flammam componunt.

[4.089] In fulmine, in stellis traiicientibus.

Et quidem in fulmine, uel fulgetris, caussa quae plures exhalationessimul compingit, manifesta est, propter unius nubis in aliamlapsum. In aÎre autem tranquillo, una exhalatione frigore densataet quiescente, facile alia, ex loco calidiore adueniens, autparticulis ad motum aptioribus constans, aut etiam aliquo leni uentoimpulsa, in eius poros impetum facit, atque ex iis secundum elementumexpellit; cumque particulae prioris exhalationis nondum tam arctesimul iunctae sunt, quin hoc aliarum impetu disiungi possint, hoc ipsoin flammam erumpunt: qua ratione stellas traiicientes accendi puto.

[4.090] In iis quae lucent et non urunt: ut in stellis cadentibus.

Cum autem exhalationis particulae in corpus tam crassum et uiscidumcoaluerunt, ut non ita disiungantur, /255/ lucem duntaxat aliquamemittunt, similem illi quae in lignis putridis, in piscibus saleconditis, in guttis aquae marinae, et similibus solet apparere. Ex hocenim solo, quod globuli secundi elementi a materia primi pellantur,fit lumen, ut ex supra dictis satis patet. Cumque plurium particularumterrestrium simul iunctarum interualla tam angusta sunt, ut soli primoelemento locum dent, etsi forte hoc primum elementum non satis habeatuirium ad ipsas disiungendas, facile tamen habet satis ad globulossecundi elementi circumiacentes, actione illa quam pro lumine sumendamesse diximus, impellendos. Et tales puto esse stellas cadentes; saepeenim earum materia humi delapsa, uiscida et tenax esse deprehenditur:quanquam sane non sit certum, fuisse illam ipsam uiscidam materiam,quae habuit lucem: potuit enim esse aliqua tenuis flamma ei adhaerens.

[4.091] In guttis aquae marinae, in lignis putridis, et similibus.

At in guttis aquae marinae, cuius naturam supra explicuimus, facileest uidere quo pacto lux excitetur: nempe, dum illae earum particulaequae sunt flexiles, sibi mutuo manent implexae, aliae quae suntrigidae ac laeues, ui tempestatis, alteriusue cuiuslibet motus, exgutta excutiuntur, et spiculorum instar uibratae, facile ex eiusuicinia globulos secundi elementi expellunt, sicque lucemproducunt. In lignis autem putridis, et piscibus qui siccariincipiunt, et talibus, non aliunde lucem oriri puto, quam quod in iisdum sic lucent, /256/ multi sint meatus tam angusti, ut solum primumelementum admittant.

[4.092] [&] In iis quae incalescunt et non lucent: ut in soenoincluso.

Quod uero alicuius spiritus aut liquoris particulae, meatus corporisduri, uel etiam liquidi, subeundo, ignem aliquando possint excitare,ostendunt foenum madidum alicubi conclusum, calx aqua aspersa,fermentationes omnes, liquoresque non pauci Chymicis noti, qui duminter se permiscentur, incalescunt, ac etiam aliquandoinflammantur. Non enim alia ratio est cur foenum recens, si recondaturantequam sit siccum, paullatim incalescat, flammamque sponteconcipiat, quam quod multi spiritus uel succi, per herbarum uiridiumporos ab earum radicibus uersus summitates fluere assueti, atque ibiuias ad mensuram suam accommodatas habentes, maneant aliquandiu inherbis excisis; quae, si interim angusto loco includantur, particulaeistorum succorum ex unis herbis in alias migrantes, multos meatus inipsis iam siccari incipientibus inueniunt, paullo angustiores quam utillos simul cum globulis secundi elementi subire possint; ideoque perillos fluentes, sola materia primi elementi circumdantur, a quacelerrime impulsae, ignis agitationem acquirunt. Ita, exempli causa,si spatium quod est inter duo corpora B et C, repraesentet unum exmeatibus alicuius herbae uirentis, ac funiculi 1, 2, 3, exiguisorbiculis circumdati, sumantur pro particulis succorum siue spirituum,a globulis secundi elementi per eiusmodi meatus uehi solitis; spatiumautem inter corpora D et E sit alius meatus angustior herbae /257/siccescentis, quem subeuntes eaedem particulae 1, 2, 3, non ampliussecundum elementum, sed primum duntaxat circa se habere possint:perspicuum est ipsas inter B et C motum moderatum secundi elementi,sed inter D et E motum celerrimum primi, sequi debere. Nec refert,quod perexigua tantum quantitas istius primi elementi circa ipsasreperiatur. Satis enim est, quod ipsi totae innatent: quemadmodumuidemus nauem secundo flumine delabentem, non minus facile ipsiuscursum sequi, ubi tam angustum est ut eius ripas utrimque fereattingat, quam ubi est latissimum. Sic autem celeriter motae, multoplus habent uirium ad particulas corporum circumiacentiumconcutiendas, quam ipsum primum elementum: ut nauis etiam in pontemaliumue obicem impingens, fortius illum quatit [&] quam aqua fluminisa quo defertur. Et idcirco in duriores foeni particulas irruendo,facile ipsas separant ab inuicem, praesertim cum plures simul adiuersis partibus in eandem ruunt; cumque satis multas hoc pactodisiungunt secumque abducunt, sit ignis; cum autem concutiuntduntaxat, nondumque habent uim multas simul ab inuicem disiungendi,lente tantum foenum calefaciunt et corrumpunt.

[4.093] In calce aqua aspersa, et reliquis.

Eadem ratione credere licet, cum lapis excoquitur in calcem, multoseius meatus, solis antea globulis secundi elementi peruios, adeolaxari, ut aquae particulas, sed primo tantum elemento cinctas,admittant. Atque, ut hic omnia simul complectar, quoties aliquodcorpus durum admistione liquoris alicuius incalescit, existimo id exeo fieri, quod multi eius meatus sint talis mensurae, ut istiusliquoris particulas, sola materia /258/ primi elementi cinctas,admittant. Nec disparem rationem esse puto, cum unus liquor alteriliquori affunditur: semper enim alteruter constat particulis ramosis,aliquo modo implexis et nexis, atque ita corporis duri uicem subit: utde ipsis exhalationibus paullo ante intellectum est.

[4.094] Quomodo in cauitatibus terrae ignis accendatur.

His autem omnibus modis, non tantum in terrae superficie, sed etiam ineius cauitatibus, ignis potest accendi. Nam ibi spiritus acrescrassarum exhalationum meatus ita possunt peruadere, ut in iis flammamaccendant; et saxorum uel silicum fragmenta, secreto aquarum lapsualiisue causis exesa, ex cauitatum fornicibus in substratum solumdecidendo, tum aÎrem interceptum magna ui possunt explodere, tumetiam silicum collisione ignem excitare; atque ubi semel unum corpusflammam concepit, facile ipsam etiam aliis uicinis corporibus, ad eamrecipiendam aptis, communicat. Flammae enim particulae, istorumcorporum particulis occurrentes, ipsas mouent et secum abducunt. Sedhoc non tam spectat ad ignis generationem, quam ad eiusconseruationem; de qua deinceps est agendum.

[4.095] Quomodo candela ardeat.

Consideremus, exempli causa, candelam accensam AB, putemusque in omnispatio CDE, per quod eius flamma se extendit, multas quidem uolitareparticulas cerae, uel cuiuslibet alterius materiae oleagineae, ex quahaec candela conflata est, multosque etiam globulos /259/ secundielementi, sed tam hos quam illos materiae primi elementi sic innatare,ut eius motu rapiantur; et quamuis se mutuo saepe tangant etimpellant, non tamen omni ex parte suffulciant, quemadmodum solentaliis in locis, ubi nullus est ignis.

[4.096] Quomodo ignis in ea conseruetur.

Materia autem primi elementi, quae magna copia in hac flammareperitur, semper conatur egredi ex loco in quo est, quia celerrimemouetur; et quidem egredi sursum uersus, hoc est, se remoueat a centroTerrae, quia, ut supra dictum est, ipsis globulis coelestibus,aÎris meatus occupantibus, est leuior; et tum hi globuli, tum omnesparticulae terrestres aÎris circumiacentis, descendere conantur ineius locum, ideoque protinus flammam suffocarent, si solo primoelemento constaret. Sed particulae terrestres, ab ellychnio FG assidueegredientes, statim atque primo elemento immersae sunt, eius cursumsequuntur, et occurrentes iis aÎris particulis, quae paratae erantad descendendum in locum flammae, ipsas repellunt, sicque ignemconseruant.

[4.097] Cur eius flamma fit acuminata, et fumus ex ea egrediatur.

Cum autem hae sursum uersus praecipue tendant, hinc fit, ut flammasoleat esse acuminata. Et quia multo celerius aguntur quam istaeparticulae aÎris quas sic repellunt, non possunt ab iis impediri,quominus ulterius /260/ pergant uersus H, ubi paullatim agitationemsuam deponunt, sicque uertuntur in fumum.

[4.098] Quomodo aÎr et alia corpora flammam alant.

Qui fumus nullum in toto aÎre locum reperiret, quia nullibi uacuumest, nisi, prout egreditur ex flamma, tantundem aÎris uersus ipsamcirculari motu regrederetur. Nempe, dum fumus ascendit ad H, pellitinde aÎrem uersus I et K, qui aÎr, lambendo summitatem candelaeB ac radices ellychnii F, ad flammam accedit, eique alendaeinseruit. Sed ad hoc non sufficeret, propter partium suarumtenuitatem, nisi multas cerae particulas, calore ignis agitatas, perellychnium secum adduceret. Atque ita flamma debet assidue renouari utconseruetur, et non magis eadem manet, quam flumen ad quod nouaesemper aquae accedunt.

[4.099] De motu aÎris uersus ignem.

Motum autem circularem aÎris et fumi licet experiri, quoties magnusignis in cubiculo aliquo excitatur. Si enim cubiculum ita sit clausum,ut praeter tubum camini per quem fumus exit, unum tantum aliquodforamen sit apertum, sentietur continuo magnus uentus, per hoc foramenad focum tendens, in locum fumi abeuntis.

[4.100] De iis quae ignem exstinguunt.

Atque ex his patet, ad ignis conseruationem duo requiri: primum, ut ineo sint particulae terrestres, quae, a primo elemento impulsae, uimhabeant impediendi, ne ab aÎre aliisue liquoribus supra ipsumpositis suffocetur. Loquor tantum de liquoribus supra ignem /261/positis: quia, cum sola sua grauitate uersus illum ferantur, nullumpericulum est, ne ab iis qui infra ipsum sunt, possit extingui. Sicflamma candelae inuersae obruitur a liquore qui alias eam conseruat;et contra, ignes alii fieri possunt, in quibus sint particulaeterrestres tam solidae, tam multae, ac tanto cum impetu uibratae, utipsam aquam affusam repellant, et ab ea exstingui non possint.

[4.101] Quid requiratur, ut aliquod corpus alendo igni aptum sit.

Alterum quod ad ignis conseruationem requiritur, est, ut adhaereatalicui corpori, ex quo noua materia possit ad illum accedere, in locumfumi abeuntis: ideoque istud corpus debet in se habere multasparticulas satis tenues, pro ratione ignis conseruandi; easque interse, uel etiam aliis crassioribus, ita iunctas, ut impulsu particularumillius ignis, cum ab inuicem, tum etiam a uicinis secundi elementiglobulis seiungi possint, sicque in ignem conuerti.

[4.102] Cur flamma ex spiritu [&] uini linteum non urat.

Dico particulas istius corporis esse debere satis tenues, pro rationeignis conseruandi; nam, exempli causa, si uini spiritus linteoaspersus flammam conceperit, depascet quidem haec flamma tenuissimatotum istum uini spiritum, sed linteum, quod alius ignis facilecombureret, non attinget: quoniam eius particulae non sunt satistenues, ut ab ea moueri possint.

[4.103] Cur spiritus uini facillime ardeat.

Et quidem spiritus uini facillime alit flammam, quia non constat, nisiparticulis ualde tenuibus, et quia in iis ramuli quidam sunt, tambreues quidem et flexiles, ut sibi mutuo non adhaereant: tunc enimspiritus in oleum uerteretur; sed tales ut multa perexigua spatiacirca se relinquant, quae non a globulis /262/ secundi elementi, sed asola materia primi possint occupari.

[4.104] Cur aqua difficillime.

Contra autem aqua uidetur igni ualde aduersa, quia particulis constatnon modo crassiusculis, sed etiam laeuibus et glabris: quo fit, utnihil obstet, quominus globuli secundi elementi undique illas cingantet sequantur; atque insuper flexilibus, quo fit, ut facile subeatmeatus corporum quae uruntur, et ex iis ignis particulas arcendo,impediat ne aliae ignescant.

[4.105] Cur uis magnorum ignium ab aqua aut salibus iniectis augeatur.

Sed tamen nonnulla corpora talia sunt, ut aquae particulae eorummeatibus immissae ignem iuuent; quia inde cum impetu resilientes,ipsae ignescunt. ideo fabri carbones fossiles aqua aspergunt. Et aquaeparua copia, ingentibus flammis iniecta, ipsas auget. Quod etiam saliapotentius praestant: cum enim eorum particulae rigidae sint etoblongae, spiculorum instar in flamma uibrantur, et in alia corporaimpingentes magnam uim habent ad ipsorum minutias concutiendas: undefit, ut metallis liquefaciendis soleant adiungi.

[4.106] Qualia sint corpora quae facile uruntur.

Illa autem quae alendo igni communiter adhibentur, ut ligna etsimilia, constant uariis particulis, quarum quaedam sunt tenuissimae,aliae paullo crassiores, et gradatim aliae crassiores, et pleraequesunt ramosae, magnique meatus ipsas interiacent: quo fit ut ignisparticulae, meatus istos ingressae, primo quidem tenuissimas, acdeinde etiam mediocres, et earum ope crassiores celerrime commoueant;sicque globulos coelestes, primo ex angustioribus interuallis, acdeinde etiam ex reliquis excutiant; ipsasque omnes (solis crassissimisexceptis, ex quibus cineres fiunt) secum abripiant. /263/

[4.107] Cur quaedam inflammentur, alia non.

Et cum eiusmodi particulae, quae ex corpore, quod uritur, simulegrediuntur, sunt tam multae ut uim habeant globulos coelestes exaliquo aÎris uicini spatio expellendi, spatium illud flammaimplent. Si uero sint pauciores, fit ignis sine flamma, qui uelpaulatim per fomitis sui meatus serpit, cum materiam quam possitdepascere, ibi nanciscitur: ut in istis funibus siue ellychniis quorumusus est in bello ad tormentorum puluerem incendendum.

[4.108] Cur ignis aliquandiu in prunis se conseruet.

Vel certe, si nullam talem materiam circa se habet, non conseruatur,nisi quatenus inclusus poris corporis cui inhaeret, tempore aliquoeget ad omnes eius particulas ita dissoluendas, ut se ab iis possitliberare. Hocque uidere est in carbonibus accensis, qui cineribustecti, per multas horas ignem retinent, propter hoc solum, quod illeignis insit quibusdam particulis tenuibus et ramosis, quae aliiscrassioribus implicatae, quamuis celerrime agitentur, non tamen nisiunae post alias egredi possunt; ac forte priusquam ita egrediantur,longo motu deteri, et singulae in plures alias diuidi debent.

[4.109] De pulueretormentario ex sulphure, nitro et carbone confecto;ac primo de sulphure.

Nihil uero celerius ignem concipit, nec minus diu illum conseruat,quam puluis tormentarius, ex sulphure, nitro, et carboneconfectus. Quippe uel solum sulphur quam-maxime inflammabile est, quiaconstat particulis succorum acrium, quae tam tenuibus et spissismateriae oleagineae ramulis sunt inuolutae, ut permulti meatus interistos ramulos soli primo elemento pateant. Unde fit, ut etiam ad usummedicinae sulphur calidissimum censeatur.

[4.110] De nitro.

Nitrum autem constat particulis oblongis et rigidis, /264/ sed in hoca sale communi diuersis, quod in una extremitate sint crassiores, quamin alia: ut uel ex eo patet, quod aqua solutum, non ut sal commune,figura quadrata in eius superficie concrescat, sed uasis fundo etlateribus adhaereat.

[4.111] De sulphuris et nitri coniunctione.

Et quantum ad magnitudinem particularum, putandum est talem esse interillas proportionem, ut eae succorum acrium, quae sunt in sulphure, aprimo elemento commotae, facillime globulos secundi ex interuallisramulorum materiae oleagineae excutiant, simulque nitri particulas,quae ipsis sunt crassiores, exagitent.

[4.112] De motu particularum nitri.

Atque hae nitri particulae, qua parte sunt crassiores, grauitate suadeorsum tendunt, earumque ideo praecipuus motus est in parte acutiore,quae sursum erecta, ut in B, agitur in gyrum, primo exiguum, ut in C;sed qui (nisi quid impediat) statim fit maior, ut in D; cum interimsulphuris particulae, celerrime uersus omnes partes latae, ad aliasnitri particulas breuissimo tempore perueniunt.

[4.113] Cur flamma huius pulueris ualde dilatetur, et praecipue agatuersus superiora.

Et quoniam harum nitri particularum singulae multum spatii exigunt, adcirculos sui motus describendos, hinc sit, ut huius pulueris flammaplurimum dilatetur; et quia circulos istos describunt ea cuspide, quaesursum uersus erecta est, hinc tota eius uis tendit ad superiora; etcum ualde siccus et subtilis est, innoxie in manu potest accendi.

[4.114] De carbone.

Sulphuri autem et nitro carbo admiscetur, atque ex hac mistura, humorealiquo aspersa, granula siue pilulae fiunt, quae deindeexsiccantur. Quippe in carbone /265/ multi sunt meatus: tum quiaplurimi antea fuerunt in corporibus, quorum ustione factus est, tumetiam quia, cum corpora ista urebantur, multum fumi ex iiseuolauit. Et duo particularum genera duntaxat in eo reperiuntur: unumest crassiuscularum, quae, cum solae sunt, cineres componunt; aliudtenuiorum, quae facile quidem ignescunt, quia iam ante ignis uifuerunt commotae, sed longis et multiplicibus ramis implexae, non sinealiqua ui disiungi possunt: ut patet ex eo, quod aliis in fumumpraecedente ustione abeuntibus, ipsae ultimae remanserunt.

[4.115] De granis huius pulueris, et in quo praecipua ipsius uisconsistat.

Itaque facile sulphur et nitrum latos carbonis meatus ingrediuntur, etramosis eius particulis inuoluuntur atque constringuntur; praesertimcum humore aliquo madefacta, et in grana, uel exiguas pilulas,compacta, postea siccantur. Huiusque rei usus est, ad efficiendum utnitri particulae, non tantum unae post alias, sed multae simul uno eteodem temporis momento incendantur. Etenim cum primum ignis aliundeadmotus grani alicuius superficiem tangit, non statim illud inflammatet dissoluit, sed tempore quodam illi opus est, ut ab ista granisuperficie ad interiores eius partes perueniat; ibique sulphure priusincenso, paullatim etiam nitri particulas exagitet, ut tandem ipsaeuiribus assumtis, et maius spatium ad gyros suos describendosexigentes, carbonis uincula discerpant, totumque granumconfringant. Et quamuis hoc tempus sit admodum breue, si ad horas autdies referatur, notandum tamen esse satis longum, si comparetur cumsumma illa celeritate, qua granum ita dissiliens flammam suam pertotum aÎrem uicinum spargit. /266/ Nam cum, exempli causa, inbellico tormento, pauca quaedam pulueris grana, ellychnii, alteriusuefomitis igne contacta, prima omnium accenduntur, flamma ex iiserumpens, in minimo temporis momento, per omnia granorumcircumiacentium interualla dispergitur; ac deinde, quamuis non tamsubito ad interiores ipsorum partes possit penetrare, quia tamen eodemtempore multa attingit, efficit ut multa simul incendantur etdilatentur, sicque magna ui tormentum explodant. Ita carbonisresistentia ualde auget celeritatem, qua nitri particulae in flammamerumpunt; et granorum distinctio necessaria est, ut satis magnos circase habeant meatus, per quos flamma pulueris primum accensi ad multaspulueris residui partes libere accedat.

[4.116] De lucernis diutissime ardentibus.

Post illum ignem, qui omnium minime durabilis est, consideremus andari possit aliquis alius, qui e contra sine ullo alimento diutissimeperseueret: ut narratur de lucernis quibusdam, quae aliquando inhypogaeis, ubi mortuorum corpora seruabantur, post multos annosinuentae sunt accensae. Nempe in loco subterraneo et arctissimeclauso, ubi nullis uel minimis uentis aÎr unquam commouebatur,potuit fortasse contingere, ut multae ramosae fuliginis particulaecirca flammam lucernae colligerentur, quae sibi mutuo incumbentesmanerent immotae, atque ita exiguum quasi fornicem componentes,sufficerent ad impediendum, ne aÎr circumiacens istam flammamobrueret ac /267/ suffocaret; nec non etiam ad eiusdem flammae uim sicfrangendam et obtundendam, ut nullas amplius olei uel ellychniiparticulas, si quae adhuc residuae erant, possent inflammare. Quofiebat, ut materia primi elementi, sola ibi remanens, et tanquam inexigua quadam stella celerrime semper gyrans, undique a se repelleretglobulos secundi, quibus solis, inter particulas circumpositaefuliginis, transitus adhuc patebat, sicque lumen per totum conditoriumdiffunderet: exiguum quidem et subobscurum, sed quod externi aÎrismotu, cum locus aperiretur, facile uires posset resumere, ac fuliginediscussa lucernam ardentem exhibere.

[4.117] De reliquis ignis effectibus.

Nunc ueniamus ad eos ignis effectus, qui nondum ex modis quibus orituret conseruatur, potuerunt agnosci. Quippe iam ex dictis patet, quomodoluceat, quomodo calefaciat, quomodo corpora omnia, quibus alitur, inmultas particulas dissoluat; nec non etiam, quomodo ex istiscorporibus primo loco maxime tenues et lubricae, deinde aliae nonquidem forte prioribus crassiores, sed magis ramosae atque implexaeparticulae egrediantur, eae scilicet quae, caminorum parietibusadhaerentes, fuliginem componunt; solaeque omnium crassissimae incineres remaneant. Sed superest ut breuiter ostendamus, quo pactoeiusdem ignis ui, quaedam ex corporibus quibus non alitur, liquescuntet bulliunt, alia siccantur et durescunt, alia exhalantur, alia incalcem, alia in uitrum conuertuntur.

[4.118] [&] Quaenam corpora illi admota liquescant et bulliant.

Corpora omnia dura, conflata ex particulis, quae non multo difficiliusunae quam aliae a uicinis suis separantur, et aliqua ignis ui possuntdisiungi, dum istam uim patiuntur, liquescunt. Nihil enim aliud estliquidum /268/ esse, quam constare particulis a se mutuo disiunctis,et quae in aliquo sint motu. Cumque tantus est istarum particularummotus, ut quaedam ex ipsis in aÎrem uel ignem uertantur, sicquesolito plus spatii ad motum suum exigentes, alias expellant, corporaista liquida efferuescunt et bulliunt.

[4.119] Quaenam siccentur et durescant.

Corpora autem quibus insunt multae particulae tenues, flexiles,lubricae, aliis crassioribus aut ramosis intertextae, sed non ualdefirmiter annexae, igni admota illas exhalant, hocque ipsosiccantur. Nihil enim aliud est siccum esse, quam carere fluidis illisparticulis, quae, cum simul sunt congregatae, aquam aliumue liquoremcomponunt. Atque hae fluidae particulae, durorum corporum meatibusinclusae, illos dilatant, aliasque ipsorum particulas motu suoconcutiunt: quod eorum duritiem tollit, uel saltem imminuit; sed iisexhalatis, aliae quae remanent, arctius iungi et firmius necti solent,sicque corpora durescunt.

[4.120] De aquis ardentibus, insipidis, acidis.

Et quidem particulae, quae sic exhalantur, in uaria generadistinguuntur. Nam primo, ut eas omittam quae sunt adeo mobiles ettenues, ut solae nullum corpus praeter aÎrem conflare possint, postipsas omnium tenuissimae, quaeque facillime exhalantur, sunt illaequae Chymicorum uasis undique accurate clausis exceptae, ac simulcollectae, componunt aquas ardentes, siue spiritus, quales ex uino,tritico, aliisque multis corporibus elici solent. Sequuntur deindeaquae dulces siue insipidae, quales sunt eae quae ex plantis aliisuecorporibus destillantur. Tertio loco sunt aquae erodentes et acidae,siue succi acres; qui ex salibus non sine magna ignis uieducuntur. /269/

[4.121] De sublimatis et oleis.

Quaedam etiam particulae crassiores, quales sunt eae argenti uiui, etsalium, quae, uasorum summitati adhaerentes, in corpora duraconcrescunt, satis magna ui opus habent, ut in sublimeattollantur. Sed olea omnium difficillime ex duris et sicciscorporibus exhalantur; idque non tam ignis ui, quam arte quadamperfici debet. Cum enim eorum particulae tenues sint et ramosae, magnauis eas frangeret atque discerperet, priusquam ex istorum corporummeatibus educi possent. Sed iis affunditur aqua copiosa, cuiusparticulae laeues et lubricae, meatus istos peruadentes, paullatimillas integras eliciunt ac secum abripiunt.

[4.122] Quod mutato ignis gradu mutetur eius effectus.

Atque in his omnibus ignis gradus est obseruandus: eo enim uariato,semper aliquo modo effectus uariatur. Ita multa corpora, lento primumigni, ac deinde gradatim fortiori, admota, siccantur, et uariasparticulas exhalant: quales non emitterent, sed potius totaliquescerent, si ab initio ualidis ignibus torquerentur.

[4.123] De clace.

Modus etiam ignem applicandi, uariat eius effectum. Sic quaedam, sitota simul incalescant, liquefiunt; sed si ualida flamma ipsorumsuperficiem lambat, illam in calcem conuertit. Quippe corpora omniadura, quae sola ignis actione in puluerem minutissimum reducuntur,fractis scilicet uel expulsis tenuioribus quibusdam eorum particulis,quae reliquas simul iungebant, uulgo apud Chymicos dicuntur in calcemuerti. Nec alia inter cineres et calcem differentia est, quam quodcineres sint reliquiae eorum corporum, quorum magna pars igne consumtaest, calx uero sit eorum, quae fere tota post absolutam ustionemmanent. /270/

[4.124] De uitro, quomodo fiat.

Ultimus ignis effectus, est calcis et cinerum in uitrumconuersio. Postquam enim ex corporibus, quae uruntur, tenuiores omnesparticulae euulsae ac reiectae sunt, caeterae, quae pro calce uelcineribus manent, tam solidae sunt et crassae, ut ignis ui sursumattolli non possint; figurasque habent ut plurimum irregulares etangulosas: unde sit, ut unae aliis incumbentes, sibi mutuo nonadhaereant, nec etiam, nisi forte in minutissimis quibusdam punctis,se contingant. Cum autem postea ualidus et diuturnus ignis pergit inillas uim suam exercere, hoc est, cum tenuiores particulae tertiielementi, una cum globulis secundi a materia primi abreptae, celerrimecirca ipsas in omnes partes moueri pergunt, paullatim earum anguliatteruntur, et superficies laeuigantur, et forte etiam nonnullae exipsis inflectuntur, sicque unae super alias repentes et fluentes, nonpunctis duntaxat, sed exiguis quibusdam superficiebus se contingunt,et hoc pacto simul connexae uitrum componunt.

[4.125] Quomodo eius particulae simul iungantur.

Quippe notandum est, cum duo corpora, quorum superficies aliquamlatitudinem habent, sibi mutuo secundum lineam rectam occurrunt, ipsanon posse tam prope ad inuicem accedere, quin spatium aliquodintercedat, quod a globulis secundi elementi occupetur; cum autem unumsupra aliud oblique ducitur uel repit, ea multo arctius iungiposse. Nam, exempli causa, si corpora B et C sibi inuicem occurrantsecundum lineam AD, globuli coelestes, eorum superficiebus /271/intercepti, contactum immediatum impediunt. Si autem corpus G hincinde moueatur supra corpus H, secundum lineam rectam EF, nihilimpediet quominus immediate ipsum tangat: saltem si utriusquesuperficies sint laeues et planae; si autem sint rudes et inaequales,paullatim hoc ipso motu laeuigantur et explanantur. Itaque putandumest, calcis et cinerum particulas ab inuicem disiunctas, hic exhiberiper corpora B et C; particulas autem uitri simul iunctas, per corporaG et H. Atque ex hac sola diuersitate, quam perspicuum est in illas,per uehementem et diuturnam ignis actionem, debere induci, omnes uitriproprietates acquirunt.

[4.126] Cur sit liquidum cum candet, omnesque figuras facile induat.

Vitrum enim, cum adhuc candet, liquidum est, quia eius particulaefacile mouentur illa ignis ui, qua iam ante fuerunt laeuigatae atqueinflexae. Cum uero incipit refrigerari, quaslibet figuras potestinduere. Hocque omnibus corporibus igne liquefactis est commune; dumenim adhuc liquida sunt, ipsorum particulae non aegre se accommodantad quaslibet figuras, et cum postea frigore concrescunt, easdemretinent, quas ultimo induerunt. Potest etiam in fila capilloruminstar tenuia extendi, quia eius particulae, iam concrescereincipientes, facilius unae supra alias fluunt quam ab inuicemdisiungantur. /272/

[4.127] Cur, cum frigidum est, sit ualde durum.

Cum deinde uitrum plane refriguit, est ualde durum, sed simul etiamualde fragile, atque eo fragilius quo citius refriguit. Nempe duritieicaussa est, quod constet tantum particulis satis crassis etinflexilibus, quae non ramulorum intextu, sed immediato contactu sibiinuicem adhaerent. Alia enim pleraque corpora ideo mollia sunt, quodeorum particulae sint flexiles, uel certe desinant in ramulos quosdamflexiles, qui sibi mutuo annexi eas iungunt. Nulla autem duorumcorporum firmior adhaesio esse potest, quam ea quae oritur ex ipsorumimmediato contactu; cum scilicet ita se inuicem tangunt, ut neutrumsit in motu ad se ab alio seiungendum; quod accidit uitri particulis,statim atque ab igne remotae sunt: quia earum crassities, etcontiguitas, et figurae inaequalitas impediunt, ne possint ab aÎrecircumiacente in eo motu, quo ab inuicem disiungebantur, conseruari.

[4.128] Cur ualde fragile.

At nihilominus uitrum est ualde fragile, quia superficies secundumquas eius particulae se inuicem tangunt, sunt admodum exiguae acpaucae. Multaque alia corpora molliora difficilius franguntur, quiaeorum partes ita sunt intertextae, ut separari non possint, quinipsarum multi ramuli rumpantur et euellantur.

[4.129] Cur eius fragilitas minuatur, si lente refrigeretur.

Est etiam fragilius cum celeriter, quam cum lente, refriguit; eiusenim meatus sunt satis laxi dum candet, quia tunc multa materia primielementi, simul cum globulis secundi, ac etiam forte cum nonnullis extenuioribus tertii particulis, per illos transit. Cum autemrefrigeratur sponte, redduntur angustiores; quia soli globuli secundielementi, per ipsos transeuntes, minus spatii requirunt; atque sirefrigeratio nimis celeriter /273/ fiat, uitrum prius est durum, quameius meatus ita potuerint arctari: quo fit, ut globuli isti semperpostea impetum faciant ad eius particulas ab inuicem disiungendas;cumque hae particulae solo contactu suo iunctae sint, non potest unatantillum ab alia separari, quin statim aliae plures, ei uicinaesecundum eam superficiem in qua ista separatio fieri coepit, etiamseparentur, atque ita uitrum plane frangatur. Quam ob caussam, quiuitrea uasa conficiunt, ea gradatim ex fornacibus remouent, ut lenterefrigerentur. Atque si uitrum frigidum igni apponatur, ita ut in unaparte multo magis quam in aliis uicinis calefiat, hoc ipso in illaparte frangetur: quia non possunt eius meatus calore dilatari,meatibus uicinarum partium immutatis, quin illa ab istisdisiungatur. Sed si uitrum lento primum igni, ac deinde gradatimuehementiori admoueatur, et secundum omnes partes aequaliterincalescat, non frangetur: quia omnes eius meatus aequaliter et eodemtempore laxabuntur.

[4.130] Cur sit pellucidum.

Praeterea uitrum est pellucidum, quia, dum generatur, liquidum est, etmateria ignis, undique circa eius particulas fluens, innumeros ibimeatus sibi excauat, per quos postea globuli secundi elementi liberetranseuntes, actionem luminis in omnes partes secundum lineas rectastransferre possunt. Neque enim ad hoc necesse est, ut sint accuraterecti, sed tantum ut nullibi sint interrupti: adeo ut si, exemplicausa, fingamus uitrum constare particulis accurate sphaericis etaequalibus, sed tam crassis, ut globuli secundi elementi transirepossint per spatium illud triangulare, quod /274/ inter tres se mutuotangentes manere debet, uitrum illud erit plane pellucidum, quamuissit multo solidius omni eo, quod nunc habetur.

[4.131] Quomodo fiat coloratum.

Cum autem materiae ex qua fit uitrum, metalla uel alia corporapermiscentur, quorum particulae magis igni resistunt, et non tamfacile laeuigantur, quam aliae quae ipsum componunt: hoc ipso fitminus pellucidum, et uarios induit colores, prout istae durioresparticulae meatus eius magis, aut minus, et uariis modis,intercludunt.

[4.132] Cur sit rigidum instar arcus; et generaliter, cur rigida, cuminflexa sunt, sponte redeant ad priorem figuram.

Denique uitrum est rigidum: ita scilicet, ut nonnihil quidem a uiexterna flecti possit absque fractura, sed postea cum impetu resiliat,arcus instar, et redeat ad priorem figuram: ut euidenter apparet, cumin fila ualde tenuia ductum est. Atque proprietas hoc pactoresiliendi, generaliter habet locum in omnibus corporibus duris,quorum particulae immediato contactu, non ramulorum intextu, suntconiunctae. Cum enim innumeros habeant meatus, per quos aliqua sempermateria mouetur, quia nullibi uacuum est, et quorum figurae aptae suntad liberum isti materiae transitum praebendum, quia eius ope anteaformati fuerunt, talia corpora nullo modo flecti possunt, quin istorummeatuum figura nonnihil uarietur: quo fit, ut particulae materiae, perillos transire assuetae, uias ibi solito minus commodas inuenientes,impetum faciant in eorum parietes, ad priorem figuram ipsisreddendam. Nempe si, exempli causa, in arcu laxo, meatus, per quostransire solent globuli secundi elementi, sint circulares, putandumest eosdem, in arcu intenso siue inflexo, esse /275/ ellipticos, etglobulos, per ipsos transire laborantes, impingere in eorum parietessecundum minores diametros istarum ellipsium, sicque uim habere illisfiguram circularem restituendi. Et quamuis ista uis in singulisglobulis secundi elementi exigua sit, quia tamen assidue quamplurimiper eiusdem arcus quamplurimos poros meare conantur, illorum omniumuires simul iunctae, atque in hoc conspirantes, ut arcum reducant,satis magnae esse possunt. Arcus autem diu intentus, praesertim si sitex ligno aliaue materia non admodum dura, uim resiliendi paullatimamittit: quia eius meatum figurae, longo attritu particularum materiaeper ipsos transeuntis, sensim ad earum mensuram magis et magisaptantur.

[4.133] De magnete. Repetitio eorum ex ante dictis, quae ad eiusexplicationem requiruntur.

Hactenus naturas aÎris, aquae, terrae, et ignis, quae huius globi,quem incolimus, elementa uulgo censentur, simulque praecipuas eorumuires et qualitates explicare conatus sum; sequitur nunc, ut etiamagam de magnete. Cum enim eius uis per totum hunc Terrae globum sitdiffusa, non dubium est, quin ad generalem eius considerationempertineat. Iam itaque reuocemus nobis in memoriam, particulas illasstriatas primi elementi, quae supra in tertiae partis articulo 87, etsequentibus, satis accurate descriptae sunt. Atque id omne, quod ibiab articulo 105 ad 109 de sidere I dictum est, de Terra hicintelligentes, putemus esse multos meatus in media eius regione, axiparallelos, /276/ per quos particulae striatae, ab uno polo uenientes,libere ad alium pergant, eosque ad illarum mensuram ita esseexcauatos, ut ii qui recipiunt particulas striatas a polo Australiuenientes, nullo modo possint recipere [&] alias quae ueniunt a poloBoreali; nec contra, qui recipiunt Boreales, Australes admittant: quiascilicet in modum cochlearum intortae sunt, unae in unam partem, aliaein oppositam. Ac praeterea etiam easdem particulas per unam tantumpartem istorum meatuum ingredi posse, non autem regredi per aduersam,propter tenuissimas quasdam ramulorum extremitates in spiris istorummeatuum inflexas uersus eam partem, secundum quam progredi solent, etita in aduersam partem assurgentes, ut ipsarum regressumimpediant. Unde fit, ut postquam istae particulae striatae per totammediam Terram, secundum lineas rectas, uel rectis aequipollentes, eiusaxi parallelas, ab uno hemisphaerio ad aliud transiuerunt, ipsae peraetherem circumfusum reuertantur ad illud idem hemisphaerium, per quodprius Terram ingressae sunt, atque ita rursus illam permeantes,quendam ibi quasi uorticem componant.

[4.134] Nullos in aÎre nec in aqua esse meatus recipiendisparticulis striatis idoneos.

Et quoniam ex illo aethere, per quem particulas [&] striatas ab unopolo ad alium reuerti dixeramus, quatuor diuersa corpora genita esseposse ostendimus: nempe Terrae crustam interiorem siue metallicam,aquam, terram exteriorem, et aÎrem; notauimusque, articulo 113tertiae partis, nulla, nisi in crassioribus /277/ istius aetherisparticulis, meatuum ad mensuram particularum striatarum efformatorumuestigia manere potuisse: aduertendum est hoc in loco, istas omnescrassiores particulas ad interiorem Terrae crustam initio confluxisse,nullasque in aqua nec in aÎre esse posse: tum quia nullae ibiparticulae satis crassae; tum etiam quia, cum ista corpora fluidasint, ipsorum particulae assidue situm mutant, et proinde, si qui olimin iis fuissent tales meatus, cum certum et determinatum situmrequirant, iamdudum ista mutatione corrupti essent.

[4.135] Nullos etiam esse in ullis corporibus terrae exteriorispraeterquam in ferro.

Ac praeterea, cum supra dictum sit, Terrae crustam interiorem constarepartim ramosis particulis sibi mutuo annexis, partim aliis quae perramosarum interualla hinc inde mouentur, isti etiam meatus in hismobilioribus esse non possunt, propter rationem mox allatam, sed inramosis duntaxat. Et quantum ad terram exteriorem, nulli quidem etiamin ea tales meatus initio fuerunt, quoniam inter aquam et aÎremformata est: sed cum postea uaria metalla ex terra interiore ad hancexteriorem ascenderint, quamuis ea omnia, quae ex mobilioribus etsolidioribus illius particulis conflata sunt, eiusmodi meatus haberenon debeant, certe illud quod ex ramosis et crassis, sed non adeosolidis particulis constat, non potest iis esse destitutum. Et ualderationi consentaneum est, ut credamus ferrum tale esse.

[4.136] Cur tales meatus sint in ferro.

Nullum enim aliud metallum tam difficulter malleo flectitur, uel igneliquescit, nec ullum etiam adeo durum sine alterius corporis misturareddi potest: quae tria indicio sunt, eius ramenta magis ramosa siueangulosa /278/ esse, quam caeterorum, et ideo sibi inuicem firmiusannecti. Nec obstat quod nonnullae eius glebae satis facile prima uiceigni liquescant; tunc enim earum ramenta, nondum sibi mutuo annexa,sed una ab aliis disiuncta sunt, et ideo caloris ui facileagitantur. Praeterea, quamuis ferrum sit aliis metallis durius etminus fusile, est tamen etiam unum ex minime ponderosis, et facilerubigine corrumpitur, aut aquis fortibus eroditur: quae omnia indiciosunt, eius particulas non esse aliorum metallorum particulissolidiores, ut sunt crassiores, sed multos in iis meatus contineri.

[4.137] Qua ratione etiam sint in singulis eius ramentis.

Nolo tamen hic affirmare, in singulis ferri ramentis esse integraforamina, in modum cochlearum intorta, per quae transeant particulaestriatae; ut etiam nolo negare, quin talia multa in ipsis reperiantur:sed hic sufficiet, si putemus istiusmodi foraminum medietates insingulorum ramentorum superficiebus ita esse insculptas, ut, cum istaesuperficies apte iunguntur, foramina integra componant. Et facilecredi potest, crassiores illas ramosas et foraminosas interioristerrae particulas, ex quibus fit ferrum, ui spirituum siue succorumacrium, illam permeantium, ita fuisse diuisas, ut dimidiata istasoramina, in superficiebus ramentorum quae ab ipsis separabantur,remanerent; atque haec ramenta postea per uenas terrae exterioris, tumab istis spiritibus, tum etiam ab exhalationibus et uaporibusprotrusa, paullatim in fodinas ascendisse.

[4.138] Quomodo isti meatus apti reddantur, ad particulas striatas abutrauis parte uenientes, admittendas.

Notandumque est ipsa sic ascendendo, non semper in easdem partesconuerti posse, quia sunt angulosa, et diuersas inaequalitates interrae uenis offendunt; atque cum particulae striatae, quae a terrainteriore /279/ cum impetu uenientes, per totam exteriorem sibi uiasquaerunt, istorum ramentorum meatus ita sitos inueniunt, ut, ad motumsuum secundum lineas rectas continuandum, per illa eorum orificia, perquae prius egredi consueuerant, ingredi conentur, ipsas ibi occurrereperexiguis istis ramulorum extremitatibus, quas inter meatuum spiraseminere, ac regressuris particulis striatis assurgere, supra dictumest; hasque ramulorum extremitates initio quidem illis resistere, sedab ipsis saepe saepius impulsas, successu temporis omnes in contrariampartem flecti, aut etiam nonnullas frangi; cumque postea isti meatus,ramentorum quibus insunt situ mutato, alia sua orificia particulisstriatis obuertunt, has rursus occurrere extremitatibus ramulorum inmeatibus assurgentium, ipsasque paullatim in aliam partem inflectere,et quo saepius atque diutius hoc iteratur, eo ramulorum istorum inutramque partem inflexionem faciliorem euadere.

[4.139] Quae sit natura magnetis.

Et quidem ea ramenta, quae saepe hoc pacto per exterioris terrae uenasascendendo, modo in unam, modo in aliam partem conuersa fuere, siuesola simul collecta sint, siue aliorum corporum meatibus impacta,glebam ferri componunt. Ea uero quae uel semper eundem situmretinuerunt, uel certe, si ut ad fodinas peruenirent, illum aliquotiesmutare coacta fuerint, saltem ibi postea, lapidis alteriusue corporismeatibus firmiter impacta, per multos annos immota remanserunt,saciunt magnetem. Atque ita uix ulla est ferri gleba, quae non aliquomodo ad magnetis naturam accedat, et nullus omnino est magnes, in quonon aliquid ferri /280/ contineatur; etsi forte aliquando istud ferrumaliquibus aliis corporibus tam arcte adhaereat, ut facilius ignecorrumpi, quam ab iis educi possit.

[4.140] Quomodo fusione fiat chalybs, et quoduis ferrum.

Cum autem ferri glebae igni admotae liquefiunt, ut in ferrum autchalybem uertantur, earum ramenta ui caloris agitata, et abheterogeneis corporibus disiuncta, hinc inde se contorquent, donecapplicent se una aliis, secundum eas superficies, in quibus dimidiatosmeatus, recipiendis particulis striatis idoneos, insculptos essepaullo ante dictum est; ac etiam donec istorum meatuum medietates tamapte congruant, ut integros meatus efforment. Quod ubi accidit, statimparticulae striatae, quae non minus in igne quam in aliis corporibusreperiuntur, per illos liberius quam per alia loca fluentes, impediuntne exiguae superficies, ex quarum apto situ et coniunctione exsurgunt,tam facile quam prius situm mutent; et ipsarum contiguitas, uel saltemuis grauitatis, quae ramenta omnia deorsum premit, impedit ne faciledisiungantur. Cumque interim ramenta ipsa propter agitationem ignispergant moueri, multa simul in eundem motum conspirant, et totusliquor ex iis conflatus in uarias quasi guttulas aut grumulosdistinguitur: ita scilicet, ut omnia illa ramenta quae simul mouentur,unam quasi guttam conficiant, quae gutta suam superficiem motu suostatim laeuigat et perpolit. Occursu enim aliarum guttarum, quidquidest rude atque angulosum in ramentis, ex quibus constat, ab eiussuperficie ad partes interiores detruditur, atque ita omnes cuiusqueguttulae partes quam-arctissime simul iunguntur. /281/

[4.141] Cur chalybs sit ualde durus, rigidus, et fragilis.

Et totus liquor, hoc pacto in guttulas siue grumulos distinctus, siceleriter frigescat, concrescit in chalybem admodum durum, rigidum etfragilem, fere ut uitrum. Quippe durus est, quia constat ramentis sibimutuo arctissime coniunctis; et rigidus, hoc est, talis ut, siflectatur, sponte redeat ad priorem figuram, quia flexione ista eiusramentorum exiguae superficies non disiunguntur, sed soli meatusfiguras mutant, ut supra de uitro dictum est; denique est fragilis,quia guttulae, siue grumuli, quibus constat, sibi mutuo non adhaerent,nisi per superficierum suarum contactum; atque hic contactus non nisiin paucissimis et perexiguis locis immediatus esse potest.

[4.142] Quae sit differentia inter chalybem, et aliud ferrum.

Non autem omnes glebae aeque aptae sunt, ut in chalybem uertantur; acetiam illae eaedem, ex quibus optimus et durissimus chalybs fierisolet, uile tantum ferrum dant, cum igne non conuenientifunduntur. Nam, si glebae ramenta sint adeo angulosa et confragosa, utsibi mutuo prius adhaereant, quam superficies suas apte possint adinuicem applicare, atque in guttulas distingui; uel si ignis non sitsatis fortis ad liquorem ita in guttulas distinguendum, et ramentaipsas componentia simul constringenda; uel contra, si sit tam fortis,ut istorum ramentorum aptum situm disturbet: non chalybs, sed ferrumminus durum et magis flexile habetur.

[4.143] Quomodo chalybs temperetur.

Ac etiam chalybs iam factus, si rursus igni admoueatur, etsi nonfacile liquescat, quia eius grumuli nimis crassi sunt et solidi ut abigne integri moueantur, et ramenta quibus unusquisque grumulusconstat, /282/ nimis arcte compacta, ut locis suis plane extrudipossint: mollitur tamen, quia omnes eius particulae caloreconcutiuntur; et postea si lente refrigeretur, non resumit prioremduritiem, nec rigorem, nec fragilitatem, sed fit flexile instar ferriuilioris. Dum enim hoc pacto refrigeratur, ramenta angulosa etconfragosa, quae ex grumulorum superficiebus ad interiores eorumpartes ui caloris protrusa erant, foras se exserunt, et una aliisimplicata, tanquam uncis quibusdam perexiguis, unos grumulos aliisannectunt: quo fit, ut ramenta ista non amplius tam arcte in grumulissuis compacta sint, atque ut grumuli non amplius immediato contactu,sed tanquam hamis uel uncis quibusdam alligati, sibi mutuo adhaereant;et ideo chalybs non admodum durus, nec rigidus, nec fragilis, sedmollis et flexilis euadat. In quo non differt a ferro communi, nisiquod chalybi iterum candefacto, et deinde celeriter refrigerato, priordurities et rigiditas reddatur, non autem ferro, saltem tanta. Cuiusratio est, quod ramenta in chalybe non tam longe absint a situ admaximam diuritiem conuenienti, quin facile illum ignis ui resumant, etin celerrima refrigeratione retineant: cum autem in ferro talem situmnunquam habuerint, nunquam etiam illum resumunt. Et quidem, ut itachalybs aut ferrum candens celerrime refrigeretur, in aquam aliosueliquores frigidos mergi solet; ac contra in oleum uel alia pinguia, utlentius frigescat. Et quia, quo durior et rigidior, eo etiam fragilioreuadit, ut gladii, serrae, limae, aliaue instrumenta ex eo fiant, nonsemper in frigidissimis liquoribus exstingui debet, sed in temperatis,prout in /283/ unoquoque ex istis instrumentis magis minusuefragilitas est uitanda quam durities optanda; et ideo dum certisliquoribus ita mergitur, non immerito dicitur temperari.

[4.144] Quae sit differentia inter meatus magnetis, chalybis, etferri.

Quantum autem ad meatus recipiendis particulis striatis idoneos, satisquidem patet ex dictis, permultos tam in chalybe quam in ferro essedebere; ac etiam eos esse in chalybe magis integros et perfectos,ramulorumque extremitates in ipsorum spiris eminentes, cum semel inunam partem flexae sunt, non tam facile in contrariam posse inflecti,quanquam etiam in hoc facilius, quam in magnete flectantur; ac deniqueomnes istos meatus, non in chalybe aut alio ferro, ut in magnete,orificia sua recipiendis particulis striatis ab Austro uenientibusidonea, in unam partem, et idonea recipiendis aliis a Boreauenientibus, in contrariam conuertere; sed eorum situm uarium atqueincertum esse debere, propterea quod ignis agitatione turbatur. Et inbreuissima illa mora, qua haec ignis agitatio frigore sistitur, tottantum ex istis meatibus uersus Austrum et Boream conuerti possunt,quot particulae striatae, a polis Terrae uenientes, sibi tunc temporisper illos uiam quaerunt. Et quia istae particulae striatae omnibusferri meatibus multitudine non respondent, omne quidem ferrum aliquamuim magneticam accepit ab eo situ, quem habuit respectu partiumterrae, cum ultimo candefactum refriguit, uel etiam ab eo in quo diuimmotum stetit, si diu in eodem situ steterit immotum; sed promultitudine meatuum quos in se continet, potest habere adhucmaiorem. /284/

[4.145] Enumeratio proprietatum uirtutis magneticae.

Quae omnia ex principiis Naturae supra expositis ita sequuntur, utquamuis non respicerem ad illas magneticas proprietates, quas hicexplicandas suscepi, ea tamen non aliter se habere iudicarem. Deincepsautem uidebimus, horum ope tam apte et perspicue omnium istarumproprietatum dari rationem, ut hoc etiam uideatur sufficere, adpersuadendum ea uera esse, quamuis ex Naturae principiis sequinesciremus. Et quidem magneticae proprietates, quae ab ipsarumadmiratoribus notari solent, ad haec capita possunt referri.

1. Quod in magnete duo sint poli, quorum unus ubique locorum uersusTerrae polum Borealem, alius uersus Australem se conuertit.

2. Quod isti magnetis poli, pro diuersis Terrae locis quibusinsistunt, diuersimode uersus eius centrum se inclinent.

3. Quod si duo magnetes sint sphaerici, unus uersus alium eodem modose conuertat, ac quilibet ex ipsis uersus Terram.

4. Quod postquam sunt ita conuersi, ad inuicem accedant.

5. Quod si in contrario situ detineantur, se mutuo refugiant.

6. Quod si magnes diuidatur plano, lineae per suos polos ductaeparallelo, partes segmentorum, quae prius iunctae erant, se mutuoetiam refugiant. /285/

7. Quod si diuidatur plano, lineam per polos ductam ad angulos rectossecante, duo puncta prius contigua fiant poli diuersae uirtutis, unusin uno, alius in alio segmento.

8. Quod, quamuis in uno magnete sint tantum duo poli, unus Australis,alius Borealis, in unoquoque tamen ex ipsius fragmentis duo etiamsimiles poli reperiantur; adeo ut eius uis, quatenus ratione polorumdiuersa uidetur, eadem sit in quauis parte ac in toto.

9. Quod ferrum a magnete istam uim recipiat, cum tantum ei admouetur.

10. Quod pro uariis modis quibus ei admouetur, eam diuersimoderecipiat.

11. Quod ferrum oblongum, quomodocumque magneti admotum, illam sempersecundum suam longitudinem recipiat.

12. Quod magnes de ui sua nihil amittat, quamuis eam ferro communicet.

13. Quod ipsa breuissimo quidem tempore ferro communicetur, sedtemporis diuturnitate magis et magis in eo confirmetur.

14. Quod chalybs durissimus eam maiorem recipiat, et receptamconstantius seruet, quam uilius ferrum.

15. Quod maior ei communicetur a perfectiore magnete, quam a minusperfecto.

16. Quod ipsa etiam Terra sit magnes, et nonnihil de sua ui ferrocommunicet. /286/

17. Quod haec uis in Terra, maximo magnete, minus fortis appareat,quam in plerisque aliis minoribus.

18. Quod acus a magnete tactae suas extremitates eodem modo uersusTerram conuertant, ac magnes suos polos.

19. Quod eas non accurate uersus Terrae polos conuertant, sed uarieuariis in locis ab iis declinent.

20. Quod ista declinatio cum tempore mutari possit.

21. Quod nulla sit, ut quidam aiunt, uel forte quod non eadem nectanta sit, in magnete supra unum ex suis polis perpendicularitererecto, quam in eo cuius poli aequaliter a Terra distant.

22. Quod magnes trahat ferrum.

23. Quod magnes armatus multo plus ferri sustineat, quam nudus.

24. Quod eius poli, quamuis contrarii, se inuicem iuuent ad idemferrum sustinendum.

25. Quod rotulae ferreae, magneti appensae, gyratio in utramuis partema ui magnetica non impediatur.

26. Quod uis unius magnetis uarie possit augeri uel minui, uariamagnetis alterius aut ferri ad ipsum applicatione.

27. Quod magnes, quantumuis fortis, ferrum a se distans, ab alteriusdebilioris magnetis contactu retrahere non possit.

28. Quod contra magnes debilis, aut exiguum ferrum, /287/ saepe aliudferrum sibi contiguum separet a magnete fortiore.

29. Quod polus magnetis, quem dicimus Australem, plus ferri sustineatin his Borealibus regionibus, quam ille quem dicimus Borealem.

30. Quod limatura ferri circa unum, aut plures magnetes, certisquibusdam modis se disponat.

31. Quod lamina ferrea, polo magnetis adiuncta, eius uim trahendi uelconuertendi ferri deflectat.

32. Quod eandem nullius alterius corporis interpositio impediat.

33. Quod magnes ad Terram aliosue uicinos magnetes aliter conuersusmanens, quam sponte se conuerteret, si nihil eius motui obstaret,successu temporis suam uim amittat.

34. Quod denique ista uis etiam rubigine, humiditate et situ minuatur,atque igne tollatur; non autem ulla alia nobis cognita ratione.

[4.146] Quomodo particulae striatae per Terrae meatus fluant.

Ad quarum proprietatum caussas intelligendas, proponamus nobis oboculos Terram AB, cuius A est polus Australis, et B Borealis;notemusque, particulas striatas, ab Australi coeli parte E uenientes,alio plane modo intortas esse, quam uenientes a Boreali F: quo fit, utunae aliarum meatus ingredi plane non possint. Notemus etiam,Australes quidem recta pergere ab A uersus B per mediam Terram, acdeinde per aÎrem ei circumfusum reuerti a B uersus A; eodemque/288/ tempore Boreales transire a B ad A per mediam Terram, et reuertiab A ad B per aÎrem circumfusum: quia meatus, per quos ab una partead aliam uenerant, sunt tales, ut per ipsos regredi non possint.

[4.147] Quod difficilius transeant per aÎrem, aquam, et terramexteriorem, quam per interiorem.

Interim uero, quot nouae semper accedunt a partibus coeli E et F, totper alias partes coeli G et H abscedunt, uel in itinere dissipantur,et figuras suas amittunt; non quidem transeundo per mediam Terraeregionem: quia ibi meatus habent ad mensuram suam excauatos, per quossine ullo offendiculo celerrime fluunt; sed redeundo per aÎrem,aquam et alia corpora terrae exterioris, /289/ in quibus nulloseiusmodi meatus habentes, multo difficilius mouentur, particulisquesecundi et tertii elementi assidue occurrunt, quas cum loco expellerelaborant, interdum ab ipsis comminuuntur.

[4.148] Quod facilius transeant per magnetem, quam per alia corporahuius terrae exterioris.

Iam uero, si forte istae particulae striatae magnetem ibi offendant,cum in eo inueniant meatus ad suam figuram conformatos, eodemque mododispositos ac meatus terrae interioris, ut paullo ante diximus, nondubium est, quin multo facilius per illum transeant, quam per aÎremuel alia corpora terrae exterioris: saltem cum iste magnes ita situsest, ut habeat suorum meatuum orificia conuersa uersus eas Terraepartes, a quibus ueniunt eae particulae striatae, quae per illa libereingredi possunt.

[4.149] Qui sint poli magnetis.

Et quemadmodum in Terra, sic in magnete, punctum medium eius partis,in qua sunt orificia meatuum, per quae ingrediuntur particulaestriatae uenientes ab Australi coeli parte, dicemus polum Australem;punctum autem medium alterius partis, per quam hae particulae striataeegrediuntur, et aliae uenientes a Septentrione ingrediuntur, dicemuspolum, Borealem. Nec moramur, quod uulgo alii polum, quem uocamusAustralem, uocent Borealem; neque enim ea de re uulgus, cui soli iuscompetit nomina rebus male conuenientia frequenti usu approbandi,loqui solet.

[4.150] Cur isti poli se conuertantuersus polos Terrae.

Cum autem hi poli magnetis non respiciunt eas Terrae partes, a quibusueniunt eae particulae striatae, quibus liberum transitum praeberepossunt, tunc istae particulae striatae oblique in magnetis meatusirruentes, illum impellunt ea ui quam habent, ad perseuerandum /290/in suo motu secundum lineas rectas, donec ipsum ad naturalem situmreduxerint: sicque quoties a nulla externa ui retinetur, efficiunt, uteius polus Australis uersus polum Terrae Borealem conuertatur, etBorealis uersus Australem: quoniam eae quae a Terrae polo Boreali peraÎrem ad Austrum tendunt, uenere prius ab Australi coeli parte permediam Terram, et uenere a Boreali quae ad Boream reuertuntur.

[4.151] Cur etiam certa ratione uersus eius centrum se reclinent.

Efficiunt etiam ut magnes, pro diuersis terrae locis quibus insistit,unum ex polis suis altero magis aut /291/ minus uersus illaminclinet. Nempe in AEquatore quidem a, polus Australis magnetis L,uersus B Borealem Terrae; et b, Borealis eiusdem magnetis, uersusAustralem Terrae dirigitur; ac neuter altero magis deprimitur, quiaparticulae striatae cum aequali ui ab utraque parte ad illosaccedunt. Sed in polo Terrae Boreali polus a magnetis N omninodeprimitur, et b ad perpendiculum erigitur. In locis autemintermediis, magnes M polum suum b magis aut minus erigit, et polum amagis aut minus deprimit, prout magis aut minus uicinus est poloTerrae B. Quorum caussa est, quod Australes particulae striatae,magnetem N ingressurae, ab interioribus Terrae partibus per polum Bsecundum lineas rectas surgant; Boreales uero, ab hemisphaerio TerraeDAC, circumquaque per aÎrem uersus eundem magnetem N uenientes, nonmagis oblique progredi debeant, ut ad eius superiorem partem, quam utad inferiorem accedant: Australes uero ingressurae magnetem M, a totoTerrae tractu qui est inter B et M ascendentes, uim habeant eius poluma oblique deprimendi, nec a Borealibus, quae a tractu Terrae AC adalium ipsius polum b non minus facile accedunt, cum erectus est, quamcum depressus, impediantur.

[4.152] Cur unus magnes ad alium se conuertat et inclinet, eodem modoatque ad terram.

Cum autem istae particulae striatae per singulos magnetes eodem planemodo ac per Terram fluant, non aliter duos magnetes sphaericos unum adalium, quam ad totam Terram debent conuertere. Notandum enim ipsascirca unumquemque magnetem multo maiore copia semper esse congregatas,quam in aÎre inde remoto: quia nempe in magnete habent meatus, per/292/ quos multo facilius fluunt quam per aÎrem circumiacentem, aquo idcirco iuxta magnetem retinentur; ut etiam, propter meatus quoshabent in Terra interiore, maior est earum copia in toto aÎre,aliisque corporibus Terram ambientibus, quam in coelo. Et ita, quantumad uim magneticam, eadem plane omnia putanda sunt de uno magnete,respectu alterius magnetis, ac de Terra, quae ipsa maximus magnes dicipotest.

[4.153] Cur duo magnetes ad inuicem accedant, et quae sit cuiusquesphaera actiuitatis.

Neque uero duo magnetes se tantum ad inuicem conuertunt, donec polusBorealis unius polum Australem alterius respiciat; sed praetereapostquam sunt ita conuersi, ad inuicem accedunt, donec se mutuocontingant, si nihil ipsorum motum impediat. Notandum enim estparticulas striatas celerrime moueri, quamdiu uersantur in meatibusmagnetum, quia ibi feruntur impetu primi elementi ad quod pertinent;cumque inde egrediuntur, occurrere particulis aliorum corporum, easquepropellere, quoniam hae, ad secundum aut tertium elementumpertinentes, non tantum habent celeritatis. Ita illae quae transeuntper magnetem O, celeritate qua feruntur ab A ad B, atque a B ad A, uimacquirunt ulterius progrediendi secundum lineas /293/ rectas uersus Ret S, donec ibi tam multis particulis secundi aut tertii elementioccurrerint, ut ab ipsis utrimque reflectantur uersus V. Totumquespatium RVS per quod ita sparguntur, uocatur sphaera uirtutis, siueactiuitatis, huius magnetis O; quam patet eo maiorem esse debere, quomagnes est maior, praesertim quo longior secundum lineam AB, quiaparticulae striatae longius per illum progredientes maioremagitationem acquirunt. Ita etiam quae transeunt per magnetem P, rectautrimque pergunt uersus S et T, atque inde reflectuntur uersus X,totumque aÎrem in sphaera suae actiuitatis contentum propellunt;sed non ideo expellunt, si nullum habeat locum quo possit recedere, utnullum habet, cum istorum magnetum sphaerae uirtutis sunt ab inuicemdisiunctae. Sed cum in unam coalescunt, tunc primo facilius estparticulis striatis, quae ueniunt ab O uersus S, recta pergere usquead P in locum earum quae ex T per X ad S et b reuertebantur, quamreflecti uersus V et R, quo non difficulter pergunt uenientes ab X;faciliusque est uenientibus a P ad S pergere usque ad O, quam reflectiuersus X, quo etiam non difficulter pergunt uenientes ab V; sicqueistae particulae striatae non aliter transeunt per hos duos magnetes Oet P, quam si unicus esset. Deinde facilius est particulis striatis,recta pergentibus ab O ad P, atque a P ad O, aÎrem intermediumexpellere ab S uersus R et T in locum magnetum O et P, sicqueefficere, ut hi magnetes ad inuicem accedant, donec se contingant inS, quam per totum istum aÎrem eniti ab A ad b, atque ab V ad X;quae duae uiae breuiores fiunt, cum hi duo magnetes ad inuicem /294/accedunt, uel, si unus retineatur, cum saltem alter ad ipsum uenit.

[4.154] Cur interdum se inuicem refugiant.

Poli autem cognomines duorum magnetum, non sic ad inuicem accedunt,sed contra potius, si nimis prope admoueantur, recedunt. Particulaeenim striatae ab eo unius magnetis polo, qui alteri magneti obuersusest, uenientes, cum hunc alterum ingredi non possint, spatium aliquodexigunt inter istos duos magnetes quo transeant, ut ad alium magnetisex quo egressae sunt polum reuertantur. Nempe egredientes ab O perpolum A, cum ingredi non possint in P per eius polum a, spatiumaliquod exigunt inter A et a, per quod transeant uersus V et B, atqueui, qua motae sunt a B ad A, pellunt magnetem P; sicque egredientes aP pellunt magnetem O: saltem cum eorum axes BA et ab sunt in eademlinea recta. Sed cum tantillo magis in unam partem quam in aliaminflexi sunt, tunc isti magnetes se conuertunt, modo paullo anteexplicato; uel si haec eorum conuersio impediatur, non autem motusrectus, tunc rursus unus magnes alium fugat secundum lineamrectam. Ita si magnes O, exiguae cymbae impositus, aquae sic innatet,ut semper eius axis maneat ad perpendiculum erectus, et magnes P,cuius polus Australis Australi alterius obuersus est, manu moueaturuersus Y, hinc fiet, ut magnes O recedat uersus Z, antequam a magneteP tangatur. In quamcumque enim partem cymba se conuertat, requiritursemper aliquod spatium inter istos duos magnetes, ut particulaestriatae, ex iis per polos A /295/ et a egredientes, uersus V et Xtransire possint.

[4.155] Cur segmentorum magnetis partes, quae ante sectionem iunctaeerant, se mutuo etiam refugiant.

Et ex his facillime intelligitur, cur si magnes secetur planoparallelo lineae per eius polos ductae, segmentumque liberesuspendatur supra magnetem ex quo resectum est, sponte se conuertat,et situm contrarium eius quem prius habuerat, affectet; ita ut, sipartes A et a prius iunctae fuerint, itemque [&] B et b, postea buertat se uersus A, et a uersus B: quia nempe antea pars Australisunius Australi alterius iuncta erat, et Borealis Boreali, postdiuisionem uero particulae striatae per Australem partem uniusegressae, per Borealem alterius ingredi debent; et egressae perBorealem, ingredi per Australem.

[4.156] Cur duo puncta, quae prius in uno magnete contigua erant, ineius fragmentis sint poli diuersae uirtutis.

Manifestum etiam est, cur si magnes diuidatur plano, lineam per polosductam ad angulos rectos secante, poli segmentorum, quae antesectionem se mutuo tangebant, ut b et a, sint contrariae uirtutis:quia particulae striatae, quae per unum ex istis polis egrediuntur,per alium ingredi debent.

[4.157] Cur eadem sit uis in quauis magnetis parte, ac in toto.

Nec minus manifestum est, eandem esse uim in quauis magnetis parte acin toto: neque enim ista uis alia est in polis, quam in reliquispartibus, sed tantum maior uidetur, quia per illos egrediunturparticulae striatae, quae per longissimos magnetis meatus transierunt,et quae inter omnes ab eadem parte uenientes mediae sunt: saltem inmagnete sphaerico, ad cuius /296/ exemplum in reliquis ibi poli essecensentur, ubi maxima uis apparet. Nec etiam ista uis alia est in unopolo quam in alio, nisi quatenus particulae striatae, per unumingressae, per alium egrediuntur: atqui nulla est tantilla parsmagnetis, in qua, si habent ingressum, non habeant etiam egressum.

[4.158] Cur magnes suam uim ferro sibi admoto communicet.

Nec mirum est, quod ferrum, magneti admotum, uim magneticam ab illoacquirat. Iam enim habet meatus recipiendis particulis striatisidoneos, nihilque ipsi deest ad istam uim acquirendam, nisi quodexiguae quaedam ramulorum, ex quibus eius ramenta constant,extremitates hinc inde in istis meatibus promineant; quae omnes uersusunam et eandem partem flecti debent, in iis meatibus per quos transirepossunt particulae striatae ab Austro uenientes, et uersus oppositamin aliis. Atqui, magnete admoto, particulae striatae, magna ui etmagna copia, torrentis instar, in ferri meatus irruentes, istasramulorum extremitates hoc pacto inflectunt; ac proinde ipsi dant idomne, quod in eo ad uim magneticam desiderabatur.

[4.159] Cur ferrum pro uariis modis, quibus magneti admouetur, ipsamdiuersimode recipiat.

Et quidem pro uariis partibus magnetis, ad quas ferrum applicatur,uarie accipit istam uim. Sic pars R ferri RST, si applicetur poloBoreali magnetis P, fiet polus Australis ferri, quia per illamingredientur particulae striatae ab Austro uenientes, et per partem Tingredientur Boreales, ex polo A per /297/ aÎrem reflexae. Eadempars R, si iacet supra aequatorem magnetis, et respiciat eius polumBorealem, ut in C, fiet rursus polus Australis ferri; sed siinuertatur et respiciat polum Australem, ut in D, tunc amittet uimpoli Australis, et fiet polus Borealis. Denique, si S pars mediaistius ferri tangat polum magnetis A, particulae striatae Boreales,illud ingressae per S, utrimque egredientur per R et T, sicque inutraque extremitate recipiet uim poli Australis, et in medio uim poliBorealis.

[4.160] Cur ferrum oblongum eam non recipiat, nisi secundum suamlongitudinem.

Quaeri tantum potest, cur istae particulae striatae, ex magnetis poloA ferri partem S ingredientes, non recta pergant uersus E, sed potiushinc inde reflectantur uersus R et T; sicque hoc ferrum secundum suamlongitudinem, potius quam secundum latitudinem, uim magneticamrecipiat. Sed facilis responsio est, quia multo magis apertas etfaciles uias inueniunt in ferro, quam in aÎre, a quo idcirco uersusferrum reflectuntur.

[4.161] Cur magnes nihil amittat de sua ui, quamuis eam ferrocommunicet.

Facilis etiam responsio est, si quaeratur cur magnes nihil amittat desua ui, cum eam ferro communicat. Nulla enim in magnete mutatio fit,propterea quod particulae striatae, ex eo egredientes, ferrum potiusquam quoduis aliud corpus ingrediuntur: nisi forsan quod, liberius perferrum quam per alia corpora transeundo, copiosius etiam ex magnete,cum ferrum ei adiunctum est, egrediantur; quo tantum abest, ut eiusuis minuatur, quin potius augetur. /298/

[4.162] Cur haec uis celerrime ferro communicetur, sed diuturnitatetemporis in eo confirmetur.

Et breuissimo tempore ista uis ferro accedit, quia particulae striataecelerrime per ipsum fluunt; sed longa mora in eo confirmatur, quia quodiutius ramulorum extremitates in unam partem flexae manserunt, eodifficilius in contrariam reflectuntur.

[4.163] Cur chalybs ad eam recipiendam aptior sit, quam uilius ferrum.

Et chalybs istam uim maiorem accipit quam uilius ferrum, quia plureset perfectiores habet meatus, particulis striatis recipiendisidoneos. Eamque constantius seruat, quia ramulorum in iis meatibusprominentium extremitates habet minus flexiles.

[4.164] Cur maior ei communicetur a perfectiore magnete quam a minusperfecto.

Et maior ei communicatur a maiore et perfectiore magnete: tum quiaparticulae striatae, maiori cum impetu in eius meatus irruentes,ramulorum in iis prominentium extremitates magis inflectunt; tum etiamquia plures simul eo ruentes, plures eiusmodi meatus sibiaperiunt. Notandum enim est, plures esse tales meatus in chalybe, quiscilicet ex solis ferri ramentis constat, quam in magnete, in quomultum est materiae lapideae, cui ferri ramenta infixa sunt; atqueideo, cum paucae tantum particulae striatae ex magnete debili ferrumingrediantur, non omnes eius meatus aperiunt, sed paucos tantum, etquidem illos, qui extremitatibus ramulorum quam-maxime flexilibusclaudebantur.

[4.165] Cur ipsa etiam terra uim magneticam ferro tribuat.

Unde fit, ut etiam uile ferrum, in quo scilicet istae ramulorumextremitates sunt ualde flexiles, ab ipsa Terra, magnete quidemmaximo, sed admodum debili, /299/ nonnullam uim magneticam breuissimotempore possit accipere. Nempe si sit oblongum, nulla tali ui adhucimbutum, et una sua extremitate uersus Terram inclinetur, protinus exhoc solo acquiret, in ista extremitate uersus Terram inclinata, uimpoli Australis in his Borealibus regionibus; et momento illam amittet,ac plane contrariam acquiret, si eadem eius extremitas attollatur, etopposita deprimatur.

[4.166] Cur uis magnetica in Terra debilior sit, quam in paruismagnetibus.

Sed si quaeratur, cur ista uis in Terra, maximo magnete, debilior sitquam in aliis minoribus, respondeo, me non putare illam essedebiliorem, sed potius multo fortiorem, in media illa Terrae regione,quam totam particulis striatis peruiam esse supra dictum est; uerumistas particulas striatas, ab ipsa egressas, maxima ex parte reuertiper interiorem illam superioris Terrae regionis crustam, ex quametalla oriuntur, et in qua sunt etiam multi meatus iis recipiendisidonei; atque idcirco perpaucas usque ad nos peruenire. Iudico enimistos meatus, tum in illa crusta interiore, tum etiam in magnetibus,et ferri ramentis, quae in uenis huius exterioris continentur, planealio modo conuersos esse, quam meatus mediae regionis: ita utparticulae striatae, quae per hanc mediam regionem ab Austro ad Boreamfluunt, reuertantur a Borea ad Austrum per omnes quidem superiorispartes, sed [&] praecipue per eius crustam interiorem, itemque permagnetes et ferrum exterioris; quo cum maxima earum pars se conferat,paucae supersunt quae per hunc nostrum aÎrem, et aliacircumiacentia corpora, /300/ meatibus idoneis destituta, sibi uiamquaerant. Quae si recte coniicio, magnes e terra excisus, et in cymbasuper aquam libere collocatus, eandem illam faciem, qua semper antea,dum terrae haerebat, Septentriones spectauit, debet adhuc inSeptentriones conuertere: ut Gilbertus, uirtutis magneticae praecipuusindagator, et eius quae in Terra est primus inuentor, expertum se esseaffirmat. Nec moror quod alii contrarium putent se uidisse; forsanenim iis imposuit, quod cum illa ipsa pars terrae, ex qua magnetemexcidi curauerant, esset magnes, poli magnetis excisi ad eam seconuerterent: ut paullo ante dictum est, unius magnetis fragmentum adaliud conuerti.

[4.167] Cur acus magnete tactae semper suae uirtutis polos inextremitatibus suis habeant.

Iam uero, cum ista uirtus magnetica non communicetur ferro oblongo,nisi secundum eius longitudinem: certum est acum ipsa imbutam suassemper extremitates uersus easdem terrae partes debere conuertere,uersus quas magnes sphaericus polos suos conuertit; et semper eiusmodiacus suae magneticae uirtutis polos in extremitatibus istis praecisehabere.

[4.168] Cur poli magneticae uirtutis non semper accurate uersus Terraepolos dirigantur, sed ab iis uarie declinent.

Et quia facilius earum extremitates a reliquis partibus dignoscipossunt, quam poli magnetis, ipsarum ope notatum est, magneticaeuirtutis polos non ubique Terrae polos accurate respicere, sed uarieuariis in locis ab iis declinare. Cuius declinationis caussa, ut iamante Gilbertus animaduertit, ad solas inaequalitates quae sunt in hacterrae superficie, referri debet. Manifestum enim est, in unis huiusexterioris terrae partibus, multo plura ferri ramenta, pluresquemagnetes /301/ reperiri, quam in aliis: quo fit, ut particulaestriatae, a terra interiori egredientes, maiori copia uersus quaedamloca fluant, quam uersus alia, sicque ab itineribus suis saepedeflectant. Et quia polorum magnetis, uel extremitatum acus, conuersiopendet a solo cursu istarum particularum, omnes earum inflectionessequi debet. Huiusque rei experimentum facere licet in magnete, cuiusfigura non sit sphaerica: nam si acus exigua supra diuersas eiuspartes collocetur, non semper eodem plane modo ad eius polos seconuertet, sed saepe ab ipsis aliquantum declinabit. Nec putandum estin eo disparem esse rationem, quod inaequalitates, quae sunt in extimaterrae superficie, ad totam eius molem comparatae, perexiguae sint;non enim cum ipsa, sed cum acubus et magnetibus in quibus declinatiosit, sunt comparandae, sicque satis magnas esse apparet.

[4.169] Cur etiam interdum ista declinatio cum tempore mutetur.

Sunt qui dicunt, istam declinationem non semper in iisdem terrae lociseandem manere, sed cum tempore mutari. Quod minime mirum uideri debet:non modo quia ferrum quotidie ex unis terrae partibus in alias abhominibus transfertur, sed etiam quia eius glebae, quae sunt in hacterra exteriore, quibusdam in locis cum tempore corrumpi possunt, etaliae in aliis generari, siue ab interiore terra submitti.

[4.170] Cur in magnete supra unum ex suis polis erecto minor essepossit, quam cum eius poli aequaliter a Terra distant.

Sunt etiam qui dicunt, istam declinationem nullam esse in magnetesphaerico, supra polum suum Australem in his Borealibus regionibus,uel supra Borealem /302/ in Australibus, perpendiculariter stante,illumque hoc pacto cymbae impositum, quandam aequatoris sui partem [&]semper accurate eandem uersus Boream, et oppositam uersus Austrumconuertere. Quod an uerum sit, nullo mihi adhuc experimento compertumest. Sed facile mihi persuadeo non omnino eandem, nec forte etiamtantam esse declinationem, in magnete ita constituto, quam in eo cuiuspoli aequaliter a Terra distant. Nam particulae striatae, in hacsuperiore Terrae regione, non modo per lineas aequaliter ab eiuscentro distantes ab uno polo ad alium reuertuntur, sed etiam ubique(praeterquam sub aequatore) nonnullae ab interioribus eius partibusascendunt: et magnetis supra polos erecti conuersio ab his ultimis,declinatio uero a prioribus praecipue dependet.

[4.171] Cur magnes trahat ferrum.

Praeterea magnes trahit ferrum, siue potius magnes et ferrum adinuicem accedunt; neque enim ulla ibi tractio est, sed statim atqueferrum est intra sphaeram actiuitatis magnetis, uim ab eo mutuatur, etparticulae striatae, ab utroque egredientes, aÎrem intermediumexpellunt: quo fit, ut ambo ad inuicem non aliter quam duo magnetesaccedant. Imo etiam ferrum liberius mouetur quam magnes, quia constatiis tantum ramentis, in quibus particulae striatae suos habent meatus, magnes autem multa materia lapidea grauatur.

[4.172] Cur magnes armatus, multo plus ferri sustineat, quam nudus.

Sed multi mirantur magnetem armatum, siue laminam ferream magnetiadiunctam, plus ferri posse sustinere, quam solum magnetem. Cuiustamen ratio /303/ detegi potest ex eo, quod etiamsi plus sibi appensiferri sustineat, non tamen idcirco plus ad se alliciat, si uel minimumab eo remoueatur; nec etiam plus sustineat, si corpus aliquod,quantumuis tenue, interiaceat: hinc enim apparet, istam maiorem eiusuim ex sola differentia contactus oriri: quod nempe laminae ferreaemeatus aptissime congruant cum meatibus ferri ipsi appensi, et ideoparticulae striatae, per hos meatus ex uno ferro in aliud transeuntes,omnem aÎrem intermedium expellant, efficiantque ut eorumsuperficies, se inuicem immediate contingentes, difficillimedisiungantur: iamque supra ostensum est, nullo glutino duo corporamelius ad inuicem posse alligari, quam immediato contactu. Meatusautem magnetis non ita congruunt cum meatibus ferri, propter materiamlapideam quae in eo est; hincque fit, ut semper aliquantulum spatiiinter magnetem et ferrum debeat remanere, per quod particulae striataeex unius meatibus ad meatus alterius perueniant.

[4.173] Cur eius poli, quamuis contrarii, se inuicem iuuent ad ferrumsustinendum.

Mirantur etiam nonnulli, quod quamuis poli magnetis contrariaeuirtutis esse uideantur, se tamen inuicem iuuent ad ferrumsustinendum: ita ut, si ambo laminis ferreis armentur, possint fereduplo plus ferri simul sustinere, quam unus solus. Nempe, si AB estmagnes, cuius polis adiunctae sunt laminae CD et EF, ita utrimqueprominentes, ut ferrum GH iis applicatum superficie satis lata ipsastangat: hoc ferrum GH /304/ duplo fere grauius esse potest, quam si abuna tantum ex istis laminis sustineretur. Sed huius rei ratio euidensest, ex motu particularum striatarum iam explicato: quamuis enim in eocontrariae sint, quod quae per unum polum ingrediuntur, non possintetiam ingredi per alium, hoc non impedit quominus in sustinendo ferroconsentiant; quia uenientes ab Australi magnetis polo A, per laminamchalybeam CD reflexae, ingrediuntur unam ferri partem b, in quafaciunt eius polum Borealem; atque inde fluentes usque ad Australem a,occurrunt alii laminae chalybeae FE, per quam ascendunt ad B, polummagnetis Borealem; et uice uersa egressae ex B, per armaturam EF,ferrum appensum HG, aliamque armaturam DC, reuertuntur ad A.

[4.174] Cur gyratio rotulae ferrae, a ui magnetis cui appensa est, nonimpediatur.

Hic autem motus particularum striatarum per magnetem et ferrum non itauidetur consentire cum motu circulari ferrearum rotularum, quae,turbinis instar contortae, diutius gyrant e magnete pendentes, quamcum ab eo remotae terrae insistunt. Et sane, si particulae striataemotu tantum recto agerentur, et singulos ferri meatus per quos ingredidebent, e regione meatuum magnetis ex quibus egrediuntur, offenderent,iudicarem eas sistere debere gyrationem istarum rotularum. Sed quiasemper ipsaemet gyrant, unae in unam partem, aliae in contrariam, etoblique transire debent ex meatibus magnetis in meatus ferri,quomodocumque rotula uertatur, aeque facile in eius meatusingrediuntur, /305/ ac si esset immota, minusque ipsius motusimpeditur a contactu magnetis, cum ei sic appensa gyratur, quam acontactu Terrae, cum suo pondere illam premit.

[4.175] Quomodo et quare uis unius magnetis augeat uel minuat uimalterius.

Variis modis uis unius magnetis augetur uel minuitur, alteriusmagnetis aut ferri accessu. Sed una in hoc generalis regula est, quodquoties ita siti sunt isti magnetes, ut unus in alium particulasstriatas mittat, se inuicem iuuent; contra autem, si unus ab alio easabducat, sibi obstent. Quia quo celerius et copiosius istae particulaeper unumquemque magnetem fluunt, eo maior in eo est uirtus, et magisagitatae, ac plures, ab uno magnete uel ferro in alium mitti possunt,quam eo absente ab aÎre, alioue ullo corpore in eius locumconstituto. Sic non modo, cum polus Australis unius magnetis poloBoreali alterius coniunctus est, se inuicem iuuant ad ferrum aliissuis polis appensum sustinendum; sed etiam cum disiuncti sunt, etferrum inter utrumque collocatur. Exempli gratia, magnes C iuuatur amagnete F, ad ferrum DE sibi coniunctum retinendum; et uice uersa,magnes F iuuatur a magnete C, ad huius ferri extremitatem E in aÎresustinendam: potest enim esse tam grauis, ut ab eo solo sic sustinerinon posset, si alia extremitas D alteri corpori quam magneti Cinniteretur.

[4.176] Cur magnes quantumuis fortis, ferrum sibi non contiguum, amagnete debiliore attrahere non possit.

Sed interim quaedam uis magnetis F impeditur a magnete C, nempe illaquam habet ad ferrum DE ad /306/ se alliciendum. Notandum enim est hocferrum, quamdiu tangit magnetem C, attrahi non posse a magnete F quemnon tangit, etiamsi hunc illo multo potentiorem esse supponamus. Cuiusratio est, quod particulae striatae per hos duos magnetes, et per hocferrum, tanquam per unicum magnetem, modo supra explicato transeuntes,aequalem fere habeant uim in toto spatio quod est inter C et F, necideo possint ferrum DE, non sola ista ui magnetica, sed insupercontactu suo magneti C alligatum, uersus F adducere.

[4.177] Cur magnes debilis, aut ferrum, a magnete fortiori ferrum sibicontiguum possit detrahere.

Atque hinc patet, cur saepe magnes debilis, aut exiguum ferrum,detrahat aliud ferrum a magnete fortiore. Notandum enim est hocnunquam fieri, nisi cum magnes debilior tangit illud ferrum, quoddetrahit a magnete fortiori. Quippe, cum duo magnetes ferrum [&]oblongum polis dissimilibus tangunt, unus in una extremitate, alius inalia, et deinde isti duo magnetes ab inuicem remouentur, ferrumintermedium non semper debiliori, nec etiam semper fortiori, sed modouni, modo alteri adhaeret: nullamque puto esse rationem, cur unipotius quam alteri adhaereat, nisi quod eum cui adhaeret, in maiorisuperficie quam alium tangat.

[4.178] Cur in his Borealibus regionibus, polus Australis magnetis sitfortior Boreali.

Ex eo uero, quod magnes F iuuet magnetem C ad ferrum DE sustinendum,manifestum est cur ille polus magnetis, qui /307/ a nobis uocaturAustralis, plus ferri sustineat quam alter, in his Borealibusregionibus: etenim a Terra maximo magnete iuuatur, eodem plane modo acmagnes C a magnete F; contra autem alius polus, propter situm nonconuenientem, a Terra impeditur.

[4.179] De iis quae obseruari possunt in ferri limatura circa magnetemsparsa.

Si paullo curiosius consideremus, quo pacto limatura ferri circamagnetem se disponat, multa eius ope aduertemus, quae hactenus dictaconfirmabunt. Nam in primis notare licet, eius puluisculos non confusecoaceruari, sed unos aliis incumbendo, quosdam quasi tubuloscomponere, per quos particulae striatae liberius quam per aÎremfluunt, quique idcirco earum uias designant. Quae uiae ut clare ipsisoculis cerni possint, spargatur aliquid istius limaturae supra planum,in quo sit foramen cui magnes sphaericus ita immissus sit, ut polissuis utrimque planum tangat, eo modo quo Astronomorum globi Horizontiscirculo immitti solent, ut sphaeram rectam repraesentent, et limaturaibi sparsa disponet se in tubulos, qui flexus particularum striatarumcirca magnetem, siue etiam circa globum Terrae, a nobis supradescriptos exhibebunt. Deinde, si alius magnes eodem modo isti planoiuxta priorem inseratur, et polus Australis unius Borealem alteriusrespiciat, limatura circumsparsa ostendet etiam, quo pacto particulaestriatae per istos duos magnetes tanquam per unicum moueantur. Eiusenim tubuli, qui ab uno ex polis se mutuo respicientibus ad aliumporrigentur, erunt omnino recti; alii uero, qui ab uno ex aduersispolis ad alium pertingent, /308/ erunt circa magnetes inflexi: ut hicsunt lineae BRVXT. Notari etiam potest, cum aliquid limaturae ferri expolo, ex gr Australi, unius magnetis pendet, si polus Australisalterius magnetis infra positi uersus illam conuertatur, et paullatimei appropinquetur, quo pacto tubuli ex ea confecti primo sursum seretrahunt et inflectunt: quia scilicet eae particulae striatae, quaeper illos fluunt, repelluntur ab aliis quae ueniunt a magneteinferiore. Ac deinde, si iste inferior magnes multo potentior sitsuperiore, tubuli isti dissoluuntur, et limatura decidit ininferiorem: quia scilicet particulae striatae ex hoc inferioriascendentes, impetum faciunt in singulos istius limaturae puluisculos,quos cum ingredi non possint, nisi per easdem illorum superficiesquibus magneti superiori adhaerent, eos ab hoc superioredisiungunt. Contra uero, si polo Australi superioris magnetis, cuilimatura ferri adhaeret, polus Borealis inferioris obuertatur, haeclimatura tubulos suos recta uersus inferiorem dirigit, et quantumpotest producit: quia utrimque particulis striatis, ab uno magnete inalium transeuntibus, uiam praebent; sed non ideo a superioriseparatur, nisi prius inferiorem tetigerit, propter uim contactus, dequa egimus /309/ paullo ante. Atque propter istam eandem uim, silimatura, magneti quantumuis forti adhaerens, tangatur ab aliodebiliori magnete, uel tantum a ferreo aliquo bacillo, nonnullae eiuspartes fortiorem magnetem relinquent, et debiliorem, siue ferreumbacillum, sequentur: illae scilicet, quae maiori superficie hunc quamillum tangent. Cum enim exiguae istae superficies uariae sint etinaequales, semper accidit, ut quasdam limaturae particulas unimagneti uel ferro, alias alteri firmius iungant.

[4.180] Cur lamina ferrea polo magnetis coniuncta, eius uim trahendiuel conuertendi ferri impediat.

Lamina ferrea, quae, polo magnetis admota, eius uim sustinendi ferrimultum auget, ut ante dictum est, impedit eiusdem uim ferri ad sealliciendi aut conuertendi. Nempe lamina DCD impedit ne magnes AB,cuius polo adiuncta est, acum EF ad se alliciat aut conuertat. Iamenim aduertimus particulas striatas, quae progrederentur a B uersus EFabsque hac lamina, in ea reflecti ex C uersus extremitates DD,propterea quod liberius per ipsam quam per aÎrem fluunt, sicque uixullae ad acum EF perueniunt. Eodem modo quo supra diximus, paucas amedia Terrae regione ad nos peruenire, quia maxima earum pars, perinteriorem crustam superioris Terrae regionis, ab uno polo ad aliumreuertitur; unde fit, /310/ ut debilis tantum uis magnetica totiusTerrae hic apud nos sentiatur.

[4.181] Cur eandem nullius alterius corporis interpositio impediat.

Sed praeter ferrum aut magnetem, nullum aliud corpus in locum laminaeCD poni potest, a quo magnes AB impediatur, ne uim suam in acum EFexerceat. Nullum enim habemus, in hac exteriore terra, quantumuissolidum et durum, in quo non sint plurimi meatus: non quidem admensuram particularum striatarum efformati, sed multo maiores, utpotequi etiam globulos secundi elementi recipiunt, et per quos idcircoistae particulae striatae non minus libere transire possunt quam peraÎrem, in quo istos etiam globulos secundi elementi obuios habent.

[4.182] Cur magnetis positio non conueniens eius uires paullatimimminuat.

Si ferrum aut magnes diu detineatur aliter conuersus ad Terram aliosueuicinos magnetes, quam sponte se conuerteret si nihil eius motumimpediret, hoc ipso uires suas paullatim amittit: quia tunc particulaestriatae, ex Terra uel aliis magnetibus uicinis aduenientes, obliqueuel auerse ipsius meatibus occurrendo, paullatim eorum figuras mutantet corrumpunt.

[4.183] Cur rubigo, humiditas et situs, eas etiam imminuat, etuehemens ignis plane tollat.

Denique uis magnetica humiditate, rubigine, ac situ ualde minuitur; etualido igne plane deletur. Rubigo enim, ex ferri ramentisefflorescens, meatuum orificia occludit; idemque praestat aÎrishumiditas et situs, quia rubiginis initia sunt. Ignis autem agitatioistorum ramentorum positionem plane disturbat. Nihilque puto /311/hactenus circa magnetem uere ac pro certo fuisse obseruatum, cuiusratio, ex iis quae explicui, non facile intelligatur.

[4.184] De ui attractionis in succino, cera, resina, et similibus.

Hic autem occasione magnetis qui trahit ferrum, aliquid addendum estde succino, gagate, cera, resina, uitro et similibus, quae omniaminuta corpora etiam trahunt. Quamuis enim mei non sit instituti,particularia ulla explicare, nisi quatenus requiruntur ad generaliora,de quibus egi, confirmanda; nec examinare possim istam uim in gagateuel succino, nisi prius ex uariis experimentis plures alias eorumproprietates deducam, et ita intimam ipsorum naturam inuestigem: quiatamen eadem uis in uitro etiam est, de quo mihi paullo ante fuitagendum ad ignis effectus demonstrandos, nisi eam explicarem, aliaforsan quae de illo scripsi, possent in dubium reuocari. Praesertimquia forte nonnulli, uidentes istam uim in succino, cera, resina, etoleagineis fere omnibus reperiri, putabunt ipsam in eo consistere,quod tenues quaedam et ramosae [&] istorum corporum particulae,frictione commotae (frictio enim ad illam uim excitandam requirisolet), per aÎrem uicinum se diffundant, ac sibi mutuoadhaerescentes protinus reuertantur, et minuta corpora quae in itinereoffendunt, secum trahant. Quemadmodum uidemus eiusmodi pinguiumliquefactorum guttas, bacillo appensas, leui motu ita excuti posse, utuna earum parte bacillo adhaerente, alia pars ad aliquam distantiam abeo recedat, statimque reuertatur, nec non festucas, aliaue obuiacorpuscula secum adducat. Nihil enim tale in uitro licet imaginari,saltem si natura /312/ eius sit talis, qualem eam supra descripsimus;ac proinde in ipso alia istius attractionis caussa est assignanda.

[4.185] Quae sit causa istius attractionis in uitro.

Nempe ex modo quo illud generari dictum est, facile colligitur,praeter illa maiuscula interualla, per quae globuli secundi elementiuersus omnes partes transire possunt, multas etiam rimulas oblongasinter eius particulas reperiri; quae cum sint angustiores, quam utistos globulos recipiant, soli materiae primi elementi transitumpraebent; putandumque est, hanc materiam primi elementi, omniummeatuum quos ingreditur figuras induere assuetam, per rimulas istastranseundo, in quasdam quasi fasciolas tenues, latas, et oblongasefformari, quae, cum similes rimulas in aÎre circumiacente noninueniant, intra uitrum se continent, uel certe ab eo non multumeuagantur, et circa eius particulas conuolutae, motu quodam circulari,ex unis eius rimulis in alias fluunt. Quamuis enim materia primielementi fluidissima sit, quia tamen constat minutiis inaequaliteragitatis, ut in tertiae partis 8art 87 et 88 explicui, rationiconsentaneum est, ut credamus multas quidem ex maxime concitatis eiusminutiis a uitro in aÎrem assidue migrare, aliasque ab aÎre inuitrum earum loco reuerti; sed, cum eae quae reuertuntur, non sintomnes aeque concitatae, illas quae minimum habent agitationis, uersusrimulas, quibus nulli meatus in aÎre correspondent, expelli, atqueibi unas aliis adhaerentes, fasciolas istas componere; quae fasciolaeidcirco successu temporis figuras acquirunt /313/ determinatas, quasnon facile mutare possunt. Unde fit, ut si uitrum satis ualidefricetur, ita ut nonnihil incalescat, ipsae hoc motu foras excussae,per aÎrem quidem uicinum se dispergant, aliorumque etiam corporumuicinorum meatus ingrediantur; sed quia non tam faciles ibi uiasinueniunt, statim ad uitrum reuoluantur, et minutiora corpora, quorummeatibus sunt implicitae, secum adducant.

[4.186] Eandem ipsius caussam in reliquis etiam uideri.

Quod autem hic de uitro notauimus, de plerisque aliis corporibus etiamcredi debet: nempe quod interstitia quaedam inter eorum particulasreperiantur, quae, cum nimis angusta sint ad globulos secundi elementiadmittendos, solam materiam primi recipiunt, et cum sint maiora iisquae in aÎre circumiacente soli isti materiae primi elementi etiampatent, implentur minus agitatis eius minutiis; quae sibi mutuoadiunctae, particulas componunt, diuersas quidem habentes figuras,iuxta diuersitatem istorum interstitiorum, sed maxima ex partefasciolarum instar tenues, latas et oblongas: ita ut, circa particulascorporum quibus insunt se conuoluendo, assidue moueripossint. Interstitia enim a quibus figuram suam mutuantur, cum debeantesse ualde angusta, ut globulos secundi elementi non admittant, nisiessent oblonga rimarum instar, uix possent esse maiora iis, quae interaÎris particulas a globulis eiusdem secundi elementi nonoccupantur. Quapropter, etsi non negem, aliam caussam attractionisante expositam in aliquibus forte corporibus locum habere posse, quiatamen non est ita generalis, et attractio ista in ualde multiscorporibus obseruatur, non aliam puto in illis, /314/ uel saltem inmaxima illorum parte, quam in uitro esse quaerendam.

[4.187] Ex dictis intelligi, quaenam caussae esse possint reliquorumomnium mirabilium effectuum, qui ad occultas qualitates referrisolent.

Caeterum hic notari uelim, particulas istas in meatibus corporumterrestrium, ex materia primi elementi efformatas, non modo uariarumattractionum, quales sunt in electro et in magnete, sed et alioruminnumerabilium et admirandorum effectuum caussas esse posse. Quae enimin unoquoque corpore formantur, aliquid singulare habent in suafigura, quo differunt a reliquis omnibus, in aliis corporibusformatis; cumque retineant maximam agitationem primi elementi, cuiussunt partes, minimas ob caussas fieri potest, ut uel extra corpus inquo sunt non euagentur, sed tantum in eius meatibus hinc indediscurrant; uel contra celerrime ab eo discedant, et alia omniacorpora terrestria peruadentes, ad loca quantumlibet remota breuissimotempore perueniant, ibique materiam suae actioni recipiendae idoneaminuenientes, raros aliquos effectus producant. Et sane quisquisconsiderabit, quam mirae sint magnetis et ignis proprietates, ac quamdiuersae ab iis quas uulgo in aliis corporibus obseruamus; quam ingensflamma ex minima scintilla momento temporis possit accendi, quam magnasit eius uis; ad quam immanem distantiam stellae fixae lumen suumcircumquaque diffundant; et reliqua, quorum caussas, meo iudicio,satis euidentes, ex principiis omnibus notis et ab omnibus admissis,figura scilicet, magnitudine, situ et motu particularum materiae, inhoc scripto deduxi: facile sibi persuadebit, nullas esse uires inlapidibus aut plantis tam occultas, nulla sympathiae uel antipathiae/315/ miracula tam stupenda, nihil denique in natura uniuersa, quod adcaussas tantum corporales, siue mente et cogitatione destitutas,debeat referri, cuius ratio ex iisdem illis principiis deduci nonpossit: adeo ut aliqua alia ipsis adiungere non sit necesse.

[4.188] De iis, quae ex tractationibus de animali et de homine, adrerum materialium cognitionem mutuanda sunt.

Plura non adderem in hac quarta Principiorum Philosophiae parte, si(quemadmodum mihi antehac in animo fuit) duas adhuc alias, quintamscilicet de uiuentibus, siue de animalibus et plantis, ac sextam dehomine essem scripturus. Sed quia nondum omnia, de quibus in iis agereuellem, mihi plane perspecta sunt, nec scio an satis unquam otiihabiturus sim ad ipsas absoluendas, ne priores idcirco diutiusretineam, uel quid in iis desideretur, quod ad alias reseruarim, paucaquaedam de sensuum obiectis hic subiungam. Quippe hactenus hancTerram, totumque adeo hunc mundum aspectabilem, instar machinaedescripsi, nihil praeter figuras et motus in eo considerans; sensusautem nostri multa alia nobis exhibent, colores scilicet, odores,sonos et similia, de quibus si plane tacerem, praecipuam explicationisrerum naturalium partem uiderer omisisse.

[4.189] Quid sit sensus, et quomodo fiat.

Sciendum itaque humanam animam, etsi totum corpus informet, praecipuamtamen sedem suam habere in cerebro, in quo solo non modo intelligit etimaginatur, sed etiam sentit: hocque opere neruorum, qui, filoruminstar, a cerebro ad omnia reliqua membra protenduntur, iisque sicannexi sunt, ut uix ulla pars /316/ humani corporis tangi possit, quinhoc ipso moueantur aliquot neruorum extremitates per ipsam sparsae,atque earum motus ad alias eorum neruorum extremitates, in cerebrocirca sedem animae collectas, transferatur, ut in Dioptricae capitequarto satis fuse explicui. Motus autem qui sic in cerebro a neruisexcitantur, animam siue mentem intime cerebro coniunctam diuersimodeafficiunt, prout ipsi sunt diuersi. Atque hae diuersae mentisaffectiones, siue cogitationes, ex istis motibus immediateconsequentes, sensuum perceptiones, siue, ut uulgo loquimur, sensusappellantur.

[4.190] De sensuum distinctione: ac primo de internis, hoc est, deanimi affectibus, et de appetitibus naturalibus.

Horum sensuum diuersitates primo ab ipsorum neruorum diuersitate, acdeinde a diuersitate motuum, qui in singulis neruis fiunt,dependent. Neque tamen singuli nerui faciunt singulos sensus areliquis diuersos, sed septem tantum praecipuas differentias in iisnotare licet, quarum duae pertinent ad sensus internos, aliae quinquead externos. Nempe nerui qui ad uentriculum, oesophagum, fauces,aliasque interiores partes, explendis naturalibus desideriisdestinatas, protenduntur, faciunt unum ex sensibus internis, quiappetitus naturalis uocatur. Neruuli uero qui ad cor et praecordia,quamuis perexigui sint, faciunt alium sensum internum, in quoconsistunt omnes animi commotiones, siue pathemata, et affectus, utlaetitiae, tristitiae, amoris, odii, et similium. Nam, exempli caussa,sanguis rite temperatus, facile ac plus solito in corde se dilatans,neruulos circa orificia sparsos ita laxat et mouet, ut inde aliusmotus in cerebo sequatur, qui naturali /317/ quodam sensu hilaritatisafficit mentem: ac etiam aliae quaeuis caussae, neruulos istos eodemmodo mouentes, eundem illum laetitiae sensum dant. Ita imaginatiofruitionis alicuius boni, non ipsa sensum laetitiae in se habet, sedspiritus ex cerebro ad musculos, quibus illi nerui inserti sunt,mittit, eorumque ope